InfoHub Logo

بەلگىلى قازاق قايراتكەرى، قازاق حالقىنىڭ ۇلى اعارتۋشىسى ىبىراي (يبراھيم) التىنساريننىڭ 1879 جىلى «قازاق حرەستوماتياسى» اتتى ەڭبەگى جارىق كوردى. اتالمىش وقۋ قۇرالىن ءال- فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «قازاق فولكلوريستيكاسى» وقۋ- زەرتتەۋ لابوراتورياسىنىڭ عىلىمي- قىزمەتكەرلەرى باسپاعا دايىنداپ، 2003، 2007 جج. جاريالاندى. (التىنسارين ى. قازاق حرەستوماتياسى. (كيرگيزسكايا حرەستوماتيا). الماتى: «ءبىلىم» باسپاسى، 2003. – 112 ب.؛ قازاق حرەستوماتياسى. ى. التىنسارين. جالپى رەد.باسقارعان س. سادىربايەۆ. - 2- باس.، - الماتى: ءبىلىم، 2007. – 112 ب.). قازىرگى ۋاقىتتا باسقا دا ەڭبەكتەرىمەن تاڭىسۋعا مۇمكىڭدىك بار.

ءسوز باسىندا، اۆتور: «وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاق حالقىنىڭ تازا قازاق تىلىندە باسىلعان بىردە- ءبىر كىتابى بولعان جوق. سوندىقتان، وقۋ ورىندارىنىڭ مۇعالىمدەرى قازاق بالالارىن وقىتقاندا، امالسىزدان، قازاق ءتىلىنىڭ ورنىنا تاتار ءتىلىن پايدالانىپ ءجۇر؛ سول سەبەپتى شاكىرتتەرگە انا ءتىلىن تاستاپ، تاتار ءتىلىن ۇيرەنۋگە تۋرا كەلەدى.

ەكىنشى جاعىنان، تاتاردىڭ كىتاپ ءتىلى، بۇل ءتىلدى تاتارلاردان شىققان وقىمىستىلاردىڭ وزدەرى دە مەنسىنبەگەندىكتەن، اراب، پارسى سوزدەرىنە لىق تولعان؛ قازاقتارعا تۇسىنىكسىز.

وسىلارمەن قابات، ءبىر ەسكەرتەتىن نارسە – قازاق حالقى ازباعان، تابيعاتى تازا حالىق. ونىڭ تالابى بىرەۋ سالىپ بەرگەن تار شەڭبەردىڭ قىسپاعىنا سىيا المايدى: وي- پىكىرى ەركىن؛ ونىڭ كەلەشەگى ءۇشىن وعان تەك سانا- سەزىم جاعىنان جالپى ءبىلىم مەن پايدالى ونەردى ۇيرەنۋ كەرەك بولىپ وتىر. ال، وسى اتالعان ماقساتتارعا جەتۋ جولىندا، مەن بىلسەم، وسى كۇنگە دەيىن ەشقانداي جەتەكشى قۇرال بولعان جوق» (التىنسارين ى. قازاق حرەستوماتياسى. (كيرگيزسكايا حرەستوماتيا). الماتى: «ءبىلىم» باسپاسى، 2003. – 6 ب.). اشىق جانە انىق بىلدىرىلگەن پىكىر. ءحىح عاسىرداعى قازاق حالقىنىڭ مادەني، وقۋ- ءبىلىم الۋ جاعىدايىنىڭ كورىنىسى.

قازاق حرەستوماتياسى (كيرگيزسكايا حرەستوماتيا) ءتورت بولىمنەن تۇرادى: 1. ۇساق اڭگىمە- ەرتەگىلەر؛ 2. ۇلكەن كىسىلەر تۋراسىنداعى اڭگىمەلەر؛ 3. ءار ءتۇرلى ولەڭ- جىرلار؛ 4. قازاقتىڭ ماقال- ماتەلدەرى. وسى ەڭبەكتىڭ «ۇساق اڭگىمە- ەرتەگىلەر» اتتى بولىمىنەن ەكى اڭگىمە ۇسىنامىز.

ءبىرىنشىسى. ورمەكشى، قۇمىرسقا، قارلىعاش.

«اتاسى ون جاسار ۇل بالاسىمەن دالادا كەلە جاتىپ، بالاسىنان سۇرادى:

- اناۋ ورمەكشىنى كورەمىسىڭ، نە ىستەپ ءجۇر؟

- كورەمىن، ورمەك توقىپ ءجۇر.

- اناۋ قۇمىرسقانى كورەمىسىڭ؟

- كورەمىن، اۋزىندا ءبىر ناننىڭ تالشىعى بار، جۇگىرىپ كەتىپ بارادى.

- جوعارى قارا، كوكتە نە كورىنەدى؟

- جوعارىدا قارلىعاش ۇشىپ ءجۇر، اۋزىندا كەسە تىستەگەن ءشوبى بار.

سوندا اتاسى ايتتى: ولاي بولسا، شىراعىم، ول كىشكەنتاي جاندىكتەر ساعان عيبرات: ورمەكشى، ماسا، شىبىنعا تۇزاق قۇرىپ ءجۇر، ۇستاپ العان سوڭ وزىنە ازىق ەتەرگە. قۇمىرسقا بالا- شاعالارىنا تاماق اۋلاپ، ءبىر ناننىڭ تالشىعىن تاپقان سوڭ، ءوزى جەمەي، اۋزىنا تىستەپ، قۋانعاننان ۇيىنە جۇگىرىپ قايتىپ بارادى؛ قارلىعاش بالالارىنا ۇيا ىستەۋگە ءشوپ جيىپ ءجۇر. جۇمىسسىز جۇرگەن ءبىر جان جوق. سەنى دە قۇداي- تاعالا بوسقا جۇرۋگە جاراتپاعان، جۇمىس جاساۋعا ادەتتەنۋگە كەرەك دەدى».

ەكىنشىسى. اسىل ءشوپ.

زىليحا مەن ءباتيما دەگەن ەكى قىز بالا توبەسىنە ءبىر- ءبىر جاشىك جەمىس كوتەرىپ، قالاعا كەلە جاتىپتى. زىليحا اھىلەپ- ۋھىلەپ، شارشادىم دەپ، ءباتيما كۇلىپ، ازىلدەسىپ كەلە جاتادى. سوندا زىليحا ايتتى:

- سەن نەگە ءماز بولىپ قۋانىپ كەلەسىڭ، توبەندەگى جاشىكتىڭ اۋىرلىعى دا مەنىڭ باسىمداعىدان كەم ەمەس، ءوزىڭ دە مەنەن كۇشتى ەمەسسىڭ؟

- مەن جاشىگىمنىڭ ىشىنە اۋىردى جەڭىلدەتەتىن ءبىر ءشوپ سالدىم، - دەدى ءباتيما.

- ەي، ونداي بولسا ءشوبىڭنىڭ اتىن ايتشى، مەن دە اۋىرلىقتى جەڭىلدەتەيىن، - دەدى زىليحا.

- ول ءشوپ سەنىڭ قولىنا تۇسپەي مە دەپ قورقامىن، اتى – سابىر دەگەن، - دەدى».

ىبىراي (يبراھيم) التىنساريننىڭ ەسىمى، ەڭبەكتەرى قازاق تاريحىندا ماڭگى قالدى. ۇلى ۇستازدىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ جاستارعا وتە ءبىلىمدى، اقىلدى، ساپالى، وزىڭدىك ماقساتى بار ازامات بولىپ قالىپتاسۋىنا ىقپالى زور. ءبىز  ۇسىنعان اڭگىمەلەرى تۇسىنۋگە جەڭىل، كولەمى كىشكەنتاي، تاربيلىلىك جانە ەڭبەكسۇيگىشتىككە ۇيرەتۋدەگى جاقسى كومەك قۇرالى دەسەك، ارتىق بولماس.

احمەتجانوۆا اجار. كازنۋ يم. ال-فارابي. فاكۋلتەت يستوريي، ارحەولوگيي ي ەتنولوگيي

---