ورحون - ەنيسەي ەسكەرتكىشتەرى. «كۇلتەگىن» جىرى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ورحون - ەنيسەي ەسكەرتكىشتەرى. «كۇلتەگىن» جىرى
7 سىنىپ
ساباق نەگىزدەلگەن وقۋ ماقساتتارى ادەبي شىعارماداعى تۇلعالىق بولمىستى گۋمانيستىك تۇرعىدان تالداۋ (ت/ج2).
ساباق ناتيجەسى:
وقۋشىلاردىڭ بارلىعى مىنانى ورىنداي الادى: وقۋلىقتا بەرىلگەن جانە قوسىمشا تاپسىرمالاردى ورىندايدى. جازبا جۇمىس جاسايدى. سۇراققا جاۋاپ بەرەدى.
وقۋشىلاردىڭ كوبىسى مىنانى ورىنداي الادى: توپتىق جۇمىستى بىرلەسە ورىندايدى. ءوز بەتىنشە جۇمىس جاسايدى. سۇراققا جاۋاپ بەرەدى. قوسىمشا ۇلەستىرمە رەسۋرستارمەن جۇمىس جاسايدى.
وقۋشىلاردىڭ كەيبىرەۋى مىنانى ورىنداي الادى:
وقۋلىقتان تىس بەرىلگەن قوسىمشا تاپسىرمالاردى ورىندايدى، تاقىرىپ بويىنشا قوسىمشا مالىمەتتەر مەن دالەلدەر كەلتىرە الادى.
باعالاۋ كريتەرييى: جەكە، جۇپتىق، توپتىق تاپسىرمالاردى ورىنداي الادى. ساباق بارىسىندا تىڭداۋشىنىڭ نازارىن وزىنە اۋدارا الادى.
تىلدىك قۇزىرەتتىلىك: ادەبي شىعارما
رەسۋرستار: وقۋلىق، سۋرەتتەر، توپقا بولۋگە ارنالعان كەسپە قاعازدار جانە ءارتۇرلى زاتتار، توپتىق تاپسىرمالار، كەرى بايلانىس، ستيكەر.
ءادىس - تاسىلدەر: سۇراق - جاۋاپ، اڭگىمەلەۋ، ءتۇسىندىرۋ، ويىن، كورنەكىلىك. رەفلەكسيا.
ءپانارالىق بايلانىس: مۋزىكا، قازاق ءتىلى.
الدىڭعى وقۋ: 6 - سىنىپتا وتكەن ءبىلىمدى پىسىقتاۋ، ەسكە ءتۇسىرۋ.
باستالۋى 5 مينۋت
باعالاۋ پاراقشاسىمەن تانىستىرۋ
توپتارعا ءبولۋ.
سەبەتپەن كونفەت اكەلۋ. وقۋشىلارعا سەبەتتەن كونفەت الۋلارىن سۇرايمىن. كونفەتتىڭ تۇرلەرىنە قاراي 3 توپقا ءبولىنىپ وتىرادى.
1 - توپ «سارى كامپيتتەر»
2 - توپ «كوك كامپيتتەر»
3 - توپ «قىزىل كامپيتتەر»
پسيحولوگيالىق احۋال قالىپتاستىرۋ:
«قىزىل گۇلىم - اي» بي
جاڭا ءبىلىم 10 مينۋت
ءبىلۋ جانە ءتۇسىنۋ
بەرىلگەن ماتىندەردى بالالار وقىپ الادى.
«ساقينا سالماق ويىنى»
بالالار ءبىز بۇگىن ساقينا سالماق ويىنىن وينايمىز. بۇل ويىننىڭ بۇگىنگى ەرەكشەلىگى كىمنىڭ قولىندا ساقينا قالسا مەنىڭ سۇراعىما جاۋاپ بەرەدى؟
ورتاسى 10 مينۋت
قولدانۋ
ءار حالىقتىڭ قالىپتاسۋ، دامۋ جولىندا وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى بار. بۇل تاريحي قۇندىلىقتى زەردەلەپ جارىققا شىعارۋ قاي مەملەكەتتە بولماسىن ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ بىرىنە اينالعان.
كەڭەستەر وداعى كەزىندە وتكەن تاريحىمىزدى زەرتتەۋ مۇمكىن بولمادى. سوندىقتان بولار اتا - بابامىزدىڭ باي مۇراسى تۇركى الەمىن زەرتتەۋدە عالىمدارىمىزدىڭ نەگىزگى ەڭبەكتەرى ەگەمەندىكتەن كەيىن عانا كورىنە باستادى.
تۇركى حالىقتارىنىڭ كونە داۋىردەگى ۇزاق عاسىرلىق مادەني مۇرالارىنىڭ ءبىرى – كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى. ورحون - ەنيسەي جازۋىنا جاتاتىن ماڭىزدىلىعى جاعىنان باعا جەتپەس قۇندى دۇنيە.
بىزگە جەتكەن تۇركi تاريحى دا وسى VII - VIII عاسىرلاردا جازىلعان ورحون - ەنيسەي جازبا ەسكەرتكىشتەرى ارقىلى بەلگiلi بولدى. ەسكەرتكiش بiر زاماندا تۇركiلەر مەكەندەگەن ەنەسەي وزەنiنiڭ بويى مەن قازiرگi موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى ۋلان - باتوردىڭ باتىسىنداعى 400 كيلومەتر جەردەگi ورحون وزەنi بويىنداعى كوشو - سايدام ويپاتىندا ورنالاسقان. ونى العاش تاۋىپ، عىلىم الەمiنە ءمالiمدەۋشi - ورىس عالىمى ن. م. يادرينسيەۆ. 1890 جىلى گەيكەل باسفين – ۋگور قوعامىنىڭ، 1901 جىلى ۆ. رادلوۆ باستاعان ورىس عىلىم اكادەمياسىنىڭ ەكسپەديسيالارى ەسكەرتكiش ورناتىلعان جەرگە بارىپ، جازۋدى ءوز كوزدەرiمەن كورiپ، تەكسەرiپ قايتادى. 1902 جىلى ۋجچجوۋداعى اعىلشىن كونسۋلى ك. كەمپپەل كۇلتەگiن ەسكەرتكiشiنە بiرسىپىرا زەرتەۋ جۇمىسىن جۇرگiزدi. 1909 جىلى فرانسۋز ساياحاتشىسى دە ليا كوست كەلiپ كەتسە، 1912 جىلى عالىم ۆ. ل. كوتۆيچ زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگiزدi. 1958 جىلى مونگول – چەحوسلاۆاك بiرiككەن عىلىمي ەكسپەديسياسى كۇلتەگiن ەسكەرتكiشiنiن ورنىنا قازبا جۇمىستارىن جۇرگiزدi. بۇعان باسشىلىق ەتكەن چەح ارحەولوگى ل. ييسل. بۇل ۆ. ۆ. رادلوۆتان كەيiنگi جاسالعان قازبا جۇمىسى ەدi. قازبا جۇمىستارى ءۇستiندە قورعان استىنان ەكi كiسiنiڭ تاسقا ادەمi ويىلىپ جاسالعان باس ءمۇسiنiن كەزدەستiردi. ونىڭ بiرi كۇلتەگiنiڭ، ەكiنشi ايەلiنiڭ ءمۇسiنi ەكەنى انىقتالدى.[1، 13 - ب] كۇلتەگiنگە ارنالعان ەسكەرتكiش پيراميدا ءتارiزدi. بيiكتiگi 3، 15 مەتر، ەنi 1، 24 مەتر، قالىڭدىعى 0، 41 مەتر. ەسكەرتكiشتiڭ جوعارعى جاعى بەس بۇرىشتى، قىرلارىندا ايداھاردىڭ سۋرەتتەرi مەن قاعان تاڭبالارى بەينەلەنگەن. ەكiنشi جاعىندا ەسكەرتكiشتiڭ ورناتىلعان كۇنi – بiرiنشi تامىز، 732 جىل دەپ جازىلعان.
ەسكەرتكىشتىڭ نەگىزگى بەتىندە 40 جول جازۋ بار، ول ەسكەرتكىشتىڭ سول جاق بەتىندەگى 13 جول جازۋدىڭ جالعاسى. تۇركولوگيالىق ادەبيەتتەردە ەسكەرتكىشتەگى 40 جول «ۇلكەن جازۋ» /كتب/، ال 13 جول جازۋ كىشى جازۋ /كتم/ دەپ اتالادى. [2، 450 - 458 - ب]
ەسكەرتكiش نەگiزiنەن تابعاش (جۇڭگو) جانە كونە تۇركi جازۋىمەن تولتىرىلعان. ەسكەرتكiش بەتiندەگi جۇڭگو جازۋى 732 جىلى جۇڭگو يمپەراتورى حۋسەن - سۋنگ تاراپىنان بەدەرلەنگەن. مۇندا قىتايشا ەسكەرتكiشتiڭ قىسقاشا ءمانi ايتىلعان. جۇڭگو جازۋى العاش ورىسشا، فرانسۋزشا، سودان كەيiن نەمiس، اعىلشىن جانە كەيiنگi كەزدەرi ءتۇرiك تiلدەرiنە اۋدارىلدى. جازۋدىن ءۇستiندە قىتايشا بiر سويلەم بار، وندا «مارقۇم كۇلتەگiن جازۋى» دەلىنگەن. [3، 177 - ب]
كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىن زەرتتەۋشى عالىم مىرزاتاي جولداسبەكوۆتىڭ اۋدارماسىندا:
«ون ءوقۇلىم، تۇرگiس قاعانىنان»
ماقراش تاڭباشى.
وعۋز بiلگە تاڭباشى كەلدi؛
قىرعىز قاعانىنان
تاردۋش ىنانشى، چۋر كەلدi؛
مازار تۇرعىزۋعا،
زەر سالىنعان جازبا تاستى تۇرعىزۋعا
تابعاش قاعانىنان زەرگەرشiسi
چاڭ سەڭۋن كەلدi.
تالداۋ
«ىستىق ورىندىق» ورىندىق ءادىسى
(ءبىر وقۋشى الدىڭعى جاقتا، ورىندىقتار ونى اينالا قورشاي ورنالاستىرىلادى.
جاتتىعۋدىڭ سيپاتتاماسى:
ءبىر وقۋشى العا شىعىپ ءوز پىكىرىن ايتىپ جانە تاقىرىپ بويىنشا سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى. سۇراقتى اناعۇرلىم مازمۇندى قىلۋ ءۇشىن، وقۋشىلار بەلگىلى ءبىر پىكىر بويىنشا بىرلەسىپ العا شىعىپ سويلەي الادى.
ورحون - ەنيسەي ەسكەرتكىشتەرى. «كۇلتەگىن» جىرى. جۇكتەۋ
7 سىنىپ
ساباق نەگىزدەلگەن وقۋ ماقساتتارى ادەبي شىعارماداعى تۇلعالىق بولمىستى گۋمانيستىك تۇرعىدان تالداۋ (ت/ج2).
ساباق ناتيجەسى:
وقۋشىلاردىڭ بارلىعى مىنانى ورىنداي الادى: وقۋلىقتا بەرىلگەن جانە قوسىمشا تاپسىرمالاردى ورىندايدى. جازبا جۇمىس جاسايدى. سۇراققا جاۋاپ بەرەدى.
وقۋشىلاردىڭ كوبىسى مىنانى ورىنداي الادى: توپتىق جۇمىستى بىرلەسە ورىندايدى. ءوز بەتىنشە جۇمىس جاسايدى. سۇراققا جاۋاپ بەرەدى. قوسىمشا ۇلەستىرمە رەسۋرستارمەن جۇمىس جاسايدى.
وقۋشىلاردىڭ كەيبىرەۋى مىنانى ورىنداي الادى:
وقۋلىقتان تىس بەرىلگەن قوسىمشا تاپسىرمالاردى ورىندايدى، تاقىرىپ بويىنشا قوسىمشا مالىمەتتەر مەن دالەلدەر كەلتىرە الادى.
باعالاۋ كريتەرييى: جەكە، جۇپتىق، توپتىق تاپسىرمالاردى ورىنداي الادى. ساباق بارىسىندا تىڭداۋشىنىڭ نازارىن وزىنە اۋدارا الادى.
تىلدىك قۇزىرەتتىلىك: ادەبي شىعارما
رەسۋرستار: وقۋلىق، سۋرەتتەر، توپقا بولۋگە ارنالعان كەسپە قاعازدار جانە ءارتۇرلى زاتتار، توپتىق تاپسىرمالار، كەرى بايلانىس، ستيكەر.
ءادىس - تاسىلدەر: سۇراق - جاۋاپ، اڭگىمەلەۋ، ءتۇسىندىرۋ، ويىن، كورنەكىلىك. رەفلەكسيا.
ءپانارالىق بايلانىس: مۋزىكا، قازاق ءتىلى.
الدىڭعى وقۋ: 6 - سىنىپتا وتكەن ءبىلىمدى پىسىقتاۋ، ەسكە ءتۇسىرۋ.
باستالۋى 5 مينۋت
باعالاۋ پاراقشاسىمەن تانىستىرۋ
توپتارعا ءبولۋ.
سەبەتپەن كونفەت اكەلۋ. وقۋشىلارعا سەبەتتەن كونفەت الۋلارىن سۇرايمىن. كونفەتتىڭ تۇرلەرىنە قاراي 3 توپقا ءبولىنىپ وتىرادى.
1 - توپ «سارى كامپيتتەر»
2 - توپ «كوك كامپيتتەر»
3 - توپ «قىزىل كامپيتتەر»
پسيحولوگيالىق احۋال قالىپتاستىرۋ:
«قىزىل گۇلىم - اي» بي
جاڭا ءبىلىم 10 مينۋت
ءبىلۋ جانە ءتۇسىنۋ
بەرىلگەن ماتىندەردى بالالار وقىپ الادى.
«ساقينا سالماق ويىنى»
بالالار ءبىز بۇگىن ساقينا سالماق ويىنىن وينايمىز. بۇل ويىننىڭ بۇگىنگى ەرەكشەلىگى كىمنىڭ قولىندا ساقينا قالسا مەنىڭ سۇراعىما جاۋاپ بەرەدى؟
ورتاسى 10 مينۋت
قولدانۋ
ءار حالىقتىڭ قالىپتاسۋ، دامۋ جولىندا وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى بار. بۇل تاريحي قۇندىلىقتى زەردەلەپ جارىققا شىعارۋ قاي مەملەكەتتە بولماسىن ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ بىرىنە اينالعان.
كەڭەستەر وداعى كەزىندە وتكەن تاريحىمىزدى زەرتتەۋ مۇمكىن بولمادى. سوندىقتان بولار اتا - بابامىزدىڭ باي مۇراسى تۇركى الەمىن زەرتتەۋدە عالىمدارىمىزدىڭ نەگىزگى ەڭبەكتەرى ەگەمەندىكتەن كەيىن عانا كورىنە باستادى.
تۇركى حالىقتارىنىڭ كونە داۋىردەگى ۇزاق عاسىرلىق مادەني مۇرالارىنىڭ ءبىرى – كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى. ورحون - ەنيسەي جازۋىنا جاتاتىن ماڭىزدىلىعى جاعىنان باعا جەتپەس قۇندى دۇنيە.
بىزگە جەتكەن تۇركi تاريحى دا وسى VII - VIII عاسىرلاردا جازىلعان ورحون - ەنيسەي جازبا ەسكەرتكىشتەرى ارقىلى بەلگiلi بولدى. ەسكەرتكiش بiر زاماندا تۇركiلەر مەكەندەگەن ەنەسەي وزەنiنiڭ بويى مەن قازiرگi موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى ۋلان - باتوردىڭ باتىسىنداعى 400 كيلومەتر جەردەگi ورحون وزەنi بويىنداعى كوشو - سايدام ويپاتىندا ورنالاسقان. ونى العاش تاۋىپ، عىلىم الەمiنە ءمالiمدەۋشi - ورىس عالىمى ن. م. يادرينسيەۆ. 1890 جىلى گەيكەل باسفين – ۋگور قوعامىنىڭ، 1901 جىلى ۆ. رادلوۆ باستاعان ورىس عىلىم اكادەمياسىنىڭ ەكسپەديسيالارى ەسكەرتكiش ورناتىلعان جەرگە بارىپ، جازۋدى ءوز كوزدەرiمەن كورiپ، تەكسەرiپ قايتادى. 1902 جىلى ۋجچجوۋداعى اعىلشىن كونسۋلى ك. كەمپپەل كۇلتەگiن ەسكەرتكiشiنە بiرسىپىرا زەرتەۋ جۇمىسىن جۇرگiزدi. 1909 جىلى فرانسۋز ساياحاتشىسى دە ليا كوست كەلiپ كەتسە، 1912 جىلى عالىم ۆ. ل. كوتۆيچ زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگiزدi. 1958 جىلى مونگول – چەحوسلاۆاك بiرiككەن عىلىمي ەكسپەديسياسى كۇلتەگiن ەسكەرتكiشiنiن ورنىنا قازبا جۇمىستارىن جۇرگiزدi. بۇعان باسشىلىق ەتكەن چەح ارحەولوگى ل. ييسل. بۇل ۆ. ۆ. رادلوۆتان كەيiنگi جاسالعان قازبا جۇمىسى ەدi. قازبا جۇمىستارى ءۇستiندە قورعان استىنان ەكi كiسiنiڭ تاسقا ادەمi ويىلىپ جاسالعان باس ءمۇسiنiن كەزدەستiردi. ونىڭ بiرi كۇلتەگiنiڭ، ەكiنشi ايەلiنiڭ ءمۇسiنi ەكەنى انىقتالدى.[1، 13 - ب] كۇلتەگiنگە ارنالعان ەسكەرتكiش پيراميدا ءتارiزدi. بيiكتiگi 3، 15 مەتر، ەنi 1، 24 مەتر، قالىڭدىعى 0، 41 مەتر. ەسكەرتكiشتiڭ جوعارعى جاعى بەس بۇرىشتى، قىرلارىندا ايداھاردىڭ سۋرەتتەرi مەن قاعان تاڭبالارى بەينەلەنگەن. ەكiنشi جاعىندا ەسكەرتكiشتiڭ ورناتىلعان كۇنi – بiرiنشi تامىز، 732 جىل دەپ جازىلعان.
ەسكەرتكىشتىڭ نەگىزگى بەتىندە 40 جول جازۋ بار، ول ەسكەرتكىشتىڭ سول جاق بەتىندەگى 13 جول جازۋدىڭ جالعاسى. تۇركولوگيالىق ادەبيەتتەردە ەسكەرتكىشتەگى 40 جول «ۇلكەن جازۋ» /كتب/، ال 13 جول جازۋ كىشى جازۋ /كتم/ دەپ اتالادى. [2، 450 - 458 - ب]
ەسكەرتكiش نەگiزiنەن تابعاش (جۇڭگو) جانە كونە تۇركi جازۋىمەن تولتىرىلعان. ەسكەرتكiش بەتiندەگi جۇڭگو جازۋى 732 جىلى جۇڭگو يمپەراتورى حۋسەن - سۋنگ تاراپىنان بەدەرلەنگەن. مۇندا قىتايشا ەسكەرتكiشتiڭ قىسقاشا ءمانi ايتىلعان. جۇڭگو جازۋى العاش ورىسشا، فرانسۋزشا، سودان كەيiن نەمiس، اعىلشىن جانە كەيiنگi كەزدەرi ءتۇرiك تiلدەرiنە اۋدارىلدى. جازۋدىن ءۇستiندە قىتايشا بiر سويلەم بار، وندا «مارقۇم كۇلتەگiن جازۋى» دەلىنگەن. [3، 177 - ب]
كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىن زەرتتەۋشى عالىم مىرزاتاي جولداسبەكوۆتىڭ اۋدارماسىندا:
«ون ءوقۇلىم، تۇرگiس قاعانىنان»
ماقراش تاڭباشى.
وعۋز بiلگە تاڭباشى كەلدi؛
قىرعىز قاعانىنان
تاردۋش ىنانشى، چۋر كەلدi؛
مازار تۇرعىزۋعا،
زەر سالىنعان جازبا تاستى تۇرعىزۋعا
تابعاش قاعانىنان زەرگەرشiسi
چاڭ سەڭۋن كەلدi.
تالداۋ
«ىستىق ورىندىق» ورىندىق ءادىسى
(ءبىر وقۋشى الدىڭعى جاقتا، ورىندىقتار ونى اينالا قورشاي ورنالاستىرىلادى.
جاتتىعۋدىڭ سيپاتتاماسى:
ءبىر وقۋشى العا شىعىپ ءوز پىكىرىن ايتىپ جانە تاقىرىپ بويىنشا سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى. سۇراقتى اناعۇرلىم مازمۇندى قىلۋ ءۇشىن، وقۋشىلار بەلگىلى ءبىر پىكىر بويىنشا بىرلەسىپ العا شىعىپ سويلەي الادى.
ورحون - ەنيسەي ەسكەرتكىشتەرى. «كۇلتەگىن» جىرى. جۇكتەۋ
You Might Also Like
