وسىمدىك ۇلپالارى. وتكىزگىش جانە ءبولىپ شىعارۋشى ۇلپالار
كۇندەلىكتى جوسپار بيولوگيا 6 سىنىپ
ساباق: 5
تاقىرىبى: §5. وسىمدىك ۇلپالارى §6. وتكىزگىش جانە ءبولىپ شىعارۋشى ۇلپالار
ساباقتىڭ ماقساتى: وسىمدىكتەرگە ءتان التى ۇلپانىڭ (ءتۇزۋشى، جابىن، نەگىزگى، تىرەك، وتكىزگىش، ءبولىپ شىعارۋشى) تۇرلەرىمەن تانىستىرا وتىرىپ، ءار ۇلپانىڭ اتقاراتىن قىزمەتى مەن ءبىر - بىرىنەن ايىرماشىلىعىن ءتۇسىندىرۋ.
ساباقتىڭ مىندەتتەرى:
بىلىمدىلىگى – وسىمدىكتەرگە ءتان بارلىق ۇلپالار جايلى تولىق ماعلۇمات بەرۋ.
تاربيەلىلىگى – ادامنىڭ تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋىن، ادامگەرشىلىك قاسيەتىن، جالپى قورشاعان ورتاعا دەگەن جاناشىرلىق سەزىمىن دامىتۋ.
دامىتۋشىلىعى – پانگە، تاقىرىپقا بايلانىستى قىزىعۋشىلىقتارىن دامىتۋ.
قۇرال - جابدىقتار: ەلەكتروندى كورسەتىلىمدەر، ميكروسكوپتار، دايىن ميكروپرەپارتاتتار.
ساباقتىڭ ءتيپى: قۇراستىرىلعان
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
كەلمەي قالعان وقۋشىلاردى بەلگىلەپ، وقۋشىلاردىڭ ساباققا دايىندىعىن باقىلاۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
پيازدىڭ ءمولدىر وڭىنەن جاساعان پرەپاراتتان جاسۋشانىڭ انىق كورىنگەن بولىكتەرىن اتاڭدار. جاسۋشا قابىقشاسىنىڭ اتقاراتىن قىزمەتى قانداي؟ ساڭىراۋ دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭدەر، ونىڭ قىزمەتى قانداي؟
سيتوپلازمانىڭ قاسيەتى جانە ونى نەگە ءتىرى زات دەيدى؟ يادرونىڭ سيتوپلازماعا قاراعاندا ايىرماشالىعى جانە جاسۋشاعا نە ءۇشىن قاجەت؟ ۆاكۋول قانداي قىزمەت اتقارادى؟
تەك وسىمدىكتەرگە ءتان دەنەشىكتەردى اتاپ، ونىڭ تۇرلەرىنىڭ قايدا كەزدەسەتىنىن سىزبانۇسقا (سحەما) نەمەسە كەستە سىزىپ تولتىرىڭدار. 2. جاسۋشا قابىقشاسىنىڭ قاسيەتىن تالداڭدار.
1 – كارتوچكا
ءار سويلەمدەگى جاسۋشا بولىمدەرىنىڭ قاسيەتىن، اتقاراتىن قىزمەتىن وقىپ، مۇقيات تالداپ، سايكەس كەلەتىندەرىنىڭ تۇسىنداعى رەت سانىن كەستەگە تولتىر.
1. جاسۋشا ىشىندەگى سۇيىقتىقتىڭ قىسىمىن رەتتەپ، كەرەكسىز ۋلى زاتتاردى ىدىراتۋعا قاتىساتىن جانە جاسۋشانىڭ قورەكتەنۋىنە جۇمسالاتىن شىرىن جينالاتىن ورىن. 2. سىرتىندا ەكى قابات ساڭىلاۋى قابىقشاسى بار سيتوپلازماسىز تىرشىلىك ەتە المايتىن جانە كوبەيۋگە قاتىساتىن جاسۋشانىڭ ەڭ قاجەتتى قۇرامدىق بولىگى. 3. تەك وسىمدىك جاسۋشاسىندا عانا بولاتىن فوتوسينتەز پروسەسىنە قاتاسىتىن ورگانويد. 4. قۇرامىندا سۋ، ءنارۋىز، ماي بولاتىن، بارلىق كۇردەلى تىرشىلىك ارەكەتىنە قاتىساتىن جەلىمتەك، سوزىلمالى، قويمالجىڭ ءتىرى زات. 5. جاسۋشاعا بەلگىلى ءپىشىن جانە مىقتىلىق قاسيەت بەرىپ، ىشكى بولىمدەرىن زاقىمدانۋدان قورعايدى.
2 – كارتوچكا
ءى. پيازدىڭ ءمولدىر قابىقشاسى جاسۋشاسىنداعى كورسەتىلگەن سانداردى كەستەگە بەرىلگەن بولىمدەردىڭ تۇسىنا جاز.
ءىى. كوپ نۇكتەنىڭ ورنىنا ءتيىستى جاۋاپتىڭ ءنومىرىن جاز.
بيولوگيالىق ديكتانت
1. وسىمدىككە جاسىل ءتۇس بەرىپ فوتوسينتەز پروسەسىنە قاتىساتىن جاسىل پيگمەنت -... بار. 2. سيتوپلازما ىشىندەگى شىرىنعا تولى، سىرتىندا قابىقشاسى بار قۋىستى... دەيدى. 3. جاسۋشا...،...،.... 4. قابىقشاسى قالىڭ، قاتتى، ىستىق سۋدا، قىشقىل مەن سىلتىدە ەرىمەيتىن... تۇرادى. 5. سيتوپلازمانىڭ ىشىندە ەرەكشە وقشاۋلانىپ تۇراتىن تىعىز دەنە –.... 6.... جاپىراقتان ساباق بويىمەن قوزعالىپ كەلگەن ورگانيكالىق زاتتاردىڭ تامىر، تۇينەك، تامىرساباقتاردا قورعا جينالۋىنا قاتىسادى. 7.... جاسۋشا ىشىندە بولاتىن جۇمىرتقا اقۋىزىنا ۇقساس ءمولدىر، جەلىم ءتارىزدى سوزىلمالى، قويمالجىڭ ءتىرى زات. 8. حروموپلاست پلاستيدتەر دامۋىنىڭ.... 9....... جاسۋشالارى مەن وسىمدىكتىڭ شىرىندى مۇشەلەرىندە جاسۋشا شىرىنى وتە كوپ. 10. پلاستيدتەر گۇل كۇلتەلەرىنە، پىسكەن جەمىستەرگە، جەمتامىرلارعا...،... ءتۇس بەرەدى.
جاۋاپتار: 1) سەلليۋلوزا؛ 2) سيتوپلازما؛ 3) يادرو؛ 4) حلوروفيلل؛ 5) لەيكوپلاستار؛ 6) ۆاكۋول؛ 7) پىسكەن جەمىستەردىڭ؛ 8) تىنىس الادى، قورەكتەنەدى، وسەدى؛ 9) قىزىل، سارى؛ 10) اقىرعى كەزەڭى.
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
بارلىق ءتىرى اعزالاردىڭ (وسىمدىكتەر، جانۋارلار) دەنەسى جاسۋشادان تۇراتىندىعى جايلى الدىڭعى تاقىرىپتا ايتقانبىز. ءتىپتى دەنەسى ءبىر عانا جاسۋشادان تۇراتىندار دا كوپجاسۋشالى اعزالار سياقتى قورەكتەنەدى، تىنىس الادى، وسەدى، كوبەيەدى، قوزعالادى، تىتىركەنەدى، زات الماسادى. تاريحي دامۋدىڭ ناتيجەسىندە قۇرىلىسى كۇردەلەنىپ كوپ جاسۋشالى اعزالار پايدا بولدى. وسىمدىكتەردىڭ جەكە - جەكە مۇشەلەرگە جىكتەلۋىنىڭ ارقاسىندا كولەمى ۇلعايىپ، سىرتقى ورتامەن بايلانىسى كۇشەيىپ، قورەكتىك زاتتاردى ءسىڭىرۋى جاقسارا باستادى.
وسىمدىكتىڭ ءوسۋى مەن دامۋى جەكە مۇشەلەرىنىڭ قىزمەتىن كۇردەلەندىرە ءتۇستى، قۇرىلىسى ۇقساس، اتقاراتىن قىزمەتى بىردەي جاڭا جاسۋشالار ءتۇزىلدى.
شىعۋ تەگى بىردەي قۇرىلىسى مەن قىزمەتى ۇقساس جاسۋشالار توبىن ۇلپا د. ا. ناعىز ۇلپالار پاپروتنيكتارىزدىلەردە، اشىق تۇقىمدىلاردا، گۇلدى وسىمدىكتەردە جاقسى، ال مۇكتەردە وتە ناشار دامىعان.
اتقاراتىن قىزمەتىنە قاراي ۇلپالار ءتۇزۋشى، جابىن، نەگىزگى (قورەكتىك جانە فوتوسينتەزدەۋشى)، تىرەك (مەحانيكالىق)، وتكىزگىش، ءبولىپ شىعارۋشى دەپ توپتاستىرىلادى. ۇلپا جاسۋشالارى ءتىرى جانە ءولى بولادى. ءولى جاسۋشالارىنىڭ ىشىندە سيتوپلازماسى بولماسا دا وسىمدىككە قاجەتتى فيزيولوگيالىق قىزمەت اتقارادى. جاسۋشاارالىق كەڭىستىكتەرى از بولسا، ۇلپا جاسۋشالارى ءبىر - بىرىمەن وتە تىعىز، ال كەڭ بولسا اراسىندا بوس ورىن كوبىرەك قالىپ بوستاۋ ورنالاسادى.
ۇلپا – جاسۋشالاردىڭ ءبولىنۋ، ءوسۋ، جىكتەلۋ ناتيجەسىندە پايدا بولعان (تۇزىلگەن) شىعۋ تەگى، قۇرىلىمى جانە اتقاراتىن قىزمەتى بىردەي جاسۋشالار جۇيەسى.
ءتۇزۋشى ۇلپالار (مەريستەما – گرەكشە «مەريستوس» - ءبولىنۋشى) ۇدايى ءبولىنىپ جاڭا جاسۋشالار تۇزىلەدى. جانۋارلاردا ءتۇزۋشى ۇلپا بولمايتىندىقتان ءوسۋى شەكتەۋلى بولادى. وسىمدىكتە ورنالاسۋىنا قاراي: ا) توبە(اپيكالدى)؛ ءا) ءبۇيىر(لاتەرالدى)؛ ب) قىستىرما(ينتەركاليارلى)؛ ۆ) جاراقات(كالليۋس) مەريستەماسى دەپ بولىنەدى. وسىمدىكتىڭ ەڭ العاش ءوسۋى وركەنى مەن تامىرىنىڭ ۇشىندا ورنالاسقان توبە مەريستەماسى مەن جاناما مەريستەماسى جاسۋشالارىنىڭ بولىنۋىنەن باستالادى.
ءتۇزۋشى ۇلپا جاسۋشالارى ءبىر - بىرىنە تىعىز جاناسقان مايدا - قابىقشاسى جۇقا پەكتيندى – سەلليۋلوزالى، سيتوپلازماسى قويۋ، يادروسى ءىرى، ۆاكۋولدەرى ۇساق (ناشار دامىعان)، قارقىندى ءبولىنىپ، جاڭارىپ تۇرادى.
№3 - 4 - زەرتحانالىق جۇمىستار.
تاقىرىبى: وسىمدىك ۇلپالارى.
ماقساتى: وسىمدىكتەرگە ءتان ۇلپالاردىڭ قۇرىلىسىن سالىستىرىپ زەرتتەۋ.
قۇرال - جابدىقتار: بيدايدىڭ 10 كۇندىك جاس وسكىنى، قاراعاش، قاراعاي، تەرەك قابىقتارى، ورىك، جاڭعاق سۇيەكتەرى، المۇرت جەمىسى، ءسابىز، قىزىلشا جەمتامىرلارى، اسقاباق نەمەسە جۇگەرى ساباعى، باقباق كەپپەشوبى (گەرباريي)، بولمە وسىمدىگى – فيكۋس، قاراعاي شايىرى.
جۇمىستىڭ بارىسى:
1. بيدايدىڭ 10 كۇندىك جاس وسكىنىنىڭ تامىر ۇشىنان پرەپارات جاساپ ميكروسكوپ پەن قاراپ ءتۇزۋشى ۇلپامەن تانىسۋ، جاسۋشا ەرەكشەلىكتەرىنە كوڭىل اۋدارۋ.
2. بولمە وسىمدىگى جاپىراعىنىڭ استىڭعى ءمولدىر ءوڭىن سىلىپ الىپ، پرەپارات جاساپ، ميكروسكوپپەن قاراپ ءوڭ جاسۋشالارى – جابىن ۇلپامەن تانىسۋ. قاراعاي، قاراعاش، تەرەك قابىقتارىن قاراۋ.
3. ورىك سۇيەگى، گرەك جاڭعاعىنىڭ سۇيەگىن جاي كوزبەن قاراۋ. المۇرت جەمىسىنىڭ جۇمساق ەتىندەگى قاتتى ءتۇيىرىن ابدەن ەزىپ، ميكروسكوپتا تىرەك ۇلپاسى جاسۋشالارىمەن تانىسۋ.
4. ءسابىز، قىزىلشا جەمتامىرلارى، پيازشىق پەن كاكتۋستىڭ (نەمەسە باسقا دا شىرىندى وسىمدىكتەر) ساباعىن جاي كوزبەن قاراپ، قور جيناۋشى ۇلپامەن تانىسۋ.
5. جۇگەرى، اسقاباق ساباقتارىنىڭ كولدەنەڭ كەسىندىسىن ميكروسكوپپەن قاراپ وتكىزگىش ۇلپامەن تانىسۋ (بار بولسا دايىن ميكروپرەپاراتتى پايدالانۋعا بولادى).
6. ءسۇتتى شىرىن اعاتىن، شايىرى بار وسىمدىكتەردىڭ (سۇتتىگەن، باقباق، تاۋساعىز، بولمەدەگى فيكۋس، ت. ب.) كەپپەشوپتەرىن، قاراعاي شايىرىن قاراپ، ءبولىپ شىعارۋشى ۇلپالارمەن تانىسۋ.
ناتيجەسى:
ءى. بەرىلگەن سيپاتتامالاردىڭ تۇسىنداعى ءارىپتى ءدال كەلەتىن ۇلپا باعانىنا جازىڭدار:
1. ا) وسىمدىكتەردى ءار ءتۇرلى قولايسىز جاعدايلاردان قورعايدى؛ ءا) جاسۋشالارى جاس، ۇدايى بولىنەدى؛ ب) وسىمدىكتە ورگانيكالىق زات تۇزۋگە قاتىسادى؛ ۆ) جەر استى جانە جەر ءۇستى مۇشەلەرىندە قورەكتىك زاتتاردى قورعا جينايدى؛ گ) وسىمدىكتى جۋانداتىپ وسىرەدى؛ ع) جاپىراقتىڭ جۇمساق بولىگىنە كۇن ساۋلەسىن ەركىن وتكىزەدى؛ د) وسىمدىكتىڭ زاقىمدانعان جەرىن قايتا قالپىنا كەلتىرەدى؛ ە) سىرتقى ورتامەن قاتىناس جاساپ، گاز الماسۋ، سۋ بۋلانۋدى رەتتەيدى؛ ج) قۇرعاقشىلىق جەردە وسەتىن وسىمدىكتەردىڭ جاسۋشالارىندا سۋ جيناۋشى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
ساباق: 5
تاقىرىبى: §5. وسىمدىك ۇلپالارى §6. وتكىزگىش جانە ءبولىپ شىعارۋشى ۇلپالار
ساباقتىڭ ماقساتى: وسىمدىكتەرگە ءتان التى ۇلپانىڭ (ءتۇزۋشى، جابىن، نەگىزگى، تىرەك، وتكىزگىش، ءبولىپ شىعارۋشى) تۇرلەرىمەن تانىستىرا وتىرىپ، ءار ۇلپانىڭ اتقاراتىن قىزمەتى مەن ءبىر - بىرىنەن ايىرماشىلىعىن ءتۇسىندىرۋ.
ساباقتىڭ مىندەتتەرى:
بىلىمدىلىگى – وسىمدىكتەرگە ءتان بارلىق ۇلپالار جايلى تولىق ماعلۇمات بەرۋ.
تاربيەلىلىگى – ادامنىڭ تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋىن، ادامگەرشىلىك قاسيەتىن، جالپى قورشاعان ورتاعا دەگەن جاناشىرلىق سەزىمىن دامىتۋ.
دامىتۋشىلىعى – پانگە، تاقىرىپقا بايلانىستى قىزىعۋشىلىقتارىن دامىتۋ.
قۇرال - جابدىقتار: ەلەكتروندى كورسەتىلىمدەر، ميكروسكوپتار، دايىن ميكروپرەپارتاتتار.
ساباقتىڭ ءتيپى: قۇراستىرىلعان
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
كەلمەي قالعان وقۋشىلاردى بەلگىلەپ، وقۋشىلاردىڭ ساباققا دايىندىعىن باقىلاۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
پيازدىڭ ءمولدىر وڭىنەن جاساعان پرەپاراتتان جاسۋشانىڭ انىق كورىنگەن بولىكتەرىن اتاڭدار. جاسۋشا قابىقشاسىنىڭ اتقاراتىن قىزمەتى قانداي؟ ساڭىراۋ دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭدەر، ونىڭ قىزمەتى قانداي؟
سيتوپلازمانىڭ قاسيەتى جانە ونى نەگە ءتىرى زات دەيدى؟ يادرونىڭ سيتوپلازماعا قاراعاندا ايىرماشالىعى جانە جاسۋشاعا نە ءۇشىن قاجەت؟ ۆاكۋول قانداي قىزمەت اتقارادى؟
تەك وسىمدىكتەرگە ءتان دەنەشىكتەردى اتاپ، ونىڭ تۇرلەرىنىڭ قايدا كەزدەسەتىنىن سىزبانۇسقا (سحەما) نەمەسە كەستە سىزىپ تولتىرىڭدار. 2. جاسۋشا قابىقشاسىنىڭ قاسيەتىن تالداڭدار.
1 – كارتوچكا
ءار سويلەمدەگى جاسۋشا بولىمدەرىنىڭ قاسيەتىن، اتقاراتىن قىزمەتىن وقىپ، مۇقيات تالداپ، سايكەس كەلەتىندەرىنىڭ تۇسىنداعى رەت سانىن كەستەگە تولتىر.
1. جاسۋشا ىشىندەگى سۇيىقتىقتىڭ قىسىمىن رەتتەپ، كەرەكسىز ۋلى زاتتاردى ىدىراتۋعا قاتىساتىن جانە جاسۋشانىڭ قورەكتەنۋىنە جۇمسالاتىن شىرىن جينالاتىن ورىن. 2. سىرتىندا ەكى قابات ساڭىلاۋى قابىقشاسى بار سيتوپلازماسىز تىرشىلىك ەتە المايتىن جانە كوبەيۋگە قاتىساتىن جاسۋشانىڭ ەڭ قاجەتتى قۇرامدىق بولىگى. 3. تەك وسىمدىك جاسۋشاسىندا عانا بولاتىن فوتوسينتەز پروسەسىنە قاتاسىتىن ورگانويد. 4. قۇرامىندا سۋ، ءنارۋىز، ماي بولاتىن، بارلىق كۇردەلى تىرشىلىك ارەكەتىنە قاتىساتىن جەلىمتەك، سوزىلمالى، قويمالجىڭ ءتىرى زات. 5. جاسۋشاعا بەلگىلى ءپىشىن جانە مىقتىلىق قاسيەت بەرىپ، ىشكى بولىمدەرىن زاقىمدانۋدان قورعايدى.
2 – كارتوچكا
ءى. پيازدىڭ ءمولدىر قابىقشاسى جاسۋشاسىنداعى كورسەتىلگەن سانداردى كەستەگە بەرىلگەن بولىمدەردىڭ تۇسىنا جاز.
ءىى. كوپ نۇكتەنىڭ ورنىنا ءتيىستى جاۋاپتىڭ ءنومىرىن جاز.
بيولوگيالىق ديكتانت
1. وسىمدىككە جاسىل ءتۇس بەرىپ فوتوسينتەز پروسەسىنە قاتىساتىن جاسىل پيگمەنت -... بار. 2. سيتوپلازما ىشىندەگى شىرىنعا تولى، سىرتىندا قابىقشاسى بار قۋىستى... دەيدى. 3. جاسۋشا...،...،.... 4. قابىقشاسى قالىڭ، قاتتى، ىستىق سۋدا، قىشقىل مەن سىلتىدە ەرىمەيتىن... تۇرادى. 5. سيتوپلازمانىڭ ىشىندە ەرەكشە وقشاۋلانىپ تۇراتىن تىعىز دەنە –.... 6.... جاپىراقتان ساباق بويىمەن قوزعالىپ كەلگەن ورگانيكالىق زاتتاردىڭ تامىر، تۇينەك، تامىرساباقتاردا قورعا جينالۋىنا قاتىسادى. 7.... جاسۋشا ىشىندە بولاتىن جۇمىرتقا اقۋىزىنا ۇقساس ءمولدىر، جەلىم ءتارىزدى سوزىلمالى، قويمالجىڭ ءتىرى زات. 8. حروموپلاست پلاستيدتەر دامۋىنىڭ.... 9....... جاسۋشالارى مەن وسىمدىكتىڭ شىرىندى مۇشەلەرىندە جاسۋشا شىرىنى وتە كوپ. 10. پلاستيدتەر گۇل كۇلتەلەرىنە، پىسكەن جەمىستەرگە، جەمتامىرلارعا...،... ءتۇس بەرەدى.
جاۋاپتار: 1) سەلليۋلوزا؛ 2) سيتوپلازما؛ 3) يادرو؛ 4) حلوروفيلل؛ 5) لەيكوپلاستار؛ 6) ۆاكۋول؛ 7) پىسكەن جەمىستەردىڭ؛ 8) تىنىس الادى، قورەكتەنەدى، وسەدى؛ 9) قىزىل، سارى؛ 10) اقىرعى كەزەڭى.
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
بارلىق ءتىرى اعزالاردىڭ (وسىمدىكتەر، جانۋارلار) دەنەسى جاسۋشادان تۇراتىندىعى جايلى الدىڭعى تاقىرىپتا ايتقانبىز. ءتىپتى دەنەسى ءبىر عانا جاسۋشادان تۇراتىندار دا كوپجاسۋشالى اعزالار سياقتى قورەكتەنەدى، تىنىس الادى، وسەدى، كوبەيەدى، قوزعالادى، تىتىركەنەدى، زات الماسادى. تاريحي دامۋدىڭ ناتيجەسىندە قۇرىلىسى كۇردەلەنىپ كوپ جاسۋشالى اعزالار پايدا بولدى. وسىمدىكتەردىڭ جەكە - جەكە مۇشەلەرگە جىكتەلۋىنىڭ ارقاسىندا كولەمى ۇلعايىپ، سىرتقى ورتامەن بايلانىسى كۇشەيىپ، قورەكتىك زاتتاردى ءسىڭىرۋى جاقسارا باستادى.
وسىمدىكتىڭ ءوسۋى مەن دامۋى جەكە مۇشەلەرىنىڭ قىزمەتىن كۇردەلەندىرە ءتۇستى، قۇرىلىسى ۇقساس، اتقاراتىن قىزمەتى بىردەي جاڭا جاسۋشالار ءتۇزىلدى.
شىعۋ تەگى بىردەي قۇرىلىسى مەن قىزمەتى ۇقساس جاسۋشالار توبىن ۇلپا د. ا. ناعىز ۇلپالار پاپروتنيكتارىزدىلەردە، اشىق تۇقىمدىلاردا، گۇلدى وسىمدىكتەردە جاقسى، ال مۇكتەردە وتە ناشار دامىعان.
اتقاراتىن قىزمەتىنە قاراي ۇلپالار ءتۇزۋشى، جابىن، نەگىزگى (قورەكتىك جانە فوتوسينتەزدەۋشى)، تىرەك (مەحانيكالىق)، وتكىزگىش، ءبولىپ شىعارۋشى دەپ توپتاستىرىلادى. ۇلپا جاسۋشالارى ءتىرى جانە ءولى بولادى. ءولى جاسۋشالارىنىڭ ىشىندە سيتوپلازماسى بولماسا دا وسىمدىككە قاجەتتى فيزيولوگيالىق قىزمەت اتقارادى. جاسۋشاارالىق كەڭىستىكتەرى از بولسا، ۇلپا جاسۋشالارى ءبىر - بىرىمەن وتە تىعىز، ال كەڭ بولسا اراسىندا بوس ورىن كوبىرەك قالىپ بوستاۋ ورنالاسادى.
ۇلپا – جاسۋشالاردىڭ ءبولىنۋ، ءوسۋ، جىكتەلۋ ناتيجەسىندە پايدا بولعان (تۇزىلگەن) شىعۋ تەگى، قۇرىلىمى جانە اتقاراتىن قىزمەتى بىردەي جاسۋشالار جۇيەسى.
ءتۇزۋشى ۇلپالار (مەريستەما – گرەكشە «مەريستوس» - ءبولىنۋشى) ۇدايى ءبولىنىپ جاڭا جاسۋشالار تۇزىلەدى. جانۋارلاردا ءتۇزۋشى ۇلپا بولمايتىندىقتان ءوسۋى شەكتەۋلى بولادى. وسىمدىكتە ورنالاسۋىنا قاراي: ا) توبە(اپيكالدى)؛ ءا) ءبۇيىر(لاتەرالدى)؛ ب) قىستىرما(ينتەركاليارلى)؛ ۆ) جاراقات(كالليۋس) مەريستەماسى دەپ بولىنەدى. وسىمدىكتىڭ ەڭ العاش ءوسۋى وركەنى مەن تامىرىنىڭ ۇشىندا ورنالاسقان توبە مەريستەماسى مەن جاناما مەريستەماسى جاسۋشالارىنىڭ بولىنۋىنەن باستالادى.
ءتۇزۋشى ۇلپا جاسۋشالارى ءبىر - بىرىنە تىعىز جاناسقان مايدا - قابىقشاسى جۇقا پەكتيندى – سەلليۋلوزالى، سيتوپلازماسى قويۋ، يادروسى ءىرى، ۆاكۋولدەرى ۇساق (ناشار دامىعان)، قارقىندى ءبولىنىپ، جاڭارىپ تۇرادى.
№3 - 4 - زەرتحانالىق جۇمىستار.
تاقىرىبى: وسىمدىك ۇلپالارى.
ماقساتى: وسىمدىكتەرگە ءتان ۇلپالاردىڭ قۇرىلىسىن سالىستىرىپ زەرتتەۋ.
قۇرال - جابدىقتار: بيدايدىڭ 10 كۇندىك جاس وسكىنى، قاراعاش، قاراعاي، تەرەك قابىقتارى، ورىك، جاڭعاق سۇيەكتەرى، المۇرت جەمىسى، ءسابىز، قىزىلشا جەمتامىرلارى، اسقاباق نەمەسە جۇگەرى ساباعى، باقباق كەپپەشوبى (گەرباريي)، بولمە وسىمدىگى – فيكۋس، قاراعاي شايىرى.
جۇمىستىڭ بارىسى:
1. بيدايدىڭ 10 كۇندىك جاس وسكىنىنىڭ تامىر ۇشىنان پرەپارات جاساپ ميكروسكوپ پەن قاراپ ءتۇزۋشى ۇلپامەن تانىسۋ، جاسۋشا ەرەكشەلىكتەرىنە كوڭىل اۋدارۋ.
2. بولمە وسىمدىگى جاپىراعىنىڭ استىڭعى ءمولدىر ءوڭىن سىلىپ الىپ، پرەپارات جاساپ، ميكروسكوپپەن قاراپ ءوڭ جاسۋشالارى – جابىن ۇلپامەن تانىسۋ. قاراعاي، قاراعاش، تەرەك قابىقتارىن قاراۋ.
3. ورىك سۇيەگى، گرەك جاڭعاعىنىڭ سۇيەگىن جاي كوزبەن قاراۋ. المۇرت جەمىسىنىڭ جۇمساق ەتىندەگى قاتتى ءتۇيىرىن ابدەن ەزىپ، ميكروسكوپتا تىرەك ۇلپاسى جاسۋشالارىمەن تانىسۋ.
4. ءسابىز، قىزىلشا جەمتامىرلارى، پيازشىق پەن كاكتۋستىڭ (نەمەسە باسقا دا شىرىندى وسىمدىكتەر) ساباعىن جاي كوزبەن قاراپ، قور جيناۋشى ۇلپامەن تانىسۋ.
5. جۇگەرى، اسقاباق ساباقتارىنىڭ كولدەنەڭ كەسىندىسىن ميكروسكوپپەن قاراپ وتكىزگىش ۇلپامەن تانىسۋ (بار بولسا دايىن ميكروپرەپاراتتى پايدالانۋعا بولادى).
6. ءسۇتتى شىرىن اعاتىن، شايىرى بار وسىمدىكتەردىڭ (سۇتتىگەن، باقباق، تاۋساعىز، بولمەدەگى فيكۋس، ت. ب.) كەپپەشوپتەرىن، قاراعاي شايىرىن قاراپ، ءبولىپ شىعارۋشى ۇلپالارمەن تانىسۋ.
ناتيجەسى:
ءى. بەرىلگەن سيپاتتامالاردىڭ تۇسىنداعى ءارىپتى ءدال كەلەتىن ۇلپا باعانىنا جازىڭدار:
1. ا) وسىمدىكتەردى ءار ءتۇرلى قولايسىز جاعدايلاردان قورعايدى؛ ءا) جاسۋشالارى جاس، ۇدايى بولىنەدى؛ ب) وسىمدىكتە ورگانيكالىق زات تۇزۋگە قاتىسادى؛ ۆ) جەر استى جانە جەر ءۇستى مۇشەلەرىندە قورەكتىك زاتتاردى قورعا جينايدى؛ گ) وسىمدىكتى جۋانداتىپ وسىرەدى؛ ع) جاپىراقتىڭ جۇمساق بولىگىنە كۇن ساۋلەسىن ەركىن وتكىزەدى؛ د) وسىمدىكتىڭ زاقىمدانعان جەرىن قايتا قالپىنا كەلتىرەدى؛ ە) سىرتقى ورتامەن قاتىناس جاساپ، گاز الماسۋ، سۋ بۋلانۋدى رەتتەيدى؛ ج) قۇرعاقشىلىق جەردە وسەتىن وسىمدىكتەردىڭ جاسۋشالارىندا سۋ جيناۋشى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
