InfoHub Logo

وسىمدىكتەر (Plantae) — ءتىرى ورگانيزمدەر دۇنيەسىندەگى نەگىزگى ەكى توپتىڭ ءبىرى (ءبىرىنشىسى — جانۋارلار). قۇرلىقتىڭ بارلىق جەرىندە وسەدى، سۋدا كەزدەسەتىن تۇرلەرى دە بار.

20 عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن وسىمدىكتەردى تومەن ساتىداعى (باكتەريالار، بالدىرلار، كىلەگەيلىلەر، ساڭىراۋقۇلاقتار، قىنالار) جانە جوعارى ساتىداعى وسىمدىكتەر (رينييلەر، مۇكتارىزدىلەر، پسيلوفيتتەر، پلاۋنتارىزدىلەر، قىرىقبۋىندار، قىرىققۇلاقتارىزدىلەر، اشىقتۇقىمدىلار جانەگۇلدى وسىمدىكتەر نە جابىقتۇقىمدىلار) دەپ ءبولدى. 20 عاسىردىڭ اياعىندا باكتەريالار مەن ساڭىراۋقۇلاقتار ءوز الدىنا جەكە پاتشالىق بولىپ ءبولىندى. سوڭعى جۇيەلەنىم بويىنشا وسىمدىكتەر 3 پاتشالىق تارماعىنا جىكتەلەدى:

— قىزىل بالدىرلار

— ناعىز بالدىرلار

— ۇرىقتى نە جوعارى ساتىداعى وسىمدىكتەر.

وسىمدىكتەردى توپتارعا بىرىكتىرگەندە ولاردىڭ بىرىنە-بىرىنىڭ ۇقساستىقتارى نەمەسە ايىرماشىلىقتارىن كورسەتەتىن بەلگىلەر پايدالانىلادى. سولار ارقىلى وسىمدىكتەردىڭ بىرىنە-بىرىنىڭ تۋىستىق جاقىندىقتارىنىڭ دەڭگەيى انىقتالادى. قۇرىلىمى، تىرشىلىك ەتۋى جاعىنان بىردەي جانە ءوز اتا-ەنەلەرىنە ۇقساس، جەمىس بەرەتىن، ۇرپاق تۇزە الاتىن داراقتار ءبىر تۇرگە جاتقىزىلادى. قۇرىلىسى جاعىنان ۇقساس تۇرلەر تۋىسقا بىرىكتىرىلەدى. جاقىن تۋىستار ءبىر تۇقىمداسقا ولاردىڭ ءارقايسىسىن قانداي دا ءبىر كلاسقا جاتقىزادى.

قۇرلىق بەتىندە وسىمدىكتەر جامىلعىسى بىردەي ەمەس. ولار جەرگە تۇسەتىن ىلعالدىڭ مولشەرىنە جانە وسى ىلعالدىڭ ماۋسىمعا بايلانىستى قانشالىقتى جاۋاتىڭدىعىنا قاراي ماڭگى جاسىل (جاڭبىرلى) ورماڭدار، ىلعالدىعى قۇبىلمالى بولىپ كەلەتىن، جاپىراقتارى ءتۇسىپ وتىراتىن ورماندار، كسەروفيلدى سيرەك اعاشتى ورماندار مەن ءبۇتالاردى، ساۆاننالاردى، ال سۋى تاسىپ وتىراتىن تەڭىزدىڭ جاعالاۋلارىندا — مانگراعاشتارىنان تۇراتىن ورماڭدار تۇزەدى. ەكۆاتوردان سولتۇستىككە قاراي جاسىل وسىمدىكتەردىڭ جولاعىنان كەيىن، اسا ۇلكەن ورمانسىز كەڭىستىكتەر — ءشول، شولەيت، پريەريي ورنالاسادى. ءبىرشاما بيىك ەندىكتە قايتادان ماڭگى جاسىل ورماڭداردىڭ جولاعى كەزدەسەدى. ءبىراق ولار تروپيكتەردەگى سەكىلدى جاپىراقتى ورماندار ەمەس قىلقان جاپىراقتى (تايگا) ورماڭدار بولىپ كەلەدى. تايگادان سولتۇستىككە قاراي، پوليۋستىڭ اينالاسىندا (سيكۋمپوليارنو)، تۋندرا مەن سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتتىڭ سالقىن سۋى سوزىلىپ جاتادى. ەكۆاتوردان وڭتۇستىككە قاراي قۇرلىق ءبىرشاما از بولادى. پوليۋستەرگە جاقىن جەرلەردە جانە بيىك تاۋلاردىڭ باسىندا ماڭگى مۇزدار مەن قارلار جاتادى. ءمۇڭداي ءتۇرلى-تۇستى وسىمدىكتەر جىلدىڭ ءارتۇرلى كەزەڭدەرىنە قاراي، اسىرەسە قىستا، قۇرلىقتىڭ (كونتينەنتتىڭ) ۇلكەن كەڭىستىگىن، شامامەن 40° س.ە. جانە ودان جوعارى قاراي قار باسقان كەزدە، كوپ وزگەرىسكە ۇشىرايدى.

وسىمدىكتەر جەر شارىنا كەڭ تارالعان. ولاردىڭ قۇرعاقشىلىققا ءتوزىمدى ۆەگەتاتيۆتى ورگاندارى بار جانە قولايسىز كليماتتىق جاعدايدا وسۋگە بەيىمدى. ولار جاندىكتەر ارقىلى توزاڭدانىپ، تۇقىمدارى مەن جەمىستەرى جانۋارلار ارقىلى تارالادى. وسىمدىكتەردىڭ حالىق شارۋاشىلىعىندا جانە عىلىمي مەديسينادا كەڭىنەن قولدانىلاتىن تۇرلەرى كوپتەپ كەزدەسەدى. ولاردىڭ ىشىندە كوكونىستىك، جەمىس-جيدەكتىك، بالدى، مايلى جانە تەحنيكالىق تۇرلەر دە بار. اعاش ءتارىزدى فورمالارى قۇرىلىس ماتەريالدارى رەتىندە اسا قۇندى. ءار ءتۇرلى ءۇي جيھازدارىن جاسايدى. بۇلاردىڭ ءبىرقاتارى ءساندى وسىمدىكتەر. تىنىمباقتاردى، ساياباقتاردى، كوشەلەردى، تىپتەن جۇمىس ورىندارىن كوگالداندىرۋعا پايدالانادى.

---