وتارشىلدىق، زار-زامان ءداۋىرى فيلوسوفياسىنىڭ وزەگى، ەتنيكالىق وزىندىكتى ساقتاپ قالۋ
زار-زامان نەدەن باستالدى؟ وعان سەبەپكەر بولعان كىمدەر؟ قاراپ تۇرساق وسى دەشتى-قىپشاقتىڭ دالاسى كورمەگەن الپاۋىت مەملەكەتتەر مەن يمپەريالاردى كوردى. ولار دا شارىقتادى، ولار دا ءوشتى. ساقتار، عۇندار، تۇرىك قاعاناتى، قىپشاقتار، شىڭعىسحان يمپەرياسى، جوشىنىڭ ۇلىسى، ءوزىمىزدىڭ قازاق حاندىعىمىز. سولاردى جەكە-جەكە ءبولىپ قاراعاندا سەنارييلەرى ءبىر سەكىلدى كۇشەيدى شارىقتادى الاۋىزدىق شىعىپ كۇيرەدى. عۇنداردى الىپ قارايىقشى ب.زب 55جىل عۇنداردىڭ ەكىگە ءبولىنۋى. نەگە؟ قىتايدى تىزەسىنە بۇكتىرىپ تۇرعان عۇندارعا نە بولعان؟ جۇڭگو يمپەراتورلارىنىڭ ءساتتى ساياسي قاقپاندارى كوشپەلىلەردىڭ ىشىنە الاۋىزدىق سالىپ، كەيىن ءۇيسىننىڭ كەي بەكتەرى قىتايلىقتارمەن بىرىگىپ عۇنداردى تالعاندايدى. كوشپەلىنىڭ كوشپەلىگە شابۋىل جاساۋى قىتايلىقتاردىڭ جاعدايىن جاقسارتىپ جاۋلاۋشىلىق ارەكەتتەرىن باستادى. ونداي قىتايدىڭ ارەكەتى تۇرگەشتەردە دە، شىڭعىسحان يمپەريا قۇرماي تۇرىپ تا، ودان كەيىنگى جوڭعارلارعا سونداي ارەكەت جاساعانى تاريحقا ءمالىم. جەتىسۋ قىتايلىقتاردىڭ باعزى زامانىنان بەرگى ارمانى. ال باتىس شاحارىمىزدا ن ەبولىپ جاتتى؟ عۇن ەكىگە ءبولىندى ءبىرىنشى ەل ايىرىلعان وسى عۇنداردا بولدى. ءبىراق كوشكەن جەردەن تاياق جەمەي ءتىپتى باسقا تايپالاردىڭ كوكەسىن كورسەتىپ، «حالىقتاردىڭ ۇلى كوشىن» باستاۋعا سەبەپشى بولعان عۇندار. كەيىنىرەكتى قاراساق وسى وزىمىزگە جاقىن جوشى ۇلىسىندا يەلىك ەتكەن حاندارعا توقتالايىقشى. التىن وردانىڭ شارىقتاۋىنان ءوتىپ وزبەك حاننان كەيىن بەدەلدى حان دا بولمادى. ءتىپتى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە 12 حان تاققا تالاسىپ ءبىرىن-بىرى ولتىرگەنى تۋرالى بىزگە ءمالىم ونىڭ ارتى نەگە الىپ كەلدى؟ شايباندار وردا-ەجەننىڭ ۇرپاقتارىنان تاقتى تارتىپ الىپ ءابىلقايىر شايباننىڭ 40جىلدىق بيلىگى الىپ كەلدى. وسىلاي بىرى-بىرىمەن قىرقىسقان كوشپەلى جۇرت باتىستا ءوسىپ كەلە جاتقان ءقاۋىپتى كورمەدى. بۇدان وي تۇيەتىمىنىمىز تورتەۋ تۇگەل بولسا توبەدەگى كەلەدى، التاي الا بولسا اۋىزداعى كەتەدى دەمەكشى الاۋىزدىق سوڭى وڭدىرماس.
ەندەشە قازاقتىڭ حاندىق بولىپ زار-زامانىنا توقتالايىق. ءتۇپ نەگىزى وتكەن تاريحتان باستاۋ الىپ وتىرعانىم وسىنداي وقيعالار دا ءبىزدىڭ تاريحپەن ۇزەڭگىلەس . زار-زامان بولدى دەپ ەل ايىرىلعان بولىپ، اقتابان شۇبىرىندى القاكول سۇلامانى ايتامىز. وعان توقتالماس بۇرىن قاسىم حاننان كەيىن دە ءالسىز حانداردىڭ بيلىگى تاقتاعى كەلەڭسىزدىككە توقتالعىم كەلەدى. تاحير، بۇيداش، ماماش، توعىم، احمەت حاندار ەل اۋىزىندا كوپ ساقاتالا قويمادى. نەگە؟ ءالسىز بيلىك. حاقنازار حان كەلىپ وتكەن حانداردىڭ قاتەلىكتەرىن تۇزەپ ەلگە تىنىشتىق اكەلدى. ەندەشە ەل تىزگىنىن ۇستايتىن حان دا وزگەشە ءبىر بيلىك باسىندا دارىندىق بولۋى قاجەت-تى.
ءوزىمىزدىڭ ءتۇپ نەگىزگى تۇسىنىگىمىزدەگى زار-زامانعا توقتالايىق. ودان باستاۋ نە سەبەپ؟ تاريحي مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك بولات حاننىڭ ءابىلقايىردى باس قولباسشى ەتىپ سايلاۋىندا. ول باستاماسى كەيىننەن تاققا تالاس بولىپ، بولات حاننىڭ تاعىن كىم يەلەنەدى دەپ ءۇش ءجۇزدىڭ تورە سۇلتاندارى ب ا ق تالاستىرادى. ءبىراق ەش بىرىنە بۇيىرماي ابىلمانبەت سۇلتانعا بۇيىرادى. ءبىراق ول ساياسي تۇرعىدان ءالسىز، بەدەلى تومەن ەدى. وسىنىڭ كەسىرىنەن ءۇش ءجۇز جوڭعارلاردىڭ پروبلەماسىن ءوز بەتىنشە شەشپەك بولادى. ءسوزسىز قازاق تاريحىندا جەڭىستەر دە بولدى، جەڭىلىستەر دە بولدى. ەندەشە وسى زار-زاماندى جىرلاپ قالدىرعان اقىندار مەن جىراۋلارعا توقتالايىق. ولەڭ شۋماقتارى نە دەيدى ەكەن؟
اينالايىن اق جايىق،
ات سالماي وتەر كۇن قايدا؟!
ەڭسەسى بيىك بوز وردا
ەڭكەيە كىرەر كۇن كايدا؟!
-دەپ جىر ەتكەن دوسپامبەت جىراۋدىڭ جىرىنا كەلەتىن بولساق، ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى نوعاي ورداسىنىڭ قۇلدىراۋ زامانىنا كەلدى.
كەتبۇعاداي بيلەردەن
كەڭەس سۇرار كۇن قايدا؟!
ەدىلدىڭ بويىن ەن جايلاپ،
شالعىنعا بيە ءبىز بايلاپ،
ورىندىقتاي قارا سابادان
بوزبالامەن كۇلىپ-ويناپ،
قىمىز ىشەر كۇن قايدا؟!
دوسپامبەت جىراۋدىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى زار-زامان اقىندارىنىڭ زامانىنا ساي بولماسا دا، وزىندىك ءبىر مۇڭشىلىق، ەسكى زاماندى ەسكە الۋ كەزدەسەدى. مۇنداي سارىن جىراۋلاردىڭ كوبىندە كورىنەدى.
ال زار-زاماننىڭ ناعىز وكىلدەرى نە دەيدى ەكەن؟ شورتانباي قاناي ۇلىنىڭ «زار-زامان» دەپ اتالاتىن تولعاۋلارىنىڭ ۇزىندىسىندە:
مىناۋ اقىر زاماندا،
الۋان-الۋان جان شىقتى،
ادام، اراز حان شىقتى
ساۋىپ ىشەر ءسۇتى جوق
ءمىنىپ كورەر كۇشى جوق
اقشا دەگەن مال ششىقتى
-دەيدى ەكەن. اقىر زامان وسى ما دەپ ساۋال ايتادى. ساۋىپ ىشەر ءسۇتى جوق دەپ نە ەرىنشەكتىكتى، نە پاتشالىق وكىمەتتىڭ ساياساتىنىڭ كەسىرى دەپ ايتا الامىز. الۋان الۋان جان شىقتى دەپ، ازعىرعان ادامداردىڭ كوپ بوپ كەتكەنىن مەڭزەپ تۇر.
ەدىلدى تارتىپ العانى —
ەتەككە قولدى سالعانى.
جايىقتى تارتىپ العانى –
جاعاعا قولدى سالعانى.
ويىلدى تارتىپ العانى –
ويداعىسى بولعانى.
-دەپ جىر ەتكەن مۇرات موڭكەي ۇلىنىڭ «ءۇش قيان» اتتى تولعاۋىندا ورىستىڭ كەلىپ العانىن. ەل ايىرىلىپ، جەر ايىرىلعاندىعىن ءسوز ەتەدى. ودان بولەك،
ەدىلدى قونىس ەتپەڭىز،
جاعالاي قالماق الادى.
جايىقتى قونىس ەتپەڭىز
سىدىرا بىتكەن كوك جيەك،
كاپىرلەر قالا سالادى
اشتارحاندى قونىس ەتپەڭىز
شاحارىن ونىڭ الادى
-دەپ «قازتۋعان» اتتى تولعاۋىندا ەدىل دە، جايىق تا، اشتارحان دا قونىس ەتپەڭىز دەيدى. نەگە؟ ويتكەنى ورىستىڭ قازاققا كۇن كورگىزبەيتىندىگىن بولجاپ ءبىلدى مە الدە، كورىپ ءبىلدى مە؟ ول دا قىزىق ساۋال. ءبىراق ورىستىڭ كازاكتارى ءبىز بىلەتىن سارايشىقتى زەمبىرەكتەپ، قازاقتىڭ حانى قاسىمنىڭ جاتقان جەرىن تاس تالقان ەتىپ كەتتى. قالانى قيراتقان ورىستان، قارا حالىققا دەگەن كوزقاراسىن تۇسىنە بەر دەپ مەڭزەگەنى دە شىعار. وسىعان ۇقساس تاعى دا ،
ەدىلدى السا - ەلدى الار،
ەندى الماعان نە قالار؟
جايىقتى السا - جاندى الار،
جاندى العان سوڭ نە قالار؟
ويىلدى السا - ويدى الار،
ويلاشى، سوندا نە قالار؟
-دەپ ەلدى قۇر بوس باسقىنشىلارعا قالاي بەرەمىز دەپ تەرەڭ استارلى ويدا جەتكىزەدى.
بۇلاي جىراۋلاردىڭ جىر ەتكەنىنە نە سەبەپ؟ تورتەۋ تۇگەل بولسا توبەدەگى كەلەدى، التاۋ الا بولسا اۋىزداعى كەتەدى – دەپ وسيەت قالدىرعان بابالارىمىز سول وسيەتىنەن اينىپ قالدى ما؟ ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارا المادى ما؟ جوق! الاۋىزدىققا الىپ كەلەتىن كوپتەگەن فاكتورلار اسەر ەتتى. ول ەڭ الدىمەن سىرتقى جاۋ. ەجەلگى دۇشپان ەل بولماس، ەتەكتەن كەسىپ جەڭ بولماس - دەپ ماحامبەت بابام جىر ەتكەندەي ءىشىڭ تۇگەل بولسا، سىرتقى جاۋ دا الماس، توپاڭ سۋ دا الماس. الاۋىزدىق نەدەن شىقتى نەگە الىپ مەملەكەتتەر قۇلادى؟ ناپسىگە بەرىلگەن بەكتەر مە الدە ءالسىز حاندار ما؟ بۇل وتە كۇردەلى پروسەسس، ءبىراق قىپشاقتىڭ دالاسىنداعى الىپ ەلدەردى قۇلاتىپ وتىرعان سىرتقى جاۋ، ءوز ءىسىنىڭ مامانى ەكەن...
ەلدىڭ ەل بولۋى ءار ادامنىڭ ءوز قارا باسىنان شىعادى. ەل بولۋ الدىمەن قاسىڭداعى كورشىڭمەن دۇرىس ەل بولۋ. 20 عاسىردىڭ جىراۋلىق ءبىر وزىندىك مەكتەبىن سالعان ناۋرىزبەك جىراۋدىڭ جىرلارىمەن اياقتاعىم كەلىپ وتىر.
تۋىسىڭمەنەن تاتۋ بول
جاقسى عوي قايتا قايتا كورمەككە!
ءبىر ءالسىزدى مۇڭايتساڭ
ىلىنبەيدى اتىڭ ەرلىككە!
ارازداسساڭ كورشىڭمەن
ول جاتپايدى ەلدىككە!
كوپشىلىكتىڭ ىشىندە
بىرەۋدىڭ ايىبىن ايتىپ كەمىتپە!
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتى
ءدىنتانۋ جانە مادەنيەتتانۋ كافەدراسى
2كۋرس ستۋدەنتى دجاسىبايەۆا ۆ.
جەتەكشىسى: كانتاربايەۆا ج.ۋ.
You Might Also Like
-
قازىرگى تاڭدا ستۋدەنت جاستارىمىزدىڭ ساناسىن دامىعان ، نارىق بيلەپ العان زاماندا. ءار ءبىر ستۋدەنت جۇرت قاتارلى ءومىر ءسۇرىپ ، قىمبات كيىم كيىپ، قىمبات تەلەفوندار ۇستاعىسى كەلەتىنى جاسىرىن جايت ەمەس. ال...
-
مەن، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتىمىن. مەيلى قيىن بولسىن، مەيلى قاتال بولسىن، مەنىڭ قازۇۋ-ىم — مەنىڭ ماقتانىشىم! قانشاما زاماننىڭ دۇلدۇلدەرى مەن بۇلبۇلدارىنىڭ، مىقت...
