InfoHub Logo

قازىرگى تاڭداعى الەۋمەتتىك ماسەلەنىڭ ءبىرى اتا - انا مەن بالانىڭ اراسىنداعى قارىم – قاتىناس. «اتا - انا - بالا» جۇبىنداعى كەز كەلگەن قارىم - قاتىناس ءتۇرىنىڭ تاربيەلىك ماڭىزى بار. وتباسىندا بالا تاربيەلەۋ وتە ماڭىزدى ماسەلەنىڭ ءبىرى بالا تاربيەلەۋ تەك جانۇياعا عانا ەمەس، قوعامعا دا قاتىستى. جاس ۇرپاقتى قوعامىمىزدىڭ سانالى ازاماتى ەتىپ تاربيەلەۋ مۇعالىمدەردىڭ جانە وتباسىنىڭ نەگىزگى مىندەتى.
وتباسىنداعى تاربيە ءبىر جاقتى ەمەس، جان - جاقتى، ءار تاراپتى ەرەكشەلىگى بار، دامۋ پروسەسى بار پەداگوگيكالىق ماسەلە.
ۇلت تاربيەسى - ۇلت بولاشاعى. ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ ەرتەڭگى بولاشاعى – جاس ۇرپاق تاربيەسى. ءبىلىمدى، دەنساۋلىعى مىقتى ازامات ءوسىرۋ ءۇشىن مەكتەپ، اتا - انا بولىپ ىنتىماقتاسىپ اتسالىسۋىمىز قاجەت. دەمەك، بالا باقىتىنىڭ كەپىلى اتا - انانىڭ ونەگەلى تاربيەسىندە. سوندىقتان بالانىڭ باس ۇستازى اتا - انا بولعاندىقتان، اتا - انامەن ۇزدىكسىز بايلانىستا بولۋ كەرەك.

تاقىرىبى: وتباسىنداعى تاربيەنىڭ تۇرلەرى جانە ونىڭ بالانىڭ دامۋىنا تيگىزەتىن اسەرى /اتا - انالارمەن جۇمىس/
ماقساتى: وتباسىنداعى تاربيەنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنە، تۇسىنە ءبىلۋ.
تاربيەنىڭ تيىمدىلىگى جانە دۇرىس قولدانا ءبىلۋ جولدارىن ءتۇسىندىرۋ.
اتا - انانىڭ بىلىمدەرىن كوتەرۋگە كومەكتەسۋ.
كىرىسپە ءبولىمى:
«تاربيەلەۋدە نەگىزگى ورىن ارينە وتباسىعا بەرىلەدى، ءبىراق مەملەكەتتە بۇل ماسەلەدەن شەت قالماۋى كەرەك». (ن. ءا. نازاربايەۆ)

ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىك العان ۋاقىت ىشىندە قوعامدا قانشاما وزگەرىستەر بولدى، سوڭعى ۋاقىتتاعى ەلىمىزدەگى نارىقتىق ەكونوميكانىنىڭ قارقىنىنا ىلەسۋ قيىنشىلىعىنان جانە جۇمىسسىزدىق كوبەيىپ كوپتەگەن وتباسى مۇشەلەرى جۇمىسسىز قالدى، انالار بازار ارالاپ، اكەلەردىڭ بەدەلى تومەندەپ كوپتەگەن وتباسىلارىندا بالا تاربيەسى السىرەپ، ءتىپتى ەرىكسىز قولدان شىعىپ، ورنى تولماس ولقىلىقتارعا اكەلىپ سوعۋدا. سونىڭ سالدارىنان اجىراسۋ مەن تولىق ەمەس وتباسىلار، وتباسىنداعى كريزيس، تاربيە ساپاسىنىڭ قۇلدىراپ كەتۋىنە اكەلىپ سوقتى.

قازىرگى وتباسىندا بالاعا ەرەكشە نازار بولىنە باستادى، ءبىراق كەيبىر وتباسىلار جالعىز بالا نەمەسە ەركەتوتاي بالا دەپ تاربيە شەكتەن شىعىپ جاتادى. بەرىلىپ جاتقان تاربيەنىڭ دۇرىس، بۇرىسىن بىلمەي اداسىپ جاتادى. سونىڭ سالدارىنان مىنەز - قۇلىقتارى اشۋشاڭ، ءتىلازار، ءوز دەگەندەرىمەن جۇرەتىن ت. ت تۇسىنىكسىز مىنەزدى بالالار وسىنداي تاربيەنىڭ جەمىسى بولىپ وتىر. سوندىقتان، بۇگىنگى تاڭداعى وزەكتى ماسەلە بالامەن بىرگە اتا - انانى ساپالى بىرگە تاربيەلەۋ.
ساپالى وتباسىلىق تاربيە اتا - انا مەن ۇستازداردىڭ، مەكتەپ پسيحولوگتارىنىڭ، باسقا دا وقۋشىلارمەن جۇمىس جۇرگىزەتىن مامانداردىڭ بىرلەسىپ كىرىسكەن كۇشتەرىنسىز مۇمكىن بولمايدى.
بىرىنشىدەن، بالاعا وتباسى مەن مەكتەپتىڭ قوياتىن تالاپتارى، ۇستانىمدارى، تارتىپتىك نورمالاردى بىلدىرە وتىرا، ءبىر - بىرىنە قاراما - قايشىلىقتا بولماۋعا ءتيىستى. اتا - اناعا مەكتەپ تاربيەسى تۋرالى وڭ پىكىر قالىپتاستىرۋ، اتا - انامەن تىعىز بايلانىستا بولۋ.

ەكىنشىدەن، ءتىپتى جاقسى كورەتىن جانە بالا تاربيەسىنە باستى نازار اۋدارۋشى
اتا - انالار ءوز ءبىلىمىن كوتەرۋگە مۇقتاج بولادى، وعان ءبىلىم بەرۋشى مەكەمەلەردىڭ قىزمەتكەرلەرى ۇتىمدى تۇردە كومەك بەرە الادى. ولار مىنا سىزدەر، بارلىعىمىز، قاي جەردە جۇرسەكتە مەكتەپ تاربيەسى تۋرالى وڭ پىكىردە بولۋىمىز ءتيىس.
اتا - انانى تاربيەلەۋ – ول اتا - انالاردىڭ ءوز قىزمەتتەرىن ورىنداۋعا كومەك كورسەتۋ
ماقساتى - وزىندىك اتا - انالىق سەزىمدەرى مەن ماقساتتارىن سەزىنە بىلۋىنە جانە ءوزىنىڭ سۇيىكتى بالاسىنىڭ ۇيلەسىمدى تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋى ءۇشىن قايسى ءبىرىن باقىلاپ، تۇزەتۋ مەن ەنگىزۋگە قابىلەتتى بولۋىنا كومەكتەسۋ.

نەگىزگى ءبولىمى:
وتباسىنداعى اتا - انا مىنەز - قۇلقى ستيلدەرى جانە ونىڭ بالاعا تيگىزەتىن اسەرى
وتباسىلىق تاربيەنىڭ ينديففەرەنتتىك ءتۇرى - نەمقۇرايلى تيپ - مۇنداي اتا - انالار بالالارى ءۇشىن ەشقانداي شەكتەۋلەر قويمايدى، ءوزىنىڭ جەكە باستى ماسەلەرىمەن اينالىسىپ جۇرەدى جانە قارىم - قاتىناسقا جابىق بولادى. ولاردى بالانىڭ ىشكى جان دۇنيەسى قاتتى تولعاندىرمايدى، ولاردىڭ ويىنشا ەگەر بالانىڭ تاماعى توق، كيىمى بار بولسا، مەكتەپكە بارىپ وتىرسا اتا - انا پارىزى ورىندالادى دەپ ويلايدى. ولار بالانى جازالاي وتىرىپ، سول جەردە - اق ىنتالاندىرادى، تەك قانا بالا اتا - اناسىنا كەدەرگى بولماسا بولدى. باستى تاربيەلىك ءادىس - قامشى مەن ايالى الاقان.
سالدارى: مۇنداي بالالاردا قۇپيا كوپ بولادى، ۇنەمى ساق بولىپ جۇرەدى، ءوز ويى بولمايدى، ادامعا شىن كوڭىلمەن جانى اشىپ، اياۋشىلىق بىلدىرمەيدى.

وتباسىلىق تاربيەنىڭ ليبەرالدىق ءستيلى - باقىلاۋ دەڭگەيى تومەن، ءبىراق قارىم - قاتىناستارى جىلى. مۇنداي وتباسىنداعى اتا - انالاردىڭ باسقارۋشىلىق ءرولى ماعىنالى ەمەس، ولار بالانى تاربيەلەۋدى بىلمەيدى جانە تاربيەلەگىسى كەلمەيدى،
ءبىراق، ونىڭ تۇلعاسىن جوعارى باعالايدى، كىشىگىرىم قاتەلىكتەرىن كەشىرەدى، ونىمەن سويلەسەدى، سەنەدى، شەكتەۋلەر مەن تىيىمدار قويمايدى. ءبىراق، وسى ەركىندىكتى بالا كوتەرە الا ما؟
سالدارى: مۇنداي بالالار بەيالەۋمەتتىك توپتارعا بەيىم بولادى. ەسەيە كەلە ولار وزدەرىنە قارسى شىقپايتىندارمەن قاقتىعىسا باستايدى، باسقا ادامداردىڭ مۇددەلەرىن ەسەپكە الۋ قابىلەتى بولمايدى، شەكتەۋلەر مەن جاۋاپكەرشىلىككە دايىن ەمەس بولادى.

اۆتوريتارلىق – وكتەمشىل ءتۇرى - بۇل بالانى باقىلاۋدىڭ جوعارى دەڭگەيى جانە سالقىن قارىم - قاتىناس. بالامەن وسى ستيلدەگى قارىم - قاتىناستى ۇستاۋشى اتا - انالار ونىڭ قانداي بولىپ وسەتىنىن جاقسى تۇسىنەدى جانە وعان بارلىق كۇشىن جۇمسايدى. وتباسىنداعى ديكتات وتباسىنداعى مۇشەلەردىڭ ءبىرىنىڭ، باسقا مۇشەلەردىڭ جىگەرلىلىگىن، وزىندىك قۇنىن سەزىنۋىن ۇنەمى باسىپ وتىراتىندىعىمەن كورىنەدى.
ونىڭ سەبەبى: ءوزىنىڭ وتباسىمەن نەمەسە بالالارىمەن قاناعاتتانباۋى، بالانى قابىلداماۋ

*اتا - انالاردىڭ وزدەرى بالالارعا قاتال قارايتىن وتباسىدا وسكەن، جانە ولار اتا - انالارىنىڭ تاربيەلىك ءستيلىن وزدەرىنىڭ وتباسىسىنا اۋىستىرادى.

*اتا - انالار وزدەرىنىڭ بالالارى تۋرالى باسقا ادامداردىڭ پىكىرىن وتە ماڭىزدى دەپ سانايدى جانە ءوز بالالارىن باقىلاۋدا سول پىكىرلەر ماڭىزدى دەپ سانايدى
سالدارى: مۇنداي وتباسىنداعى بالالار اتا - انا مەيىرىمىنىڭ، جىلۋىنىڭ، ماقتاۋ مەن قولداۋىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىن سەزىنەدى. ولار وزدەرىنىڭ ءالسىز جاقتارىن جاقسى بىلەدى/سەبەبى بۇل تۋرالى اتا - اناسى ۇنەمى ەسىنە سالىپ وتىرادى/ جانە وزدەرىنىڭ جاقسى جاقتارىن كورسەتۋدەن مۇلدەم ايىرىلعان بولادى.

وتباسىنداعى گيپەرقامقورلىق - اتا - انالاردىڭ ءوز ەڭبەگىمەن بالانىڭ تالاپتارىن قاناعاتتاندىرا وتىرا، بار قيىنشىلىق، پروبلەمالاردى ءوز يىعىنا الۋ. وتباسىلىق تاربيەنىڭ مۇنداي ءستيلى كەيبىر سەبەپتەرگە بايلانىستى بولادى: بالانىڭ كىشكەنتاي كەزىنەن دەنساۋلىعىنىڭ ناشار بولۋى، اتا - اناسىنىڭ مىنەزىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنەن. ناتيجەسىندە، اتا - انالارى تىم كۇماندانعىش بولادى جانە بالانىڭ كەز - كەلگەن اۋرۋىنا قاتتى ۋايىمدايدى. بالانى نازاردان تىس قالدىرمايدى، كەز - كەلگەن جازالاۋدان قورعاپ وتىرادى. اتا - اناعا بالانىڭ وسىنداي قامقورلىقتا جۇرگەن ىڭعايلى، سەبەبى بارلىق داعدارىستار اينالىپ وتەدى دەپ ويلايدى، تۇلعانى بەلسەندى قالىپتاستىرۋ ماسەلەسى ەكىنشى ورىنعا شەگەرىلەدى
سالدارى: مۇنداي وتباسىنداعى بالا – ۇجىم ىشىندەگى ومىرگە دايىن ەمەس بولىپ شىعادى. كەز - كەلگەن نارسەگە قاۋىپتەنگىش، كومەكسىزدىك، تۋرا وسى بالالار ا ەش نارسەگە رەنجىمەيتىندەي بولىپ تاربيەلەنگەندەر، وسە كەلە اتا - اناسىنىڭ شەكسىز قامقورلىعىنا قارسى شىعا باستايدى.

بەدەلدى وتباسى - بۇل اتا - انالار ءوز بالالارىنىڭ ءوسىپ كەلە جاتقان دەربەستىگىن تۇسىنەدى جانە ىنتالاندىرادى، جاس ەرەكشەلىكتەرىنە ساي جاۋاپكەرشىلىكتە بولادى. بالامەن قارىم - قاتىناسقا اشىق، دايىن جانە بالالارىمەن وتباسىداعى ءتارتىپ ەرەجەلەرىن تالقىعا سالادى. بالانىڭ ويىمەن ساناسادى.
سالدارى: مۇنداي بالالاردا ءوزىن - ءوزى باعالاۋ سەزىمى جانە ەرىكتىك قاسيەتتەرى ەرتە پايدا بولادى. ولار ومىرگە بەيىمدەلگەن، وزدەرىنە نىق سەنىمدى جانە جاۋاپكەرشىل تۇلعا بولىپ وسەدى.

“جەمىستى تاربيەنىڭ ون كىلتى”-
*از سويلەپ، كوپ ىستە - ستاتيستيكا بەكىتكەن: ءبىر كۇندە 2000 - عا جۋىق اقىل - كەڭەس پەن ەسكەرتۋلەر بەرەدى ەكەنبىز! سوندىقتان، بالالارىمىزدىڭ «ەستىمەيتىندەگى» دە عاجاپ ەمەس. ەگەر ءسىزدىڭ وتىنىشىڭىزگە قاراماستان بالاڭىز شۇلىعىن تەرىس اۋدارعان كۇيى لاقتىرا سالسا، ءبىر كۇنى ءسىز دە سول قالپىندا جۋىپ بەرە سالىڭىز. ءوزى ونى جۋىپ، كەپتىرۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس ەكەندىگىن سەزىنسىن. ىسپەن كورسەتكەن، سوزدەن گورى دالىرەك بولادى.
*بالالارعا ولاردىڭ كۇشتى ەكەندىگىن جاريالى تۇردە سەزىندىرە ءبىلىڭىز - ايتپەسە ولار وزدەرى استىرتىن تاسىلدەرىن تاۋىپ الادى. ول ءۇشىن بالالارمەن ۇنەمى كەڭەسۋ كەرەك، ولارعا تاڭداۋ، ساتىپ الۋ، اقشا ساناۋ، قيىن ەمەس تاعامداردى دايىنداۋ قۇقىعىن بەرۋ كەرەك. مىسالى ەكى جاستاعى بالاعا پلاستيكالىق ىدىس جۋۋعا، ىدىستاردى جيناستىرۋعا مۇمكىندىك بەرۋ، تىيىم سالۋعا بولمايدى.
*ءسىزدىڭ سوزدەرىڭىز بەن ىستەرىڭىز نەگە اكەلىپ سوعاتىنىن ۇمىتپاڭىز - وزىڭىزدەن مەن كىرىسپەسەم دە بولار ەدى دەپ سۇراپ وتىرىڭىز، كەز - كەلگەن نارسەگە كىرىسە كەتسەك، ناعىز ءومىردى ۇرىسىپ اقىل ۇيرەتۋمەن، قورقىتۋمەن الماستىرامىز. ەگەر ۇيدەن قاجەتتى نارسەسىن ۇمىتىپ كەتسە، ەسكە سالماڭىز، كەلەسىدە ۇمىتپايتىن بولادى.
*ماڭگىلىك تۋرالى ءارقاشان ەستە ساقتاۋ كەرەك، ءسوزىمىزدىڭ ءقازىر عانا ەمەس، بالالارىمىز وزدەرىنىڭ نەمەرەلەرىن تاربيەلەگەن كەزدە دە الدىنان شىعاتىنىن ۇمىتپايىق.- وسى ويلاردى قورىتا كەلە ەگەر دە كەلەشەكتە بۇل ءىسىمىز بالامىز بەن نەمەرەمىزگە پايدا اكەلسە قيىن جانە اۋىر پروبلەمالارعا كەزەك بەرىپ، پروبلەمالاردى تەز جانە قاراپايىم شەشۋدەن باس تارتامىز. مىسالى بالانى ۇراتىن بولساق وندا ءبىر مينۋت ىشىندە پروبلەمانى شەشۋگە تىرىسىپ باسقا ادامنان ءبىر نارسەنى تالاپ ەتۋ كەزىندەگى اگرەسسيۆتى ارەكەتتەرگە ۇيرەتەمىز، نەمەسە باسقا ادامنان جىلۋلىق ىزدەيدى.
*بالانى ايمالاپ، مەيىرىممەن قاراڭىز. – بالانى كۇنىنە 4 رەت قۇشاققا باسىپ، ايمالاۋىمىز كەرەك

ساۋالناما: ءسىز قانداي اتا - اناسىز؟ جاۋابىمەن قورىتىندىلانىپ، جاريالاندى
بالامەن قارىم - قاتىناس كەزىندە ءجيى قولداناتىن سويلەمدەردى بەلگىلەپ، وڭ جاق باعانداعى ۇپايلاردى ەسەپتەڭىز:
س ۇ ر ا ق ت ا ر -------------------------------------------- ۇپاي
1 ساعان قانشا رەت قايتالاپ ايتۋعا بولادى 2
2 ماعان اقىل ايتاتىن سەن كىمسىڭ 1
3 سەنسىز قالاي بولار ەدىم 1
4 اي - ي! كىمگە تارتتى ەكەنسىڭ؟! 2
5 سەنىڭ دوستارىڭ قانداي جاقسى ادامدار!!! 1
6 وي - ي! وسى سەن كىمگە تارتقانسىڭ!.... 2
7 مەن سەنىڭ جاسىڭدا..... 2
8 سەن مەنىڭ قورعانىمسىڭ جانە كومەكشىمسىڭ 1
9 نە قىلعان دوستار سەنىكى وسى؟ 2
10 نە ويلاپ جۇرەسىڭ وسى ىلعي؟ 2
11 اقىلدىم مەنىڭ!!!! 1
12 سەن قالاي ويلايسىڭ بالام؟! 1
13 ءبارىنىڭ بالاسى بالادا، مەنىكى.... 2
14 مەنىڭ بالام قانداي تاپقىر!!! 1

ناتيجەلەرى:
5 - 7 ۇپاي: ءسىز بالاڭىزبەن وتە جاقسى قارىم - قاتىناستاسىز. ول ءسىزدى جاقسى كورەدى جانە بۇل قارىم - قاتىناس ونىڭ تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋىنا جاقسى اسەر ەتەدى.
8 - 10 ۇپاي: ءسىزدىڭ بالاڭىزبەن قارىم - قاتىناستا كەيبىر قيىنشىلىقتارىڭىز بار. ونىڭ پروبلەمالارىن تۇسىنبەيسىز جانە ونىڭ دامۋىنداعى كەمشىلىكتەرى ءۇشىن كىنانى بالانىڭ وزىنە اۋدارۋعا تىرىساسىز.
11 ۇپاي جانە جوعارى: بالامەن قارىم - قاتىناستا تۇراقسىز. ونىڭ دامۋى كەزدەيسوق، وزدەرىن مويىندامايدى. سىزگە ويلانۋ كەرەك!
بالا تاربيەسىنە بايلانىستى سۇراقتار بەرىلىپ، اتا - انالار ءوز ويلارىن ايتادى.
قورىتىندى: بالا تاربيەسى – قىزىعى مەن قيىنشىلىعى قاتار جۇرەتىن كۇردەلى پروسەسس. وتباسى، ۇشقان ۇيا – جىلىلىقتىڭ، جىلۋلىقتىڭ مەكەنى. “وتباسى” اتاۋىنىڭ مانىنە تەرەڭ ۇڭىلەر بولاتىن بولساق، وتتىڭ دا ۇلكەن ماڭىزى بار ەكەنىن سەزەمىز.
سوندىقتان وتتىڭ باسى، وشاعىمىزدىڭ ءتۇتىنى ءتۇزۋ بولۋ ءۇشىن بالامىزدىڭ جان – دۇنيەسىنە ۇڭىلەيىك! بالا تاربيەسىندە شىدامدى بولىپ، ءوز بالالارىڭىزعا جىلۋىڭىزدى بەرە بىلىڭىزدەر! ءسىزدىڭ وسىرگەن بالالارىڭىز ىلعي دا قۋانتىپ، قۋانىشقا بولەي بەرسىن!

باتىس قازاقستان وبلىسى، اقجايىق اۋدانى،
حاركين ورتا مەكتەبى پسيحولوگىمى سايا ساتىبالدييەۆا