وتكىزگىش جانە ءبولىپ شىعارۋشى ۇلپالار
بيولوگيا 6 سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: وتكىزگىش جانە ءبولىپ شىعارۋشى ۇلپالار
ساباقتىڭ ماقساتى: وتكىزگىش جانە ءبولىپ شىعارۋشى ۇلپالاردىڭ قۇرىلىسى، قىزمەتى، ماڭىزى جايلى ءتۇسىندىرۋ.
2. وقۋشىلاردىڭ شاپشاڭدىعىن، تەز ويلاۋىن، ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
3. جاۋاپكەرشىلىككە، تاباندىلىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: ارالاس
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: سۋرەتتەر، ەلەكتروندى پلاكاتتار.
ساباقتىڭ ءادىسى: كورنەكى بايانداۋ، تالداۋ، سالىتىرۋ.
ساباقتىڭ بارىسى: 1 ۇيىمداستىرۋ.
2. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ
3. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
5. وتكىزگىش ۇلپا – قورەكتىك زاتتاردى وسىمدىكتىڭ ءبىر مۇشەسىنەن ەكىنشى مۇشەسىنە وتكىزەدى (6 - سۋرەت). تامىردىڭ سورىپ العان مينەرالدى تۇزدارىنىڭ سۋداعى ەرىتىندىسىن جەر ءۇستى مۇشەلەرىنە جەتكىزەدى. جاپىراقتا تۇزىلگەن ورگانيكالىق زاتتاردى جەر استى مۇشەسى تامىرعا وتكىزەدى. اتقاراتىن قىزمەتىنە بايلانىستى وتكىزگىش ۇلپا جاسۋشالارىنىڭ پىشىندەرى دە تۇرلىشە بولىپ وزگەرگەن. ۇزىنشا جاسۋشاسىنىڭ قابىرعاسى اعاشتانعان (سۇرەكتەنگەن) قالىڭ. جۇقارعان جەرلەرى (ساڭىلاۋى) ارقىلى قورەكتىك ەرىتىندى ءسۇزىلىپ ەكىنشى جاسۋشاعا وتەدى.
جاپىراقتا تۇزىلگەن ورگانيكالىق زاتتاردى بارلىق مۇشەلەرىنە جەتكىزەتىن ءتىرى جاسۋشالار سۇزگىلى تۇتىكتەر دەپ اتالادى. بۇل جاسۋشالاردىڭ قابىرعالارىندا وتە كوپ سۇزگى ءتارىزدى ۇساق ساڭىلاۋلار بولادى. سۇزگىلى تۇتىك جاسۋشالارى اعاشتار مەن بۇتالاردا 3 - 4 جىلدان كەيىن بىتەلىپ، ءولى جاسۋشاعا اينالادى. وسىمدىكتە وتكىزگىش ۇلپا، تىرەك ۇلپاسى، قورەكتىك ۇلپا بىرلەسىپ، وتكىزگىش شوق نەمەسە تۇتىكشەلى - تالشىقتى شوق تۇزەدى. وتكىزگىش شوقتاردىڭ ەكى ۇشى سۇيىرلەنگەن ۇزىنشا جاسۋشالارى سۇرەكتە ورنالاسادى. سۇزگىلى تۇتىك جاسۋشالارىنىڭ توپتاسقان ءبولىمى قابىقتا بولادى. سوندىقتان ورگانيكالىق زاتتار قابىقتاعى وتكىزگىش ۇلپالارمەن قوزعالادى. مينەرالدى تۇزداردىڭ سۋداعى ەرىتىندىسى سۇرەكتەگى وتكىزگىش ۇلپالارىمەن قوزعالىپ، وسىمدىك مۇشەلەرىنە جەتكىزىلەدى. كۇزدە سۇزگىلى تۇتىك جاسۋشالارىنىڭ ساڭىلاۋلارى ۋىز ءتارىزدى زاتپەن بىتەلىپ، ورگانيكالىق زاتتاردىڭ ءوتۋى (قوزعالۋى) توقتالادى. وسىمدىك تىنىشتىق كۇيگە كوشەدى. كوكتەمدە ۋىز ءتارىزدى زاتتار ەرىپ، جولدار اشىلىپ، ورگانيكالىق زاتتار قوزعالىسى قايتا باستالادى.
6. ءبولىپ شىعارۋشى ۇلپا. وسىمدىكتىڭ جانۋارلار سياقتى كەرەكسىز زاتتاردى ءبولىپ شىعاراتىن ارناۋلى مۇشەلەرى بولمايدى. وسىمدىكتە ورنالاسۋىنا بايلانىستى ءبولىپ شىعارۋشى ۇلپا جاسۋشالارىنىڭ پىشىندەرى ءار ءتۇرلى. جاسۋشا قابىقشاسى قاجەتسىز زاتتاردى ءبولىپ شىعارۋ ءۇشىن جۇقا كۇيىندە ۇزاق ساقتالادى. كەرەكسىز زاتتار جاسۋشادا شەكتەن تىس ارتىق جينالعاندا سيتوپلازماسى جويىلىپ، قابىقشاسى قاتايىپ، قالىڭداپ توزدانادى. كەرەكسىز زاتتار وسىمدىكتىڭ زاقىمدانعان جەرىنەن شايىر تۇرىندە بولىنسە، جاپىراقتان ارتىق تۇزدار تامشى (سۇيىق ەرىتىندى) كۇيىندە بولىنەدى. كەرەكسىز قالدىق زاتتار وسىمدىك جاپىراقتارىن تۇسىرگەندە، قابىقتارى سىلىنعان كەزدە تۇگەلىمەن سىرتقا شىعارىلادى. سوندىقتان ءبولىپ شىعارۋشى ۇلپا دەيدى.
ءبولىپ شىعارۋشى ۇلپالار وسىمدىك مۇشەلەرىنىڭ ءار جەرىندە شاشىراندى ورنالاسقان وسىمدىكتە زات الماسۋدىڭ ناتيجەسىندە بولىنەتىن قاتتى جانە سۇيىق زاتتاردىڭ ءبولىپ شىعارىلۋى ۇلپالاردىڭ قاتىسۋىمەن جۇزەگە اسادى. بولىنگەن زاتتار وسىمدىكتى اۋرۋ تۋدىراتىن ميكروبتار مەن زياندى جاندىكتەردەن، مالعا جەم بولۋدان ساقتايدى.
بولىنەتىن زاتتاردىڭ ءبىرازى وسىمدىكتىڭ ىشىندە قالسا، ءبىرازى سىرتقا شىعارىلادى. سوندىقتان ولار ىشكە بولەتىن جانە سىرتقا شىعاراتىن ۇلپالار دەپ ەكىگە بولىنەدى.
زاتتاردى ىشكە ءبولىپ شىعارۋشى ۇلپالار – شايىر جولى، ەفير مايى وزەگى، ءسۇت جولدارى. ءسۇت جولى وسىمدىكتىڭ بارلىق مۇشەسىندە ورنالاسقان. ءسۇتتى شىرىن – اق جانە سارى ءتۇستى قويمالجىڭ سۇيىقتىق. ونىڭ قۇرامىندا كومىرسۋلار، مايلار، ءنارۋىزدار بار.
زاتتاردى سىرتقا ءبولىپ شىعارۋشى ۇلپالار: دومالاق باستى تۇكتەر، جابىسقاق (بەزدى) تۇكتەر، جابىسقاق (بەزدى) قابىرشاقتار، شىرنەلىكتەر.
دومالاق باستى تۇكتەر جابىن ۇلپانىڭ وڭىنەن پايدا بولادى، ەفير مايىن بولەدى. سوندىقتان وسىمدىك حوش ءيىستى. مىسالى، قازتاماق (پەلارگونيا) وسىمدىگىنىڭ جاپىراقتارى مەن ساباقتارىنداعى تۇكتەر ەفير مايىن كوپ بولەدى. مادەني تۇردە وسىرىلەدى. ەفير مايىن ءيىسسۋدىڭ، سابىننىڭ، بەتكە جاعاتىن مايدىڭ، شاش جۋاتىن سۇيىق سابىنداردىڭ قۇرامىنا قوسادى.
جابىسقاق (بەزدى) تۇكتەر مەن بەزدى قابىرشاقتار – كوپ جاسۋشالى. بولىنەتىن زاتتار جاسۋشا قابىقشاسى ارقىلى سىرتقا شىعارىلادى. بەزدى جاسۋشالاردا تەز ۇشقىش ەفير مايى جينالادى. مىسالى، ماندارين، اپەلسين، ليمون قابىقتارىن قولمەن قىسىپ قالسا، ەفير مايى شاشىراپ شىعادى. وسى جينالعان ەفير مايىنا سىرىڭكە شاقسا، دەرەۋ جالىن پايدا بولادى. بەزدى جاسۋشالار شايقۋراي، ەۆكاليپت، ءدامجاپىراق (لاۆر)، ماگنوليا جاپىراقتارىندا، ءشۇيىنشوپتىڭ (ۆالەريانا) تامىرلارىندا، قابىقتا كوپ.
شىرنەلىكتەر گۇل توستاعانشاسى، كۇلتەسىنىڭ تۇبىنە، انالىق جاتىنىنىڭ قابىرعاسىنا، گۇل تابانىنا ورنالاسقان. ءپىشىنى مەن قۇرىلىسى ءار ءتۇرلى (تۇتىك، شىرىندى ءوسىندى، كۇلتە ءتارىزدى جالپاق جانە ت. ب.). شىرنەلىكتەردەن بولىنەتىن شىرنەنىڭ قۇرامىنداعى قانت، ۆيتامين، مينەرالدى زاتتاردىڭ ەرىتىندىسى، حوش يىستەرى بۋناقدەنەلىلەردى ەلىكتىرەدى.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: وتكىزگىش جانە ءبولىپ شىعارۋشى ۇلپالار
ساباقتىڭ ماقساتى: وتكىزگىش جانە ءبولىپ شىعارۋشى ۇلپالاردىڭ قۇرىلىسى، قىزمەتى، ماڭىزى جايلى ءتۇسىندىرۋ.
2. وقۋشىلاردىڭ شاپشاڭدىعىن، تەز ويلاۋىن، ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
3. جاۋاپكەرشىلىككە، تاباندىلىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: ارالاس
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: سۋرەتتەر، ەلەكتروندى پلاكاتتار.
ساباقتىڭ ءادىسى: كورنەكى بايانداۋ، تالداۋ، سالىتىرۋ.
ساباقتىڭ بارىسى: 1 ۇيىمداستىرۋ.
2. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ
3. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
5. وتكىزگىش ۇلپا – قورەكتىك زاتتاردى وسىمدىكتىڭ ءبىر مۇشەسىنەن ەكىنشى مۇشەسىنە وتكىزەدى (6 - سۋرەت). تامىردىڭ سورىپ العان مينەرالدى تۇزدارىنىڭ سۋداعى ەرىتىندىسىن جەر ءۇستى مۇشەلەرىنە جەتكىزەدى. جاپىراقتا تۇزىلگەن ورگانيكالىق زاتتاردى جەر استى مۇشەسى تامىرعا وتكىزەدى. اتقاراتىن قىزمەتىنە بايلانىستى وتكىزگىش ۇلپا جاسۋشالارىنىڭ پىشىندەرى دە تۇرلىشە بولىپ وزگەرگەن. ۇزىنشا جاسۋشاسىنىڭ قابىرعاسى اعاشتانعان (سۇرەكتەنگەن) قالىڭ. جۇقارعان جەرلەرى (ساڭىلاۋى) ارقىلى قورەكتىك ەرىتىندى ءسۇزىلىپ ەكىنشى جاسۋشاعا وتەدى.
جاپىراقتا تۇزىلگەن ورگانيكالىق زاتتاردى بارلىق مۇشەلەرىنە جەتكىزەتىن ءتىرى جاسۋشالار سۇزگىلى تۇتىكتەر دەپ اتالادى. بۇل جاسۋشالاردىڭ قابىرعالارىندا وتە كوپ سۇزگى ءتارىزدى ۇساق ساڭىلاۋلار بولادى. سۇزگىلى تۇتىك جاسۋشالارى اعاشتار مەن بۇتالاردا 3 - 4 جىلدان كەيىن بىتەلىپ، ءولى جاسۋشاعا اينالادى. وسىمدىكتە وتكىزگىش ۇلپا، تىرەك ۇلپاسى، قورەكتىك ۇلپا بىرلەسىپ، وتكىزگىش شوق نەمەسە تۇتىكشەلى - تالشىقتى شوق تۇزەدى. وتكىزگىش شوقتاردىڭ ەكى ۇشى سۇيىرلەنگەن ۇزىنشا جاسۋشالارى سۇرەكتە ورنالاسادى. سۇزگىلى تۇتىك جاسۋشالارىنىڭ توپتاسقان ءبولىمى قابىقتا بولادى. سوندىقتان ورگانيكالىق زاتتار قابىقتاعى وتكىزگىش ۇلپالارمەن قوزعالادى. مينەرالدى تۇزداردىڭ سۋداعى ەرىتىندىسى سۇرەكتەگى وتكىزگىش ۇلپالارىمەن قوزعالىپ، وسىمدىك مۇشەلەرىنە جەتكىزىلەدى. كۇزدە سۇزگىلى تۇتىك جاسۋشالارىنىڭ ساڭىلاۋلارى ۋىز ءتارىزدى زاتپەن بىتەلىپ، ورگانيكالىق زاتتاردىڭ ءوتۋى (قوزعالۋى) توقتالادى. وسىمدىك تىنىشتىق كۇيگە كوشەدى. كوكتەمدە ۋىز ءتارىزدى زاتتار ەرىپ، جولدار اشىلىپ، ورگانيكالىق زاتتار قوزعالىسى قايتا باستالادى.
6. ءبولىپ شىعارۋشى ۇلپا. وسىمدىكتىڭ جانۋارلار سياقتى كەرەكسىز زاتتاردى ءبولىپ شىعاراتىن ارناۋلى مۇشەلەرى بولمايدى. وسىمدىكتە ورنالاسۋىنا بايلانىستى ءبولىپ شىعارۋشى ۇلپا جاسۋشالارىنىڭ پىشىندەرى ءار ءتۇرلى. جاسۋشا قابىقشاسى قاجەتسىز زاتتاردى ءبولىپ شىعارۋ ءۇشىن جۇقا كۇيىندە ۇزاق ساقتالادى. كەرەكسىز زاتتار جاسۋشادا شەكتەن تىس ارتىق جينالعاندا سيتوپلازماسى جويىلىپ، قابىقشاسى قاتايىپ، قالىڭداپ توزدانادى. كەرەكسىز زاتتار وسىمدىكتىڭ زاقىمدانعان جەرىنەن شايىر تۇرىندە بولىنسە، جاپىراقتان ارتىق تۇزدار تامشى (سۇيىق ەرىتىندى) كۇيىندە بولىنەدى. كەرەكسىز قالدىق زاتتار وسىمدىك جاپىراقتارىن تۇسىرگەندە، قابىقتارى سىلىنعان كەزدە تۇگەلىمەن سىرتقا شىعارىلادى. سوندىقتان ءبولىپ شىعارۋشى ۇلپا دەيدى.
ءبولىپ شىعارۋشى ۇلپالار وسىمدىك مۇشەلەرىنىڭ ءار جەرىندە شاشىراندى ورنالاسقان وسىمدىكتە زات الماسۋدىڭ ناتيجەسىندە بولىنەتىن قاتتى جانە سۇيىق زاتتاردىڭ ءبولىپ شىعارىلۋى ۇلپالاردىڭ قاتىسۋىمەن جۇزەگە اسادى. بولىنگەن زاتتار وسىمدىكتى اۋرۋ تۋدىراتىن ميكروبتار مەن زياندى جاندىكتەردەن، مالعا جەم بولۋدان ساقتايدى.
بولىنەتىن زاتتاردىڭ ءبىرازى وسىمدىكتىڭ ىشىندە قالسا، ءبىرازى سىرتقا شىعارىلادى. سوندىقتان ولار ىشكە بولەتىن جانە سىرتقا شىعاراتىن ۇلپالار دەپ ەكىگە بولىنەدى.
زاتتاردى ىشكە ءبولىپ شىعارۋشى ۇلپالار – شايىر جولى، ەفير مايى وزەگى، ءسۇت جولدارى. ءسۇت جولى وسىمدىكتىڭ بارلىق مۇشەسىندە ورنالاسقان. ءسۇتتى شىرىن – اق جانە سارى ءتۇستى قويمالجىڭ سۇيىقتىق. ونىڭ قۇرامىندا كومىرسۋلار، مايلار، ءنارۋىزدار بار.
زاتتاردى سىرتقا ءبولىپ شىعارۋشى ۇلپالار: دومالاق باستى تۇكتەر، جابىسقاق (بەزدى) تۇكتەر، جابىسقاق (بەزدى) قابىرشاقتار، شىرنەلىكتەر.
دومالاق باستى تۇكتەر جابىن ۇلپانىڭ وڭىنەن پايدا بولادى، ەفير مايىن بولەدى. سوندىقتان وسىمدىك حوش ءيىستى. مىسالى، قازتاماق (پەلارگونيا) وسىمدىگىنىڭ جاپىراقتارى مەن ساباقتارىنداعى تۇكتەر ەفير مايىن كوپ بولەدى. مادەني تۇردە وسىرىلەدى. ەفير مايىن ءيىسسۋدىڭ، سابىننىڭ، بەتكە جاعاتىن مايدىڭ، شاش جۋاتىن سۇيىق سابىنداردىڭ قۇرامىنا قوسادى.
جابىسقاق (بەزدى) تۇكتەر مەن بەزدى قابىرشاقتار – كوپ جاسۋشالى. بولىنەتىن زاتتار جاسۋشا قابىقشاسى ارقىلى سىرتقا شىعارىلادى. بەزدى جاسۋشالاردا تەز ۇشقىش ەفير مايى جينالادى. مىسالى، ماندارين، اپەلسين، ليمون قابىقتارىن قولمەن قىسىپ قالسا، ەفير مايى شاشىراپ شىعادى. وسى جينالعان ەفير مايىنا سىرىڭكە شاقسا، دەرەۋ جالىن پايدا بولادى. بەزدى جاسۋشالار شايقۋراي، ەۆكاليپت، ءدامجاپىراق (لاۆر)، ماگنوليا جاپىراقتارىندا، ءشۇيىنشوپتىڭ (ۆالەريانا) تامىرلارىندا، قابىقتا كوپ.
شىرنەلىكتەر گۇل توستاعانشاسى، كۇلتەسىنىڭ تۇبىنە، انالىق جاتىنىنىڭ قابىرعاسىنا، گۇل تابانىنا ورنالاسقان. ءپىشىنى مەن قۇرىلىسى ءار ءتۇرلى (تۇتىك، شىرىندى ءوسىندى، كۇلتە ءتارىزدى جالپاق جانە ت. ب.). شىرنەلىكتەردەن بولىنەتىن شىرنەنىڭ قۇرامىنداعى قانت، ۆيتامين، مينەرالدى زاتتاردىڭ ەرىتىندىسى، حوش يىستەرى بۋناقدەنەلىلەردى ەلىكتىرەدى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
