InfoHub Logo

قازاق حالقىنىڭ داستۇرلىك تانىمىندا ادامنىڭ بالالىق شاعى - ويىن بالاسى دەپ اتالادى. بۇل — زاڭدى كۇبىلىس. ويتكەنى بالانىڭ ءوسىپ، وركەندەۋى، دۇنيەنى تانىپ ءبىلۋى ويىنمەن بايلانىستى. قاي زاماندا دا قاي حالىقتىڭ ومىرىندە بولسىن بالانىڭ مەكتەپكە دەيىنگى كەزەڭىندە ويىننىڭ اتقاراتىن قىزمەتىنىڭ ءمانى وراسان زور. ويىن ءومىر قاجەتىنەن تۋعان بالالىك شاقتىڭ اجىراماس شارتى. بالا ءۇشىن ءويىن-ىس ارەكەت، ەڭبەككە باستايتىن قيمىل-قوزعالىستىڭ جەبەۋشى شارتى بولۋمەن قاتار دۇنيەنى تانىپ ءبىلۋ، ءتۇسىنۋ، ۇعىنۋدىڭ كىلتى. سوندىقتان ويىن تۋرالى عىلىمي زەرتتەۋ جۇرگىزگەن عالىمدار دا، تالىم-تاربيە ىسىمەن شۇعىلدانۋشى پەداگوگتەر دە ەرەسەك ادامدار ءۇشىن جۇمىس، قىزمەت، ەڭبەكتىڭ ءمانى قانداي بولسا، بالا ءۇشىن ويىننىڭ دا ءمانى سونداي دەگەن ورىندى تۇجىرىم جاسايدى.

حالىق دانالىعىندا — «ويناي بىلمەگەن، ويلاي دا بىلمەيدى، ويىندا وزعان ومىردە دە وزادى» — دەگەن اتالى ءسوزىنىڭ سىرىنا جۇگىنسەك مەكتەپكە دەيىنگى كەزەڭدەگى بالانىڭ ويىنعا دەگەن قۇلقى، كارىم-كاتىناسى ولار ءوسىپ وركەندەپ، ەسەيگەندە دە ومىرىنە جالعاسا كەتەتىندىگىن دالەلدەرلىك دايەكتى دەرەكتەر جەتەرلىك. ونى ءبىزدىڭ دە كۇندەلىكتى تاجىريبەمىز جان-جاقتى ايقىنداپ وتىر. ءبىز باقىلاۋ جاساپ، تاجىريبە جۇرگىزگەن مەكتەپكە دەيىنگى قوعامدىق مەكەمەلەرىندەگى جانە بىرنەشە جىلدار بويى جيناقتالعان دەرەكتەرگە زەيىن اۋدارعاندا جاساعان پايىمداۋلارىمىز — بالا ويىندا قانداي بولسا، كەيىن ەر جەتىپ، ەسەيىپ ەڭبەككە ارالاسقاندا دا، وقۋدا دا، قىزمەت بابىندا دا، اتقاراتىن جۇمىسىنىڭ بارىسىندا دا كوبىنە سونداي بولاتىندىعىنا كوزىمىز جەتۋدە. ويتكەنى بالا ءوزىنىڭ ىس-ارەكەتىن، كۇش-جىگەرىن ويىن ارقىلى ماشىقتاندىرىپ، ءوزى قارىم-قاتىناستا بولعان زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ سىر سيپاتىن ويىن بارىسىندا ۇعىنادى. بولاشاققا ءتان بولمىس نىشاندارى ايقىندالا تۇسەدى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ جان-جاقتى دامۋى ءۇشىن ويىننىڭ ءرولى ەرەكشە.

تاربيەشى باعدارلامادا كورسەتىلگەن سيۋجەتتى رولدىك، قيمىل-قوزعالىستى، ديداكتيكالىق جانە باسقا دا ويىن تۇرلەرىن پايدالانا وتىرىپ، توپتاعى بالانىڭ ويىن ارەكەتىن ۇيىمداستىرا ءبىلۋى ءتيىس. ويىن بارىسىندا بالالاردىڭ اينالاداعى دۇنيە جايىندا ماعلۇماتتارى كەڭەيىپ /تانىم بەلسەندىلىگى ارتىپ/، يگەرگەن ءبىلىم — ماشىقتارى نەگىزىندە ءبىر سيۋجەتكە وراي باستى كەيىپكەرلەرگە ەلىكتەۋى /شىعارماشىلىق بەلسەندىلىك/، ويىن ويناۋعا وزىنە سەرىك تاۋىپ الۋى، ونىمەن شىنايى قارىم-قاتىناس ورناتا وتىرىپ، تاڭداپ العان رولدەرىنە دەگەن جاۋاپكەرشىلىگى ارتا تۇسەدى. ويىن - بالالاردىڭ وقۋعا، ەڭبەككە دەگەن بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋداعى باستى قۇرال.

بالا ويىن ويناعاندا ومىردە كورگەن-بىلگەنىن وزىنە ۇناعان ادامنىڭ ىس-ارەكەتىنە ەلىكتەپ وتىرىپ بەينەلەيدى. بالا ءۇشىن وزىنە ۇناعان ادامنان ارتىق ەشتەڭە جوك، وعان بارلىق جاعىنان ۇقساعىسى كەلەدى. جالپى بالا تابيعاتى ءوزىن بىرنەشە ەسە ۇلكەن عىپ كورسەتۋگە بەيىم. تەز ەسەيگىسى كەلىپ، ءبارىن ءوزىم ىستەيمىن دەپ تالپىنادى. بالانىڭ وسى تالپىنىسىن مۇقالتپاي، سەن ۇلكەنسىڭ، مەن كومەكتەسىپ جىبەرسەم، ءبارىن دە ءوزىڭ ىستەي الاسىڭ دەپ، سەنىم بىلدىرە تاربيەلەۋ ۇتىمدى ءادىس. ۇلكەن ادام مەن بالانىڭ ايىرماشىلىعى ۇلكەندەردىڭ سانا-سەزىمى مەن ىس-تاجىريبەسنىڭ مولدىعىندا عانا.

ويىن - بالانىڭ جان سەرىگى ىسپەتتەس. قاي بالا بولماسىن ويناپ وسەدى. ءاربىر ەلدىڭ ويىنى سول ەلدىڭ قوعامدىق يدەولوگياسىنا، تۇرمىس-تىرشىلىگىنە، اينالىساتىن كاسىپ-شارۋاشىلىق ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى. ويىن سىرتتاي قاراعاندا اناۋ ايتقانداي قيىندىعى جوق، وپ-وڭاي ءتارىزدى كورىنۋى مۇمكىن. ال ءىس جۇزىندە بالا ءۇشىن ويىنعا قاتىستى باسقالارمەن ءتىل تابىسىپ، ءوزىنىڭ ويلاعان ويىن ىسكە اسىرۋ وڭاي ەمەس. ماسەلەن، رولدەرگە بولگەندە بالاعا وزىنە ۇنامسىز رول ءتيۋىنىڭ ءوزى-اق كوپ نارسەنى شەشەدى. سوندىقتان تاربيەشىنىڭ مىندەتى-بالالاردى ويىنعا ءوز قىزىعۋشىلىعىمەن، ىنتاسىمەن قاتىسۋىن قامتاماسىز ەتۋ. سوندا عانا ويىن ءوز ماقساتىنا جەتىپ، تاربيەلىك ءمانى ارتا تۇسەدى. ايتالىك، تاربيەشىنىڭ ۇجىمدىق ويىندى تارتىمدى ۇيىمداستىرىپ وتكىزۋى بالالاردىڭ بىر-بىرىمەن دوستىق قاتىناستارىنىڭ دۇرىس قالىپتاسۋىنىڭ نىشانى ەكەنى ءسوزسىز. ويىن كەزىندە جولداسىنىڭ ايتقانىمەن كەلىسىپ، ونى قۇرمەت تۇتۋدىڭ ءوزى ادامگەرشىلىككە باستايتىن جول. تاربيەشى ويىن ارقىلى ءار بالانىڭ يگى باستاماسىن قولداپ، ونىڭ بويىنداعى جاقسى قاسيەتتەردى وربىتە، وزىندىك مىنەز-قۇلقىن قالىپتاستىرادى.

قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى حالىكتىڭ ەڭبەك، شارۋاشىلىك ۇردىسىنە بايلانىستى تۋعاندىقتان، ونىڭ ءتۇرى مەن مازمۇنى توزىمدىلىككە، باتىلدىققا، ۇستامدىلىققا، تاپقىرلىققا جانە مەيىرىمدىلىككە باۋليتىن سيپاتتا بولادى. مۇنىڭ ءوزى كوڭىلگە كەڭدىك پەن دارقاندىق ۇيالاتادى. «سايىس»، «اۋدارىسپاق»، «بايگە»، «كوكپار تارتۋ» ت.ب. ويىندارى ۇلكەن ادامدارعا ءتان دەگەنىمىزبەن، ونىڭ كورىنىستەرى مەن ءمانى بالا ويىنىنىڭ رەپەرتۋارىنان دا تياناقتى ورىن العان. بالاباقشاداعى توپتا وينالىپ جۇرگەن «اق سەرەك پەن كوك سەرەك» ، «قازان دوپ»، «كۇشىڭ جەتسە، ءۇزىپ كەت»، «ارقان تارت»، «الاقان سوقپاق»، «جاڭىلما»، «بايقاپ قال»، ت.ب. ويىندار بالانىڭ بەلسەندىلىگىن جەبەپ، جىگەرىن قايراپ، قاپيادا جول تاباتىن تاپقىرلىققا، اڭعارىمپازدىققا باۋليدى. ويىنداعى ۇتقىرلىق - ەكىنشى جاعىنان ونەر. حالىقتىڭ اڭساعان ارمان تىلەكتەرىندەگى، ىس-ارەكەتگەرىندەگى اتريبۋتتار بالا ويىنىنان كورىنىسىن تابۋمەن قاتار تىكەلەي ارەكەتىنە اينالادى. حالىق ويىندارىنا ءتان سيپات-ومىرگە ۇيلەسىمدىلىك شىندىقتان تۋىندايدى. وندا قويىلعان تالاپتاردى ورىنداۋ بارىسىندا دەنە شيراپ، كوڭىل كوتەرىلىپ، دەربەستىك دامىپ، بالانى ۇعىمتالدىققا ۇمتىلدىرادى. بالالىقتىڭ بازارلى شاعىنداعى ويىننىڭ قايسىسىندا بولماسىن، ويىننىڭ مازمۇنىنا قاراي، ولەڭ، تاقپاق، ءان ارالاسا جۇرەدى. ال ولار ويىننىڭ تىكەلەي مازمۇنىندا بولماعان كۇننىڭ وزىندە جەڭىلىس تاپقان توپ نەمەسە ءان، بولماسا بي بيلەپ، كۇلدىرگى اڭگىمە ايتىپ ايىبىن ەتەۋگە ءتيىس. بۇل — قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىنىنداعى باستى ەرەكشەلىك.

ۇلتتىق ويىن قازاقتىڭ حالىقتىق شىعارماسى — اۋىز ادەبيەتىمەن بىتە قايناسىپ، بىرگە ورىستەپ، ءبىر تامىردان ءنار العاندىقتان بۇلارعا ورتاق كۇبىلىستار كوپ. بىر-بىرىنە ۇتىلاي جالعاسقان. بالالاردىڭ جۇگىرىپ وينايتىن ويىندارىندا ايتىلاتىن ولەڭ، تاقپاق، ان-اۋەن، نەمەسە وتىرىپ وينالاتىن ويىندارىندا ايتىلاتىن ءمانىنىڭ (ءماتىن) مازمۇنىندا ءازىل-قالجىڭ، سىقاق، كۇلدىرگى سوزدەر مەيلىنشە قاراپايىم، ايتۋعا جەڭىل، سوزدەرى ويناقى بولىپ كەلەدى. ولەڭنىڭ دىبىستالۋى، ونداعى الليتەراسيا، اسسوناستىق قايتالاۋلار اگگليۋتيپاتيۆتىك ءتىلدىن تابيعاتىنا ءتان. سوندىقتان دا ۇلتتىق ويىندار حالقىنىڭ ادەت-عۇرپىن بىلۋگە، ءتىلىن مەڭگەرۋگە ىقپالى زور جول ەكەنىن ەشبىر ءشۇباسىز مويىندايمىز. بالا ويىنىندا جەڭۋشى بار دا، جەڭىلۋشى بار. ارينە، جەڭگەن توپ نەمەسە بالا تابىسىن جۇبانىش ەتسە، جەڭىلۋشىنىڭ ايىبىن وتەۋى ءۇشىن ايتاتىن تاقپاعى، ءبيى، ماقال-ماتەلى، جۇمباعى بولۋ كەرەك. سوندا بالا ويىننىڭ قاي تۇرىندە بولسىن — ىس-ارەكەت، ءان، بي، ولەڭ، جۇمباق، ناقىل ءسوز ارالاسا جۇرەتىندىكتەن سينكرەتتى دەپ تانيمىز. مۇنىڭ پەداگوگيكالىق ءمانى-بالانى جان-جاقتى دامۋعا، تالىم-تاربيەنىڭ ارناسىن كەڭەيتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن ءتيىمدى جول ەكەندىگىندە.

حالىقتىك ويىن بالا كيالىنا كوزعاۋ سالاتىن، ەموسيالىق سەزىمىن تەربەپ، ءتۇرلى ەلىكتەۋ بارىسىندا وزىندىك جول-جوسىق ىزدەۋگە ۇيىتقى بولۋىمەن قاتار عاجايىپ سىرى مول فانتازياعا جەتەلەيدى. عاجايىپ قيال ادامنىڭ ويلاۋ ورەسىن جاڭا ساتىعا كوتەرەتىن زاڭدىلىق دەپ بىلسەك، بولاشاق تۇلعانىڭ وي-قيالىن ورىستەتۋدىڭ نىشانى ويىننان باستاۋ الارى حاق. ارينە، مۇنداعى كيال دەرەكسىز ۇعىمدار ەمەس، تىكەلەي وزدەرى كورىپ، قابىلداپ، تانىپ جۇرگەن كورىنىستەردەن تۋىندايدى. سوندىقتان بالاباقشادا شىعارماشىلىق (تۆورچەستۆولىق) دەپ شارتتى تۇردە اتاپ جۇرگەن ويىنداردا، تەك كورسەتىلگەن ەرەجەنى مالدانۋ ەمەس، بالالاردىڭ ويىن بارىسىندا وزدەرى تاپقان نەمەسە جاڭادان وزدەرى قۇراستىرعان مازمۇن مەن تۇرگە ەرەكشە ىقىلاس قويىپ، ونى ريزاشىلىق نيەتپەن قولداپ، ماداقتاپ وتىرامىز. بۇل، كوبىنە، ارالاس توپتاعى ەرەسەك بالالارعا ءتان.

اسىرەسە، «توعىز قۇمالاق»، «ەپتىلىك»، «ايتىس» ويىندارىندا بالالاردى تاپقىرلىققا، ماتەماتيكالىق ويلاۋ زاندىلىقتارىنا باۋلۋدا، سالىستىرا ايتساق بۇلار «شاحمات»، «دويبى» ت.ب. ويىنداردان ارتپاسا كەم تۇسپەيتىن ۇلتتىك ويىندار قاتارىنان ءوزىنىڭ سىباعالى ورىن الاتىندىعىنا قازىرگى بالاباقشا تاجىريبەلەرى كوزىمىزدى جەتكىزىپ وتىر. حالىقارالىق ويىندار ساناتىنا كوسىلماعانىمەن دە، اسىقپەن وينالاتىن قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىنىڭ بالاباقشا ءۇشىن جانە جانۇيالار ءۇشىن ءمانى زور. دەنە شيراتۋدا، ءتۇستى اجىراتۋدا، دالدىككە ۇيرەتۋدە، ۇستامدىلىق كورسەتىپ ءتيىستى ءتارتىپ ساقتاۋعا بالانى ماشىقتاندىراتىن «حان»، «جيىرما ءبىر»، «التىن ساقا»، «الشى، تايكە-حان تالاپاي» ت.ب. اسىق ويىندارى — ويلاۋ مەن قيمىل ارەكەتتىڭ تۇتاسا كەلىپ توعىساتىن تالىمدىك، تاربيەلىك ۇيلەسىمى باسىم، بالا ءۇشىن قىزىقتى ۇلتتىق، ءمانى زور ويىندار. ۇلتتىق ويىن — حالىقپەن بىرگە جاسايتىن ومىرمەن قۇبىلىس. بالالىق شاقتىڭ قايتالانباس ەسكەرتكىشى، ءاربىر تۇلعانىڭ، ءاربىر ۇرپاقتىڭ بالاۋسا كەزىندە باستان كەشكەن ءومىرى. ويىننان باستاۋ الىپ، ەرتەڭىمەن ساباقتاساتىن تالىم-تاربيەنى بويعا قوندىرىپ، ويعا دارىتۋدىڭ العاشقى ماشىعى. قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ويىندارىنا ءتان باستى ەرەكشەلىك- ويىن ادامگەرشىلىك ادەپتەرىنە باۋلۋدىڭ ءتيىمدى جولى، ءتالىم، تاربيە مەكتەبىنە سانالعان. ويىن ارقىلى كوڭىل كوتەرۋ، تۇيسىك سەزىمىن ارتتىرۋ، كۇلۋ، ايتىلماق پىكىرىن ءدال جەتكىزۋ، تاپقىرلىق، سىيلاستىك، مەيىرىمدىلىك، كەشىرىمدىلىك، توزىمدىلىك، سابىرلىق سياقتى قاسيەتتەردى بالانىڭ بويىنا نارەستە، ءسابي كەزدەن باستاپ ءسىڭىرۋدى ماقسات ەتكەن. ايتار ناسيحات، بەرەر ۇلگى-ويىنعا جەڭىل-جەلپى ەمەس، تەرەڭ ءمان بەرگەندىكتەن «ويناپ سويلەسەڭ دە، ويلاپ سويلە»- دەگەن دانالىق ءسوز — قازاق حالقىنىڭ بۇل سالاداعى قۇقىلىق تۇجىرىمى، اتادان بالاعا ميراس بولعان ونەگەلى وسيەتى.

قازاق حالقىنىڭ بالالارعا ارنالعان ۇلتتىق ويىندارىنا ءتان سيپات، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، قاراپايىمدىلىق قاسيەتىنە قوسا، ونى ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن كۇردەلىلىكتى تىلەيتىن ارنايى جاعداي مەن قيىننان قيىستىرىلعان ويىنشىقتاردى دا كەرەك ەتە بەرمەيدى. تىم كىرپيازدىعى شامالى. ويىن كەزىندە بالا قيراتىپ المايىن، ءبۇلدىرىپ تاستامايىن دەپ قاۋىپتەنبەيدى، ەشبىر كۇدىكسىز ويىنعا ەركىن كىرىسەدى. كوڭىلى قالاۋىنشا ەركىن كىرىسكەن ويىن ۇستىندەگى قيمىل-قوزعالىسى، اقىل-وي جۇمساۋى بالانىڭ شاماسىنا قاراي ارەكەتتەنۋىنە مۇمكىندىك بەردى. سوندىقتان دا بالانىڭ ۇلتتىق ويىنعا وتە ىقىلاستىلىعى، بەلسەندىلىگى بايقالدى. بالاباقشاداعى ۇلتتىق ويىنداردىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە توقتالىپ، بالاباقشا توپتارىنداعى ويىننىڭ ءمان-ماعىناسىن اشۋعا جانە ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ ادىس-تاسىلدەرىن تاجىريبەدە قولدانۋعا باعىت-باعدار الدىق. ويىن كەزىندە بالا بەلسەندى قارىم-قاتىناستاعى اسەرى ەرىك-جىگەرىنە، ەموسياسىنا ىقپال ەتىپ، ولاردىڭ جاقسى-جاماندى اجىراتىپ، ادامگەرشىلىك ادەپتەرىنە جاتتىعادى. ويىن ارقىلى بالانىڭ بويىنا سىڭىرگەن ماشىعى-تاۋەلسىزدىككە قولى جەتكەن ەلدىڭ ەرتەڭگى ازاماتىنىڭ ازاماتتىق كەلبەتىنىڭ باستاۋى، بولاشاق باعىت-باعدارىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى.

---