InfoHub Logo

ورگانيزمدەر بىرلەستىكتەرى تۇرلەردەن، ال تۇرلەر پوپۋلياسيادان قۇرالادى. ءتۇر ءبىر نەمەسە بىرنەشە پوپۋلياسيادان تۇرادى، ولاردىڭ ساندارى ءارتۇرلى بولۋى مۇمكىن. پوپۋلياسيالاردىڭ ارالىعىندا قاتاڭ شەك بولمايدى، ءبىراق ولاردىڭ وقشاۋلانۋى گەوگرافيالىق جاعدايلارعا، تىرشىلىك ورتاسىنا، كورشى پوپۋلياسيانىڭ ساندارىنا بايلانىستى بولادى. پوپۋلياسيالاردىڭ اراسىنداعى شەكارا ولاردىڭ جىلدام كوبەيۋىنەن جويىلىپ كەتۋى مۇمكىن. كوپتەگەن سۇتقورەكتىلەردىڭ پوپۋلياسيالارى تابىن تۇرىندە تىرشىلىك ەتۋىمەن ەرەكشەلەنەدى.

ال پوپۋلياسيانىڭ قۇرىلىمىنا كەلسەك، ونى كەڭىستىك، جاس ەرەكشەلىكتەرى، جىنىستىق جانە گەنەتيكالىق دەپ بولەدى. كەڭىستىك قۇرىلىمى جەكە دارالاردىڭ كەڭىستىكتە تارالۋىنا جانە ءتۇردىڭ بيولوگيالىق قاسيەتىنە، تىرشىلىك ورتاسىنىڭ ەرەكشەلىگىنە، جىل مەزگىلدەرىنە بايلانىستى انىقتالادى. مىسالى، كوپتەگەن ورگانيزمدەردىڭ تۇرلەرى توپتاسىپ (قۇستار) نەمەسە تابىنىمەن (سۇتقورەكتىلەر) تىرشىلىك ەتەدى.

پوپۋلياسيانىڭ جاس ەرەكشىلىكتەرى پوپۋلياسياداعى ءارتۇرلى جاستاعى ورگانيزمدەر دارالارىنىڭ سانىنا بايلانىستى، ال جىنىستىق ەرەكشەلىكتەرى — اتالىقتارى مەن انالىقتارىنىڭ سانىنا بايلانىستى انىقتالادى. گەنەتيكالىق قۇرىلىمى پوپۋلياسياداعى ءارتۇرلى گەنوتيپتەر سانىنىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى ارقىلى ەرەكشەلەنەدى.

بىرلەستىكتەگى پوپۋلياسيالار بىر-بىرىمەن ءوزارا قارىم-قاتىناستا پوپۋلياسيالار بولادى. ولاردىڭ بىرەۋى باسقا ورگانيزمدەرگە تىرشىلىك ورتاسىن جاساپ بەرەدى. مىسالى، اعاشتار قۇستار ءۇشىن ۇيا سالاتىن ورتا نەمەسە كولەڭكەسىمەن شوپتەسىن وسىمدىكتىڭ وسۋىنە كەدەرگى جاسايدى. بۇل كادىمگى بايلانىستاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. ءبىراق كوبىنە، ورگانيزمدەر بىر-بىرىمەن قورەك ارقىلى ءوزارا بايلانىستا بولادى، ءبىر ورگانيزم ەكىنشى ءبىر ورگانيزمگە قورەك بولادى. مىسالى، تۇلكىلەر توقال تىستەردى، تىشقانداردى قورەك ەتەدى، سوندىقتان ولار بىر-بىرىمەن ءوزارا تىعىز بايلانىستى.

پوپۋلياسيالار ءۇشىن ونداعى ورگانيزمدەرىنىڭ سانى نەمەسە جەكە باسى نەگىزگى ولشەم بىرلىگى بولىپ سانالادى. ول ولشەم تۇراقتى ەمەس نەمەسە ول كوپتەگەن فاكتورلارعا (كوبەيۋ قارقىنىنا، قارتايىپ نەمەسە اۋىرىپ ولۋىنە، جىرتقىشتاردىڭ جويۋۋىنا، قونىس اۋدارۋىنا) تاۋەلدى بولادى.

ەگەر بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرمەن پوپۋلياسيا سانىن انىقتاۋ مۇمكىن بولماسا، وندا ولاردىڭ تىعىزدىعىن انىقتايدى، ول بەلگىلى ءبىر اۋدانداعى (قۇرلىق سۇتقورەكتىلەرىندە) نەمەسە كولەمدەگى دارالاردىڭ (سۋدا تىرشىلىك ەتەتىندەرگە) سانى ارقىلى انىقتالادى.

پوپۋلياسياداعى دارالاردىڭ تارالۋى مەن سانى ولار تىرشىلىك ەتەتىن گەوگرافيالىق، فيزيكالىق جانە ەكولوگيالىق جاعدايلار ارقىلى انىقتالادى. تۇرلەر پوپۋلياسيادا ءبىر كەلكى تارالماعان. سوندىقتان پوپۋلياسيالاردىڭ تارالۋى «تىعىز» جانە «ارالدى» تۇرعىدا بولادى. «تىعىز» تارالعان پوپۋلياسيالاردا ولاردىڭ ىشىندە دارالار وتە تىعىز تارالعان بەلدەمدەرى بولادى. مىسالى، «تىعىز» ورنالاسۋ ورىس جازىقتىعىنداعى قايىڭدار پوپۋلياسيالارىنا ءتان، ولار ءبىر اۋدان ولشەمىندە وتە تىعىز ورنالاسادى، باسقا جەرلەردە سيرەك بولۋى مۇمكىن. كەرىسىنشە، «ارالدى» تارالۋعا باتىس سىبىردەگى قايىڭداردىڭ توپ-توپ بولىپ تارالۋىن اتاۋعا بولادى.

پوپۋلياسيالار ءۇشىن جاس ەرەكشەلىكتەرى دە ءتان قاسيەت. مىسالى، ورمانداعى اعاشتاردىڭ جاسى ءارتۇرلى بولادى، سونىڭ سالدارىنان بىر-بىرىمەن توزاڭدانۋعا ءارتۇرلى جاستاعى وسىمدىكتەردىڭ توزاڭدارى قاتىسادى. كەرىسىنشە، جەكە تۇرلەردىڭ پوپۋلياسيالارى ءار قاشاندا جاس بولادى. مىسالى، قيىر شىعىستىڭ تەڭىزدەگى البىرتتارىنىڭ جاستارى ۇنەمى بىركەلكى بولادى.

ورگانيزمدەردىڭ پوپۋلياسياداعى ءار تۇرگە جاتاتىن جىنىستىق قۇرىلىمى، جىنىستىق قاتىناسى (جانۋارلار جانە قوس ءۇيلى وسىمدىكتەر) دا ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى، بۇل ولاردىڭ كوبەيۋ قارقىندىلىعىنا بايلانىستى بولادى. پارتوگەنەز ارقىلى كوبەيەتىن ورگانيزمدەردە (شايانتەكتەستەر، جاندىكتەر) كوبەيۋ قارقىنى وتە جوعارى دەڭگەيدە بولادى.

پوپۋلياسيانىڭ سانى تىرشىلىك ەتەتىن ورتا جاعدايىنا، تۋۋ جيەلىگىنە، ورگانيزمدەردىڭ ولىم-جىتىمىنە جانە باسقا پوپۋلياسيالاردان كەلىپ قوسىلاتىن وزگەرىستەرگە بايلانىستى ولشەنەدى. كەيدە، ءارتۇرلى پوپۋلياسيالارداعى ءبىر تۇرلەر بىرىگەدى نەمەسە ودان دا ۇساق توپتارعا بولىنەدى. جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ارالىعىندا ساندارىن وتە تەز كوبەيتە الادى. وسى ءوسىمتالدىق قاسيەتىن، ياعني ولاردىڭ كوبەيۋىن ءتۇردىڭ بيوتيكالىق مۇمكىندىگى دەپ اتايدى، ول وتە جوعارى دەڭگەيدە بولادى. مىسالى، وعان باكتەريالار جاتادى. جاندىكتەر جانە كەيبىر شايانتەكتەستەردىڭ سانى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە 1030 ەسە كوبەيەدى. ال سۇتقورەكتىلەرگە كەلسەك، ولاردىڭ بيوتيكالىق مۇمكىندىگى تومەن، ءبىر جۇپ قوي جىلىنا بار بولعانى ءبىر قوزى الىپ كەلەدى.

قورەك مول كەزىندە، تىرشىلىك ەتەتىن ورتاسى جەتكىلىكتى جانە باسقا جاعدايلار قولايلى بولاتىن بولسا، پوپۋلياسيا سانىنىڭ ءوسۋى گەومەتريالىق پروگرەسسيا كۇيىندە نەمەسە ەكسپونەنسيالدى كۇيدە بايقالادى. ەكسپونەنسيالدى ءوسۋدىڭ ناعىز مىسالىنا شەگىرتكەلەردىڭ سانىنىڭ ءوسۋى جاتادى. ءبىراق ەكسپونەنسيالدى سانىنىڭ ءوسۋى كوبىنە، قىسقا ۋاقىت ىشىندە بولادى، ودان كەيىن ونىڭ سانى تومەندەيدى.

پوپۋلياسيالاردىڭ تىعىزدىعى جوعارىلاعان كەزدە، ولاردىڭ وسۋىنە جانە كوبەيۋىنە قاجەتتى جاعدايلار ناشارلاپ، سونىڭ سالدارىنان ولاردىڭ سانىنىڭ ءوسۋى تومەندەيدى. وسى جاعدايلار باكتەريالاردىڭ كوبەيۋىنىڭ قيسىق سىزىعىندا انىق بايقالادى. ميكروورگانيزمدەر الەمىندە ولاردىڭ سانىنىڭ كوبەيۋى، ياعني ولاردىڭ تىعىزدىعى كلەتكانىڭ ءبولىنۋ جىلدامدىعىمەن بايلانىستى. ال كوپ كلەتالى ورگانيزمدەردە ولاردىڭ سانىنىڭ كوبەيۋى تۋۋى مەن ولىم-جىتىمىنە بايلانىستى. نەگىزىنەن تۋۋ كوەففيسەنتى ولاردىڭ ءوسىمتالدىق دارەجەسىن كورسەتەدى. تۋۋدى ءابسوليۋتتى جانە جەكە دەپ بولەدى، بىرىنشىسىندە — پوپۋلياسياداعى تۋۋدىڭ بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ارالىعىنداعى دارالار سانى بولسا، ال ەكىنشىسىندە — سانى بەلگىلى ورگانيزمدەردىڭ ۇرپاقتار دارالارىنىڭ سانىن كورسەتەدى. ادام ءۇشىن جەكە تۋۋى ونىڭ تۋۋ كوەففيسەنتىن بىلدىرەدى. مىسالى، 100 تۇرعىنعا 5،6 بالا تۋىلسا، وندا تۋۋ كوەففيسەنتى 5،6%-عا تەڭ. تۋۋعا قاراما-قايشىلىق ءولىم-جىتىم پوپۋلياسياسى سانىنىڭ قارتايىپ، كارىلىككە، اۋرۋعا ۇشىراپ، جىرتقىشتاردان جانە باسقالاردان سانىنىڭ ازايۋ جىلدامدىعىن كورسەتەدى.

تۇيىق پوپۋلياسياداعى ءولىم-جىتىم مەن تۋۋدىڭ اراقاتىناسى ورگانيزمنىڭ سانىنىڭ وزگەرگەنىن بىلدىرەدى. جوعارى ءولىم-جىتىم كەزىندە، كوبەيۋ سانىنىڭ ءوسۋى توقتايدى. كەرىسىنشە، ولىم-جىتىمنەن تۋۋ كوپ بولعان جاعدايدا ۇرپاقتار سانى وسەدى، ياعني پوپۋلياسيانىڭ سانى كوبەيەدى. پوپۋلياسيانىڭ سانى ۇنەمى وزگەرىپ وتىرادى، ونىڭ جيىلىگى اسىرەسە جاندىكتەردە ءجيى بايقالادى. مىسالى، شەگىرتكەنىڭ سانىنىڭ اۋىتقۋى ونىڭ وتە كوپ كوبەيگەن جىلى (تىرشىلىك تولقىنى) سانى مىڭ ەسە وسەدى. سۇتقورەكتىلەردە سانىنىڭ اۋىتقۋى سيرەك بايقالادى. كەيبىر فاكتورلاردىڭ سانعا قولايلى اسەرى ولاردىڭ تىعىزدىعىنا بايلانىستى بولسا، باسقا فاكتورلاردىڭ تىعىزدىققا قاتىسى بولمايدى. مىسالى، قورەكپەن قامتاماسىز ەتىلۋى نەمەسە جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ تارالۋى ورگانيزمدەردىڭ تىعىزدىعىمەن بايلانىستى، ال قار قالىڭ قىستىڭ قۇستارعا اسەرى ولاردىڭ تىعىزدىعىنا بايلانىستى ەمەس.

---