InfoHub Logo

قازىرگى ءبىزدىڭ قولدانىستاعى قازاق تەرمينولوگياسى ءوز باستاۋىن سوناۋ الاش كەزەڭىنەن الادى. ول ءوزىنىڭ قالىپتاسۋىندا بىرنەشە كەزەڭدەردەن جانە وزگەرىستەردەن ءوتتى. العاشىندا، قازاق حالقى رەسەي ۇكىمەتىنىڭ قول استىندا بولعان ۋاقىتتا، قازاق ءتىلىنىڭ جانە قازاق تەرمينولوگياسىنىڭ دامۋىنا مۇمكىندىك بولمادى. مەكتەپتەر ورىس تىلىندە وقىتىلىپ، وقۋلىقتار، گازەتتەر، جۋرنالدار تەك قانا ورىس تىلىندە جازىلدى. الايدا، 1905 جىلعى ريەۆوليۋسيادان كەيىن، قازاق تىلىنە رۇقسات ەتىلىپ، العاش جۋرنالدار مەن گازەتتەر شىعا باستادى. وسى ورايدى پايدالانىپ، احمەت بايتۇرسىن ۇلى باستاعان الاش زيالىلارى قازاق تەرمينولوگياسىنىڭ نەگىزىن قالادى. باستاپقى كەزدەردە، تۇراقتى بەلگىلى ءبىر تەرمين جاساۋ قاعيداتتارى بولمادى. الايدا، وسى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ باستاۋىمەنەن «ايقاپ»، «ماسا»، «تۇركىستان ءۋالاياتى» سەكىلدى گازەت-جۋرنالداردا بەلگىلى ءبىر سالاداعى تەرميندەردىڭ قازاقشا اۋدارمالارى شىعىپ وتىردى. بۇل گازەت-جۋرنالداردىڭ اتقارعان جۇمىسى وتە ۇلكەن. از عانا ۋاقىت ءومىر سۇرگەن “ايقاپ” جۋرنالىنىڭ ءوزى قازاقتىڭ جازبا ادەبي ءتىلىن، ونىڭ جاقسى داستۇرلەرىن ءارى قاراي دامىتۋدا، جالپى حالىققا ورتاق ءتىلدىڭ كەيبىر تارماقتارىن قالىپتاستىرۋدا جانە ونىڭ تەرمينولوگيالىق لەكسيكاسىن قۇراۋدا وراسان زور جۇمىس اتقاردى. ونىمەن قوسا تەرمين جاساۋ قاعيداتتارىنىڭ باستاۋى وسى گازەت-جۋرنالداردان الىندى دەسەك تە قاتە بولماس. سەبەبى، وسى جۋرنالداردا جازىلعان تەرميندەردىڭ جاسالۋ جولدارى كەيىنگى تەرمين جاساۋ قاعيداتتارىندا دا كوپ كەزدەسەتىنىن بايقاۋعا بولادى. مىسالعا، “ايقاپ” جۋرنالىندا جازىلعان -حانە، -پاز سەكىلدى ءسوز تۋدىرۋشى جۇرناقتارى ارقىلى جاسالۋ قاعيداتتارى كەيىنگى  عالىمدارمەن دە قولدانىلدى. بۇنداي گازەت-جۋرنالدار حالىققا جاڭا سوزدەردى تانىستىرۋعا، جانە تەرمين جاساۋشى عالىمدارعا ءار ءتۇرلى تاجىريبەلەر جاساۋ ارقىلى تەرمين قۇراۋدىڭ جولى مەن قاعيداتتارىن قالىپتاستىرۋعا كەرەمەت قۇرال بولدى. وسىلايشا، ءار ءتۇرلى زەرتتەۋلەر ارقىلى الاش زيالىلارى تەرمين جاساۋ جولدارىن قالىپتاستىرا باستادى.

1924 جىلى ورىنبوردا قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ تۇڭعىش سەزدىندە احمەت بايتۇرسىن ۇلى ءوزىنىڭ بايانداماسىن جاساعان بولاتىن. ول باياندامادا، مادەنيەت تۋرالى ءسوز قوزعاپ، قازاق تىلىندە تەرمين جاساۋ قاعيداتتارىن ۇسىندى. ايتىلعان قاعيداتتاردا باستى ماسەلە قازاق ءتىلىنىڭ دامۋى. ءبىرىنشىسى، تەرمين جاساۋدا ءسوزدىڭ بالاماسى نەمەسە اۋدارماسى قازاق تىلىندە بولسا، ءتىلدىڭ ءبولىنىپ كەتپەۋى ءۇشىن، باسقا تىلدەردەن الماي ءوز تىلىمىزدەن الۋىمىز قاجەت. ەكىنشىسى، ەگەر قازاق تىلىندە ول ءسوزدىڭ اۋدارماسى بولماسا، كورشىلەس جانە تىلىمىزگە ۇقساس تىلدەردەن الىنۋى كەرەك. سەبەبى، باسقا حالىقتاردان الىناتىن بولسا، ءتىلىمىز كەرى وزگەرىستەرگە ۇشىراۋى مۇمكىن. جانە سوڭعىلارى، حالىقارالىق سوزدەر قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ، نەمەسە تابيعاتىنا قاراي قازاق تىلىنە كەلتىرىلىپ، حالىققا تاڭداۋ رەتىندە ەكەۋىن دە ۇسىنۋ كەرەك، جانە حالىق ۋاقىت وتە كەلە ءوزى كەرەك ەمەسىن يتەرىپ تاستايدى. ونىمەن قوسا، بارلىق وزگە بوتەن سوزدەر قازاقشا تۇردە بولۋى قاجەت. ياعني، بارلىق سوزدەردە قازاقشا وزگەرىستەر بولادى. بۇل باياندامادا، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى قازاق تىلىنە نازار اۋدارىپ جاتقانى ايقىن كورىنەدى.

بارلىق كورىنىسى جاعىنان قازاق قوعامى ءۇشىن ناعىز وتپەلى كەزەڭ بولعان سول ۋاقىتتا تاريح ساحناسىنا كوتەرىلىپ، باس-اياعى جيىرما جىلعا سوزىلعان قىسقا مەرزىم ىشىندە وشپەس ءىز قالدىرعان ۇلت زيالىلارىنىڭ وسىنداي ەرلىكتەرىن ۇمىتپاۋىمىز قاجەت.

---