پارادوكس !!! نەمەسە ۇلتتىق تاربيە احۋالى
ۇلىس كۇنى قارساڭىندا ەلدىڭ سالتى مەن داستۇرىنە ءتان يگى ىستەردى جۇزەگە اسىرۋ و باستاعى ادەتىمىز ەدى. وقىپ، بىلۋىمىزشە بۇل كەزەڭ، ياعني، كۇن مەن ءتۇن تەڭەلىپ، تىرشىلىك اتاۋلى تۇرلەنە باستاعان قاسيەتتى شاق - بۇلاق كوزىن اشۋ، كوشە، اۋلانى، ءۇيدى تازالاۋ، تال ەگۋ، ارازداسقان ادامداردىڭ تاتۋلاسۋى، جەتىم مەن جەسىرگە قولۇشىن بەرۋ سىندى ەلدىك يگىلىكتەردەن، اق تىلەكتەردەن باستاۋ الۋى ءتيىس ەدى.
ال، ءقازىر باسقاشا. ناۋرىز دەسە، كيىز ءۇي قۇرىپ، كوجە ءىشىپ، باۋىرساق جەيتىن، سوسىن، بالاباقشادان باستاپ، ءار سىنىپ، ءار مەكتەپ، اۋىل، اۋدان، قالالاردا جاپپاي بالانى بەسىككە سالۋ، تۇساۋ كەسۋ، كەلىننىڭ بەتاشارىن جاساۋ سەكىلدى داستۇرلەردى كورسەتۋ ءىسى ۇيرەنشىكتى عادەتكە اينالدى. اينالعاندا دا، سونىڭ ءبارى «اسقا ۋ قوسىپ بەرگەندەي»، وتىرىك، جاساندى قالپىندا جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى.
ول ءبىر، ەكىنشى ماسەلە – بالاباقشالاردان باستاپ، بارلىق وقۋ ورىندارىندا، ءتىپتى مەكەمە، كاسىپورىنداردا «قىز سىنىن» وتكىزۋ دەگەن «ءداستۇر» دە ۇيرەنشىكتى سالتقا اينالدى. جىل سايىن قايتالانا بەرەتىن سول سىنداردىڭ قىزدارعا قوياتىن تالابى دا، سەنارييلەرى دە وسىدان ون-ون بەس جىلعى قالپىنان وزگەرگەن جوق. «ءبىر قىزىمنان ءبىر قىزىم سوراقى» دەمەكشى، ەڭ سوراقىسى - بالاباقشاداعى ءالى وڭى مەن سولىن ايىرا المايتىن ءسابي قىز بالالاردىڭ اراسىندا ۇيىمداستىرىلاتىن «كىشكەنتاي ارۋلار» نەمەسە مىسىق قۇساتىپ «كىشكەنتاي ميسس» (miss اعىلشىنشا ارۋ) دەپ اتالاتىن بايقاۋ بولىپ تۇر. «كىشكەنتاي» جانە «ارۋلار»... پارادوكس!
و زامان دا، بۇ زامان قازاقتا «كىشكەنتاي ارۋ» دەگەن ءسوز تىركەسى بار ما ەدى؟ ول، الدە، ەرگەجەيلىلەر ەلىندەگى بيكەشتەر ياكي، ارۋلار ما؟ قازاق ارۋ قىز، بويجەتكەن دەپ جاسى 16-17-دەن جوعارى قىزداردى ايتپاۋشى ما ەدى؟! ال ەندى، مىناعان قاراڭىز، سول «كىشكەنتاي ارۋلار» وزدەرىن تانىستىرۋدان باستاپ، كەي جەرلەردە ءتىپتى بالانى بەسىككە سالۋدى دا كورسەتەدى.
سوسىن كوبى بەلىن جالاڭاشتاپ، ءقايسىبىر ەل بيكەشتەرىنىڭ ەركەكتىڭ كوزىن اربايتىن «مىقىن ءبيىن» بيلەيدى. كىشكەنتاي بولعاندىقتان ول بالا ءالى مۋزىكا اسپابىن ەركىن مەڭگەرىپ، ويناي المايدى، كوبىنىڭ ءان سالۋعا دا ەپ-يكەمى جوق. ەڭ وڭايى، «سيقىرلى» مۋزىكامەن جارتىلاي جالاڭاشتانىپ «مىقىن ءبيىن» بيلەپ شىعادى. وعان اتا-انا دا، بالاباقشاداعى تاتەيلەرى دە قول شاپالاقتاپ ءماز. سوندا سابيگە نەنى ۇيرەتىپ، نەنى ونەگە تۇتىپ ءجۇرمىز؟!
سوناۋ سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياعىنداعى ءولىارا ۋاقىتتا ۇلتتىق سالت-داستۇرلەردىڭ جوعالعان، شاشىلعاندارىن جيناۋ، ۇلىقتاۋ ماقساتىندا بارلىق مەكتەپتەرگە، ۇمىتپاساق، «اتامۇرا» اتتى تاربيەلىك ءىس - شارالاردى جۇزەگە اسىرۋعا پارمەن بەرىلدى.
بۇل «ناۋقاندا» كەيبىر مەكتەپتەردە ساحناعا جارتىلاي كەرەگەنى اينالدىرا قويىپ، وعان ويۋلى «بىتپەس»، سىرماقتى جابا سالىپ، باستاۋىش سىنىپتارعا «بەتاشار»، «بەسىككە سالۋ»، «تۇساۋ كەسەر» داستۇرلەرى كورسەتىلىپ، جوعارى سىنىپتارعا كەرىسىنشە، «حان تالاپاي» اتتى ويىن كورسەتۋ سىندى وقۋشىنىڭ جاسى مەن تۇسىنىگىنە سايكەس كەلمەيتىن ءىس-شارالار جاپپاي قولعا الىندى. پارادوكس! ودان كەيىن ناۋرىز مەيرامى دەسە، تاعى سول بەسىككە سالۋ مەن تۇساۋ كەسەردى جاپپاي كورسەتەتىن «سالت» قالىپتاستى.
قىزىق، ءبىر جاعىنان كۇلكىلى! بۇل ىستەر ءتىپتى، كەڭەستىك كەزەڭدە دە ءار قازاقتىڭ ۇيىندە جاسالىپ كەلگەن وتباسىلىق شارالار ەمەس پە ەدى؟! سول جىلداردا بالاباقشا مەن باستاۋىش سىنىپتاعى كىشكەنە قىز بالالاردىڭ باسىنا «ۇلتتىق كيىمىمىز» دەپ، ءتىپتى اق كاپرونىن توگىلتىپ، ساۋكەلە (ۇزاتىلاتىن قالىڭدىقتىڭ باس ءقيىمى) كيگىزىپ، ەل الدىنا شىعارعانىن دا كوز كوردى. پارادوكس!
شەرحان مۇرتازا: «رۋحاني الەمى كەڭ، رۋحى بيىك ەل - قايسار ەل. ونداي ەلدى ەشكىم جەڭە المايدى. رۋحى سىنعان، رۋحاني جۇدەگەن ەلدى جەڭۋ دە – جەڭىل» دەپتى ءبىر جازباسىندا. الىپ، قوسارى جوق، فيلوسوفيالىق ماعىناسى تەرەڭ ءسوز. وسىنى ەسكە الساق، ءبىز جاس ۇرپاققا قانداي دارەجەدە ۇلتتىق رۋحاني تاربيە بەرىپ كەلەمىز؟
اڭگىمە اۋانى ناۋرىزدان باستالدى عوي، سوندا ناۋرىز مەيرامى دەگەنىڭىز ۇلتتىق ءسالت-داستۇردىڭ وتباسىلىق كورىنىستەرىن جاساندى كورسەتۋ مە؟ وي جۇگىرتىپ قاراساڭىز، كەڭەستىك كەزەڭدەگى سالتى، ءداستۇرى، ءتىلى جۇتىلىپ كەتە جازداعان نەمەسە سوناۋ الپاۋىت ەلدەردەگى ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ قايسىسى ۇلىق مەرەكەلەرىندە وتباسىلىق ءىس-شارالارىن كورسەتىپ ءجۇر؟ بۇل، وتە كۇلكىلى، ءتىپتى ءوزىڭدى ءوزىڭ مازاق ەتۋ ەمەس پە؟! باسقاشا ايتقاندا، بۇل – تەك ورىستانعان، بوداندىق پسيحولوگياداعى «قارا» قازاقتارعا ءتان قۇبىلىس.
تۇساۋ كەسۋ، بەسىككە سالۋ سىندى ۇلتتىق شارالاردىڭ تاربيەلىك ءمانىن جوققا شىعارمايمىز، بۇل ەل ىشىندە ۇمىتىلعان دا جوق. سوندا، «قىز سىنى»، «اجە سىنى»، «كىشكەنتاي ارۋلار» (!) سىنىندا وسىلاردى جىل سايىن قايتا-قايتا قايتالاپ كورسەتكەندەگى كوزدەلگەن ماقسات نە؟ مۇنداي شارالاردى ۇيىمداستىرىپ، الا شاپقىن بولىپ جۇرگەن مامانداردىڭ نە ويلاعاندارى بار؟ تۇسىنىكسىز.
ال، وسى قاپتاعان ماعىناسىز دىردۋ «سىنداردىڭ» ورنىنا بالاباقشالار مەن مەكتەپ، بارلىق وقۋ ورىندارىندا، مەكەمەلەردە ۇلىس مەيرامنىڭ قارساڭىندا نەگە ءداستۇرلى ونەر دارىپتەلمەسكە؟ ءار مەكەمە، ۇجىم، كاسىپورىندا ەڭبەك ەتەتىندەردىڭ اراسىندا ونەرلى ادامدار بارشىلىق. سولاردىڭ باسىن قوسىپ، مەرەكەلىك كەش وتكىزىپ، بالاباقشا، مەكتەپ اتا-انالارى دا ۇجىمداسىپ، بالالار ءۇشىن نەگە كونسەرت قويماسقا؟
ءداستۇرلى ءان، تەرمە ايتاتىن، كۇي تارتاتىن ونەر ادامدارىمەن كەزدەسۋ ۇيىمداستىرىپ، ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق ونەرى جايلى نەگە مادەني شارا وتكىزبەسكە؟
ناۋرىز دەگەنىڭىز – ءسالت-داستۇر كورسەتەتىن مەرەكە ەمەس، قايتالاپ ايتايىق، ناۋرىزدا كەلەتىن ۇلىس كۇن – كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلگەن ۋاعى، تىرشىلىككە جان ءبىتىپ، اق تىلەك تىلەيتىن كەزەڭ، ول – استرونوميالىق تۇرعىدان باعالاناتىن، ەشبىر مەرەكەگە، قاڭتاردا كەلەتىن جاڭا جىلعا ۇقسامايتىن قاسيەتتى كۇن.
ارينە، مەرەكە بولعان سوڭ، ونى ءان-جىر، دۋمانمەن وتكىزۋ دە كەرەك. ءبىراق، سول كونسەرتتىك دۋماندار ۇلتتىق ونەردى دارىپتەۋدەن، جاس جەتكىنشەكتەرگە تاربيەلىك ءمانى زور بولاتىن ءىس-شارالاردان باستالۋى ءتيىس.
بالاباقشالارداعى ءبۇلدىرشىن قىز بالالاردى «كىشكەنتاي ارۋلار» سىنىنا قاتىستىرىپ، ماسقاراپاز جاساماي-اق، ولارعا شاش تاراۋ، ءورۋ، كۇتۋ، تۇيمە تىگۋ، كەستە توقۋ، ەر بالالار اراسىندا اسىق ويناتىپ، ۇلتتىق قول ونەرىنە باۋلىپ، مىنە، وسى سەكىلدى جاستارىنا لايىق ءىس-شارالاردان جارىس، بايقاۋ ۇيىمداستىرىپ، ونىڭ ءوزىن ۇلتتىق مۋزىكامەن كوركەمدەسە، تاربيە دەگەنىڭىز سول بولماق!
قازاق ءۇشىن تاربيە باسى – داستارحاننان باستالادى. سوندىقتان ۇلتتىق تاعامدار ازىرلەپ، ونىڭ قاسيەتىن ءتۇسىندىرىپ، تىلەك ايتقىزىپ، باتا بەرگىزىپ، مالدىڭ مۇشەلەرىن تانىستىرىپ، تاباق تارتىلىپ، ەت تۋرالعاندا بالالارعا تاراتىلاتىن قويدىڭ قۇلاعى، ءتىل، تاڭدايدىڭ ءمانىسىن ۇعىندىرىپ وتىرسا، بۇل دا بالا ءۇشىن ءمانىستى تاربيە بولار ەدى.
قازاق: «اقىل دا انادان داريدى، دانا دا ايەلدەن تۋادى» دەپ تەگىن ايتپاسا كەرەك-تى. ەندەشە، بالاباقشا، مەكتەپتەگى تاربيەشى، مۇعاليمالار، انالار كىشكەنە قىزدى جالت-جۇلت ەتىپ كيىندىرىپ، ۇلكەن ايەلدەر، بويجەتكەندەرگە ۇقساتىپ، قوقيتىپ شاش ۇلگىسىن جاساپ، جالاڭاشتاندىرىپ بيلەتپەي، ەڭ الدىمەن وسىلارعا كوڭىل بولسە، ۇلتتىق تاربيە باستاۋى دەگەنىڭىز وسى ەمەس پە؟!
1 قاڭتار - جاڭا جىل قارساڭىندا مەملەكەتتىك تىلدەگى بالاباقشالاردا بولعان ەدىك. ءبىر قىزىعى (قىزىق ەمەس، ماسقاراسى) كىرە بەرىسكە «جانا جىلىنىزبەن» دەپ ساقاۋ تىلمەن جازىپ قويىپتى. سوسىن بەت-اۋىزى قىپ-قىزىل اياز اتا مەن سارى شاشتى قارشا قىز ونەر كورسەتىپ ءجۇردى. كەنەت ورتاعا ورىس ەرتەگىلەرىندەگى جالماۋىز كەمپىر مەن قورباڭداعان ايۋ شىعا 3-4 جاستاعى سابيلەر جىلاپ، بىر-بىرىنە تىعىلدى.
سول باقشالاردا «ڭ»-دى ايتا المايتىن تاتەلەر بالالارعا شالا قازاقشالانعان ورىس ەرتەگىلەرىن قويىپ بەردى. باستان-اياق كەڭەستىك كەزەڭنەن قۇلاققا ءسىڭىستى بولعان مۋزىكالار وينالدى. تۇك تۇسىنبەگەن ءبۇلدىرشىن ۇل مەن قىز اڭ-تاڭ بولىپ بارىنە قارادى دا وتىردى. قويىرتپاق ەرتەگى ءمانىسىن ولار تۇگىلى، ەرەسەكتەر دە ءتۇسىنىپ جارىتقان جوق. نە ورىس ەمەس، نە قازاق ەمەس، شالدىر-شۇلدىر تىلدە، ورىس ءتىلىنىڭ ەكپىنىمەن شارقىلداي سويلەيتىن تاتەلەردەن ءتىلى جاڭا شىعىپ، ەسى ەندى كىرىپ كەلە جاتقان بالدىرعان نە ءتۇسىنسىن؟! كەرىسىنشە، ۇيدە انا تىلىندە، قازاقى بولمىسپەن تاربيەلەنىپ، بالاباقشا ەسىگىن اشقان بالا ءارى كەتسە 2-3 ايدا ورىس تىلىندە جاپ-جاتىق سويلەپ شىعا كەلەدى.
مۇنداي مىسالدار ايتا بەرسەك، جەتىپ ارتىلادى. ارينە، بۇعان اتا-انالار دا نارازى. ازىرگە، جاڭا جىل وسىلاي قويىرتپاق كۇيدە، ۇلىستىڭ ۇلى مەرەكەسى جاساندى تۇردە «ۇيىمداستىرىلىپ» كەلەدى... وكىنىشتى-اق! وسىلاردى كورىپ ءوسىپ كەلە جاتقان بالانىڭ الدى ءقازىر ات جالىن تارتىپ ءمىندى، قىز بويجەتتى. «ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭ» دەيدى. ولار نەنى ىلەر ەكەن؟
قالاي بولعاندا دا قادىم زاماننان بەرى اتادان بالاعا ميراس بولىپ كەلە جاتقان ءزاۋزاتتىق تانىم ءھام كوزقاراس، رۋحاني قۇندىلىقتان اجىراماساق ەكەن.
...ايتايىق دەگەنىمىز وسى ەدى.
You Might Also Like
-
سونا (Tabanidae) — قوسقاناتتىلار وتريادى، قىسقامۇرتشالى تىك جاپسارلىلار وترياد تارماعىنا جاتاتىن قانسورعىشتار. جەر شارىندا كەڭ تاراعان، 3 مىڭنان استام ءتۇرى بەلگىلى. دەنەسى قىسقا، جالپاق، ۇزىندى...
-
ادەبي دۇنيە، ادەبي كىتاپ زامانا ىزعارىمەن بەتپە-بەت كەلىپ، جالعىز قالدى. كىتاپ يدەولوگياسى نولگە اينالدى. ەسەسىنە ءتىس جۋاتىن پاستا، سابىن، ءيىسسۋ، كىر جۋاتىن ۇنتاق ءتىپتى ەدەن جۋىپ، قوقىس جينايتىن شە...
