پلانەتانىڭ ەكولوگيالىق كۇيى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: پلانەتانىڭ ەكولوگيالىق كۇيى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىگى: ەكولوگيالىق جاعداي قازىرگى ۋاقىتتاعى كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى ەكەندىگىن، ول ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە اسىرەسە يندۋستريالى دامىعان ورتالىقتاردا دا، ونىڭ ىشىندە اۋىل شارۋاشىلىق ايماقتاردا دا، وتكىر كۇيىندە قالىپ وتىرعانىن وقۋشىلارعا ءتۇسىندىرىپ، اۋانىڭ، سۋدىڭ جانە جەردىڭ لاستانۋى ناتيجەسىندە ادام ومىرىنە، ءومىر ءسۇرۋ ورتاسىنا ءقاۋىپ ءتونىپ كەلە جاتقانىنا نازار اۋدارۋ.
قازىرگى تاڭداعى ەڭ وزەكتى ماسەلە ارال ەكولوگيالىق اپاتتى ايماعى، سەمەي ايماعى جانە قارت كاسپييگە، عارىش ايماعى بايقوڭىرعا توقتالۋ. قورشاعان ورتانى قورعاۋدىڭ قاجەتتىلىگى تۋرالى اڭگىمەلەۋ، وقۋشىلاردىڭ تانىم دەڭگەيىن تولىقتىرۋ.
دامىتۋشىلىعى: وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ، العان بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ، ىزدەنۋشىلىك قابىلەتتەرىن دامىتۋ. وزىندىك ۇعىم قالىپتاستىرا الاتىن ازامات دايارلاۋ.
تاربيەشىلىگى: وقۋشىلاردىڭ جوعارعى ەكولوگيالىق ساناسىن قالىپتاستىرۋ، وزدەرىن قورشاعان الەمدى قورعاۋعا ات سالىسۋىنا ىقپال ەتۋ، تۋعان جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرۋ، جەرگە دەگەن مەيىرىم مەن ىقىلاسىن وياتۋ، بايلىعى مەن اسەم تابيعاتىن قورعاي بىلۋگە ۇيرەتۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ىزدەنۋ، زەرتتەۋ ساباعى.
ساباقتىڭ ءادىسى: بايانداۋ، سۇراق - جاۋاپ، تىرەك بەلگىلەر.
ءپان ارالىق بايلانىس: قازاقستان تاريحي، گەوگرافيا، قۇقىق، قازاق ادەبيەتى، فيزيكا، حيميا، بيولوگيا.
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ، تۇگەلدەۋ، جۋرنالعا بەلگىلەۋ، ساباققا كىرىسۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
تاقىرىبى: §31. ادام جانە تىرشىلىك اياسى.
سۇراقتارى: 1. پلانەتانىڭ تابيعي رەسۋرستارىنا نەلەر جاتادى؟
2. ادام جانە تابيعات اراسىندا قانداي بايلانىس بار؟
3. عىلىمي – تەحنيكالىق پروگرەسس دەگەنىمىز نە؟
4. قوعامداعى ادامنىڭ الاتىن ورنى قانداي؟
5. كومپيۋتەرلىك تەحنيكا ادامعا قاجەت پە؟
ساباقتى، ياعني تاقىرىپتى قورىتىندىلاۋ.
ءمۇعالىم ءسوزى:
بيوسفەرا دەگەنىمىز - جەر شارىن مەكەندەيتىن بارلىق ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ تارالۋ اياسى. قوعامنىڭ ءار مۇشەسى عالامشارداعى ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ ءومىر سۇرۋىنە قولايلى جاعداي جاساۋى كەرەك.
قازىرگى ادامداردىڭ تابيعاتقا، وزدەرىن قورشاعان ورتاعا تۇتىنۋشىلىق كوزقاراسى مۇلدەم باسقاشا، ولاردىڭ اينالاداعىنىڭ ءبارىن بۇلدىرۋشىلىك جانە جويىپ جىبەرۋشىلىك ارەكەتتەرىنىڭ قارقىنى جىلدام، اۋقىمى كولەمدى بولىپ وتىر.
قازىرگى كەزدە بيوسفەرانىڭ حيميالىق قۇرامىنىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى جەردەگى بارلىق ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ ومىرىنە ءقاۋىپ ءتونىپ تۇر.
ءبىزدىڭ بۇگىنگى وتكەلى تۇرعان جاڭا ساباعىمىز دا وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندە بولماق.
جاڭا ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبى: §32. پلانەتانىڭ ەكولوگيالىق كۇيى.
جوسپارى: ءى. كىرىسپە
ءىى. سۋ - تىرشىلىك كوزى.
ءىىى. اتموسفەرا
ءىۇ. توپىراقتىڭ توزۋى.
ءۇ. جانۋارلار، وسىمدىكتەر الەمى.
ءۇى. ادام ەكولوگياسى.
جاڭا ساباق: توعاي ەدى، قاراسۋدىڭ ار جاعى
قايدا كەتكەن قامىسى مەن تالدارى،
نە كۇزەتىپ، نەنى باعىپ ءجۇر ەكەن؟
قايدا كەتكەن مىنا اۋىلدىڭ باعبانى؟
توعاي توزعان، توپالاڭ بوپ سيرەگەن
اياۋلى ەدى اتا - بابا تيمەگەن.
ەسەك ءمىنىپ بارا جاتىر قاريا،
قىرشىن تالدى قيىپ الىپ سۇيرەگەن.
تاۋ ورمانعا، مىنا تيتتەي توعايدا
توپ - توپ كيىك جايىلاتىن، سول قايدا؟
ءۇمىت ءۇزىپ، ۇرىككەن اڭ، ۇشقان قۇس
ەندى قايتىپ بۇل وڭىرگە جولاي ما؟
جاساۋى جوق جاققا ورالۋ وڭاي ما؟- دەپ اقىن مۇقاعالي جىرلاعانداي ءدال قازىرگى تابيعاتتىڭ كۇيى ادام قولىنىڭ جىلۋىن اڭساپ تۇرعانداي. بۇۇ ايقىنداپ، رەسمي تۇردە جاريالاعان. ون ءۇش جاھاندىق ماسەلەنىڭ ىشىندەگى ەڭ باستىلارىنىڭ ءبىرى؛
- ەكولوگيالىق پروبلەما.
- يادرولىق سوعىس ءقاۋپىن سەيىلتۋ
- ۇلتارالىق قاقتىعىستاردى شەشۋ
- دەموگرافيالىق احۋال
- ادامداردىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋ
- حالىقارالىق لاڭكەستىكپەن كۇرەس.
ەكولوگيا - گرەكشە مەكەن تۋرالى عىلىم. ەكولوگيا قورشاعان ورتانىڭ تازالىعىن ساقتاۋ، ياعني سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋ بولىپ تابىلادى.
1 - سىزبا
رەسپۋبليكامىزدا تابيعات بايلىق قورلارى وتە كوپ. بىزدە 48000 كول، 85022 وزەن بار. مەندەلەيەۆتىڭ پەريودتىق سيستەماسىنداعى ەلەمەنتتەردىڭ 108 – ءى كەزدەسەدى. وسى بايلىقتى دۇرىس پايدالانباساق ونىڭ ارتى ۇلكەن وكىنىشكە ۇرىندىرادى. قازاقستان 272 ملن گەكتار جەردى الىپ جاتىر، سونىڭ 222 ملن گەكتارى اۋىل شارۋاشىلىعىنا جارامدى جەرلەر.
• سۋ بارلىق ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ اسا ماڭىزدى ماتەريالدىق نەگىزى بولىپ تابىلادى. بيوسفەراداعى سۋدىڭ جالپى اۋماعى 1، 5 ملرد كم3، ونىڭ نە بارى 3% - ى عانا تىرشىلىكتە قولدانۋعا جارايتىن تۇششى سۋ. جەر تۇرعىندارىنىڭ تەڭ جارىمىنان استامى سۋ تامشىلىعىن تارتىپ وتىر. جەردىڭ سۋلى قابىعىن گيدروسفەرا دەيمىز. سوڭعى جىلدارى مۇحيتتار مەن وزەن - كول سۋلارىنىڭ لاستانۋى سۋ ساپاسىن ناشارلاتا تۇسۋدە. مۇحيتتاردا مۇناي تاسىمالدايتىن كەمەلەر مەن تانكەرلەردىڭ كوبەيۋى، اتوم قارۋلارىن سىناۋ، راديواكتيۆتى قالدىقتاردىڭ تاستالۋى تىرشىلىك ىرعاعىن وزگەرتىپ وتىر. ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا سۋ رەسۋرستارىنىڭ لاستانۋى ارال، بالقاش، كاسپيي، ەرتىس، جايىق، نۇرا، توبىل، ىلە، شۋ، تالاس وزەندەرىندە بايقالىپ وتىر.
• اتموسفەرا نەگىزىنەن گاز تەكتەس لاستانۋشىلارمەن بۇلىنەدى. ولاردىڭ باستىلارىنا كومىرقىشقىل گازى جانە باسقا ۋلى گازدار جاتادى.
2 - سىزبا
• توپىراقتىڭ توزۋى. توپىراقتىڭ ادام ءۇشىن اسا ماڭىز قاسيەتى ونىڭ قۇنارلىعى. ال قازىردە كەيبىر ايماقتاردا توپىراقتىڭ قۇنارسىزدانۋى جانە جارامسىز جەرگە اينالۋى بايقالۋدا.
جارامسىز توپىراقتان ەش ۋاقىتتا مول ءونىم الا المايمىز. ال ءونىم از بولعان جاعدايدا حالىقتى ازىق - تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتە الماۋ پروبلەماسى تۋادى. توپىراقتىڭ لاستانۋى سول ايماقتاردا ەگىن شارۋاشىلىق ونىمدەرى مەن جەمىس – جيدەك، كوكونىس ءتۇسىمىن كۇرت ازايتتى.
جانۋارلار الەمىنە تونگەن ءقاۋىپ. ادامزات قاۋىمى پايدا بولعاننان باستاپ ونىڭ جانۋارلار دۇنيەسىنە اسەرى ۋاقىت ەتكەن سايىن كۇشەيىپ كەلەدى.
امەريكا بيزانى
كەزبە كەپتەر
افريكا ءپىلى
اتلاس ايۋى
الجير قۇلانى
قازىرگى دۇنيە جۇزىندە شامامەن 850 زوولوگيالىق ساباق بار. ولاردىڭ جويىلىپ كەتۋ ءقاۋپى بار اڭ - قۇستار تۇرلەرىن كوبەيتۋدەگى ماڭىزى زور. ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا الماتى، قاراعاندى، شىمكەنت قالالاردا زوولوگيالىق ساباق بار.
3 - سىزبا
4 - سىزبا
الماتى
بارساكەلمەس
اقسۋ - جاباعىلى
ناۋرىزىم
قورعالجىن
مارقاكول
ءۇستىرت
باتىس التاي
الاكول
وسى تابيعاتتاعى بارلىق بايلىق كوزدەرىن، جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر الەمىن قورعاۋدا. قىزىل كىتاپتىڭ ورنى ەرەكشە «قىزىل كىتاپ» تۋرالى پىكىرى اعىلشىن تابيعات زەرتتەۋشىسى پيتەر سكوتت ايتقان بولاتىن. 1963 ج حالىقارالىق «قىزىل كىتاپتىڭ» العاشقى باسىلىمى جارىق كوردى.
«قىزىل كىتاپقا» ەنگىزىلگەن اڭ مەن قۇستاردى، وسىمدىكتەردى بىلە تۇرا اۋلاۋعا، جويۋعا تىيىم سالىنعان.
ماقال - ماتەلدەر
1. كولدىڭ كوركى قۇراق
تاۋدىڭ كوركى - بۇلاق
2. ورمان ەل داۋلەتى، ونەر ساۋلەتى
3. سۋلى جەر - نۇرلى جەر
4. باعبان بولساڭ ب ا ق ءوسىر
بالاما دەپ تاعى ءوسىر
5. ارمانىمەن ەل سۇلۋ
ورمانىمەن جەر سۇلۋ
6. اعاش ەكسەڭ ايالاپ
باسىڭدا بولار ساياباق
7. ورىسىڭە قاراي مال ءوسىر
وزەنىنە قاراي تال ءوسىر.
ادام ەكولوگياسى
عاسىرلار بويى ادام تابيعاتتا ءومىر ءسۇرىپ، ونىڭ تۋىندىسى رەتىندە دامىپ كەلەدى. ادام بالاسى سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن دەنساۋلىعىن ساقتاۋدىڭ ءتۇرلى جولدارىن ىزدەستىرىپ، اۋرۋدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن كۇرەسىپ كەلەدى.
دەنساۋلىقتىڭ كەپىلى - تابيعاتتىڭ تازالىعى مەن ازىق - تۇلىكتىڭ ساپاسىنا بايلانىستى. حالىق دانالارى ادام بالاسىنىڭ اۋرۋى تابيعات اسەرىنەن ەكەنىن ءبىلىپ، ودان قورعانۋ ءۇشىن ءتۇرلى ءدارى - دارمەك ويلاپ تاپتى. جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ تارالۋ جولدارىن ىزدەستىرىپ، ەمدەۋ تاسىلدەرىن زەرتتەدى.
تاپسىرما:
1. ەكولوگ
2. دارىگەر
3. دەموگراف
4. تاريحشى
5. گەوگراف
6. پسيحولوگ
7. ەكونوميست
جاڭا ساباقتى بەكىتۋ سۇراقتارى
1. ەكولوگيا دەگەنىمىز نە؟
2. سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستانۋ دەگەندى قالاي تۇسىنەمىز؟
3. ەكولوگيالىق پروبلەمالاردى شەشۋدىڭ قانداي ءتيىمدى جولدارى بار؟
4. ادام دەنساۋلىعىن قالاي قالىپتى دەڭگەيدە ساقتاپ قالۋعا بولادى؟
5. وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار دۇنيەسىن قالاي قورعاۋعا بولادى؟
6. جەر پلانەتاسىن قالاي قورعايمىز؟
7. قورشاعان ورتانى قورعاۋعا قانداي ۇلەس قوسىپ ءجۇرسىز؟
ءۇي تاپسىرماسىنىڭ زەرتتەۋ تاقىرىپتارى:
1. ارال پروبلەماسى
2. كاسپيي تەڭىزى
3. بايقوڭىر
4. قازاقستانداعى قورىقتار
5. قۇستار الەمى
6. جانۋارلار دۇنيەسى
7. وسىمدىكتەر الەمى
8. قازاقستانداعى دەموگرافيالىق احۋال
ۇيگە تاپسىرما: 1. تاقىرىپتى وقىپ مازمۇنىن ءتۇسىنۋ، سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەۋ.
2. سىزبالاردى داپتەرگە ءتۇسىرىپ، ماعىناسىن اشۋ.
3. زەرتتەۋ تاقىرىپتارى بويىنشا ىزدەنۋ.
قورىتىندى، باعالاۋ.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىگى: ەكولوگيالىق جاعداي قازىرگى ۋاقىتتاعى كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى ەكەندىگىن، ول ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە اسىرەسە يندۋستريالى دامىعان ورتالىقتاردا دا، ونىڭ ىشىندە اۋىل شارۋاشىلىق ايماقتاردا دا، وتكىر كۇيىندە قالىپ وتىرعانىن وقۋشىلارعا ءتۇسىندىرىپ، اۋانىڭ، سۋدىڭ جانە جەردىڭ لاستانۋى ناتيجەسىندە ادام ومىرىنە، ءومىر ءسۇرۋ ورتاسىنا ءقاۋىپ ءتونىپ كەلە جاتقانىنا نازار اۋدارۋ.
قازىرگى تاڭداعى ەڭ وزەكتى ماسەلە ارال ەكولوگيالىق اپاتتى ايماعى، سەمەي ايماعى جانە قارت كاسپييگە، عارىش ايماعى بايقوڭىرعا توقتالۋ. قورشاعان ورتانى قورعاۋدىڭ قاجەتتىلىگى تۋرالى اڭگىمەلەۋ، وقۋشىلاردىڭ تانىم دەڭگەيىن تولىقتىرۋ.
دامىتۋشىلىعى: وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ، العان بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ، ىزدەنۋشىلىك قابىلەتتەرىن دامىتۋ. وزىندىك ۇعىم قالىپتاستىرا الاتىن ازامات دايارلاۋ.
تاربيەشىلىگى: وقۋشىلاردىڭ جوعارعى ەكولوگيالىق ساناسىن قالىپتاستىرۋ، وزدەرىن قورشاعان الەمدى قورعاۋعا ات سالىسۋىنا ىقپال ەتۋ، تۋعان جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرۋ، جەرگە دەگەن مەيىرىم مەن ىقىلاسىن وياتۋ، بايلىعى مەن اسەم تابيعاتىن قورعاي بىلۋگە ۇيرەتۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ىزدەنۋ، زەرتتەۋ ساباعى.
ساباقتىڭ ءادىسى: بايانداۋ، سۇراق - جاۋاپ، تىرەك بەلگىلەر.
ءپان ارالىق بايلانىس: قازاقستان تاريحي، گەوگرافيا، قۇقىق، قازاق ادەبيەتى، فيزيكا، حيميا، بيولوگيا.
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ، تۇگەلدەۋ، جۋرنالعا بەلگىلەۋ، ساباققا كىرىسۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
تاقىرىبى: §31. ادام جانە تىرشىلىك اياسى.
سۇراقتارى: 1. پلانەتانىڭ تابيعي رەسۋرستارىنا نەلەر جاتادى؟
2. ادام جانە تابيعات اراسىندا قانداي بايلانىس بار؟
3. عىلىمي – تەحنيكالىق پروگرەسس دەگەنىمىز نە؟
4. قوعامداعى ادامنىڭ الاتىن ورنى قانداي؟
5. كومپيۋتەرلىك تەحنيكا ادامعا قاجەت پە؟
ساباقتى، ياعني تاقىرىپتى قورىتىندىلاۋ.
ءمۇعالىم ءسوزى:
بيوسفەرا دەگەنىمىز - جەر شارىن مەكەندەيتىن بارلىق ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ تارالۋ اياسى. قوعامنىڭ ءار مۇشەسى عالامشارداعى ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ ءومىر سۇرۋىنە قولايلى جاعداي جاساۋى كەرەك.
قازىرگى ادامداردىڭ تابيعاتقا، وزدەرىن قورشاعان ورتاعا تۇتىنۋشىلىق كوزقاراسى مۇلدەم باسقاشا، ولاردىڭ اينالاداعىنىڭ ءبارىن بۇلدىرۋشىلىك جانە جويىپ جىبەرۋشىلىك ارەكەتتەرىنىڭ قارقىنى جىلدام، اۋقىمى كولەمدى بولىپ وتىر.
قازىرگى كەزدە بيوسفەرانىڭ حيميالىق قۇرامىنىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى جەردەگى بارلىق ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ ومىرىنە ءقاۋىپ ءتونىپ تۇر.
ءبىزدىڭ بۇگىنگى وتكەلى تۇرعان جاڭا ساباعىمىز دا وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندە بولماق.
جاڭا ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبى: §32. پلانەتانىڭ ەكولوگيالىق كۇيى.
جوسپارى: ءى. كىرىسپە
ءىى. سۋ - تىرشىلىك كوزى.
ءىىى. اتموسفەرا
ءىۇ. توپىراقتىڭ توزۋى.
ءۇ. جانۋارلار، وسىمدىكتەر الەمى.
ءۇى. ادام ەكولوگياسى.
جاڭا ساباق: توعاي ەدى، قاراسۋدىڭ ار جاعى
قايدا كەتكەن قامىسى مەن تالدارى،
نە كۇزەتىپ، نەنى باعىپ ءجۇر ەكەن؟
قايدا كەتكەن مىنا اۋىلدىڭ باعبانى؟
توعاي توزعان، توپالاڭ بوپ سيرەگەن
اياۋلى ەدى اتا - بابا تيمەگەن.
ەسەك ءمىنىپ بارا جاتىر قاريا،
قىرشىن تالدى قيىپ الىپ سۇيرەگەن.
تاۋ ورمانعا، مىنا تيتتەي توعايدا
توپ - توپ كيىك جايىلاتىن، سول قايدا؟
ءۇمىت ءۇزىپ، ۇرىككەن اڭ، ۇشقان قۇس
ەندى قايتىپ بۇل وڭىرگە جولاي ما؟
جاساۋى جوق جاققا ورالۋ وڭاي ما؟- دەپ اقىن مۇقاعالي جىرلاعانداي ءدال قازىرگى تابيعاتتىڭ كۇيى ادام قولىنىڭ جىلۋىن اڭساپ تۇرعانداي. بۇۇ ايقىنداپ، رەسمي تۇردە جاريالاعان. ون ءۇش جاھاندىق ماسەلەنىڭ ىشىندەگى ەڭ باستىلارىنىڭ ءبىرى؛
- ەكولوگيالىق پروبلەما.
- يادرولىق سوعىس ءقاۋپىن سەيىلتۋ
- ۇلتارالىق قاقتىعىستاردى شەشۋ
- دەموگرافيالىق احۋال
- ادامداردىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋ
- حالىقارالىق لاڭكەستىكپەن كۇرەس.
ەكولوگيا - گرەكشە مەكەن تۋرالى عىلىم. ەكولوگيا قورشاعان ورتانىڭ تازالىعىن ساقتاۋ، ياعني سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋ بولىپ تابىلادى.
1 - سىزبا
رەسپۋبليكامىزدا تابيعات بايلىق قورلارى وتە كوپ. بىزدە 48000 كول، 85022 وزەن بار. مەندەلەيەۆتىڭ پەريودتىق سيستەماسىنداعى ەلەمەنتتەردىڭ 108 – ءى كەزدەسەدى. وسى بايلىقتى دۇرىس پايدالانباساق ونىڭ ارتى ۇلكەن وكىنىشكە ۇرىندىرادى. قازاقستان 272 ملن گەكتار جەردى الىپ جاتىر، سونىڭ 222 ملن گەكتارى اۋىل شارۋاشىلىعىنا جارامدى جەرلەر.
• سۋ بارلىق ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ اسا ماڭىزدى ماتەريالدىق نەگىزى بولىپ تابىلادى. بيوسفەراداعى سۋدىڭ جالپى اۋماعى 1، 5 ملرد كم3، ونىڭ نە بارى 3% - ى عانا تىرشىلىكتە قولدانۋعا جارايتىن تۇششى سۋ. جەر تۇرعىندارىنىڭ تەڭ جارىمىنان استامى سۋ تامشىلىعىن تارتىپ وتىر. جەردىڭ سۋلى قابىعىن گيدروسفەرا دەيمىز. سوڭعى جىلدارى مۇحيتتار مەن وزەن - كول سۋلارىنىڭ لاستانۋى سۋ ساپاسىن ناشارلاتا تۇسۋدە. مۇحيتتاردا مۇناي تاسىمالدايتىن كەمەلەر مەن تانكەرلەردىڭ كوبەيۋى، اتوم قارۋلارىن سىناۋ، راديواكتيۆتى قالدىقتاردىڭ تاستالۋى تىرشىلىك ىرعاعىن وزگەرتىپ وتىر. ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا سۋ رەسۋرستارىنىڭ لاستانۋى ارال، بالقاش، كاسپيي، ەرتىس، جايىق، نۇرا، توبىل، ىلە، شۋ، تالاس وزەندەرىندە بايقالىپ وتىر.
• اتموسفەرا نەگىزىنەن گاز تەكتەس لاستانۋشىلارمەن بۇلىنەدى. ولاردىڭ باستىلارىنا كومىرقىشقىل گازى جانە باسقا ۋلى گازدار جاتادى.
2 - سىزبا
• توپىراقتىڭ توزۋى. توپىراقتىڭ ادام ءۇشىن اسا ماڭىز قاسيەتى ونىڭ قۇنارلىعى. ال قازىردە كەيبىر ايماقتاردا توپىراقتىڭ قۇنارسىزدانۋى جانە جارامسىز جەرگە اينالۋى بايقالۋدا.
جارامسىز توپىراقتان ەش ۋاقىتتا مول ءونىم الا المايمىز. ال ءونىم از بولعان جاعدايدا حالىقتى ازىق - تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتە الماۋ پروبلەماسى تۋادى. توپىراقتىڭ لاستانۋى سول ايماقتاردا ەگىن شارۋاشىلىق ونىمدەرى مەن جەمىس – جيدەك، كوكونىس ءتۇسىمىن كۇرت ازايتتى.
جانۋارلار الەمىنە تونگەن ءقاۋىپ. ادامزات قاۋىمى پايدا بولعاننان باستاپ ونىڭ جانۋارلار دۇنيەسىنە اسەرى ۋاقىت ەتكەن سايىن كۇشەيىپ كەلەدى.
امەريكا بيزانى
كەزبە كەپتەر
افريكا ءپىلى
اتلاس ايۋى
الجير قۇلانى
قازىرگى دۇنيە جۇزىندە شامامەن 850 زوولوگيالىق ساباق بار. ولاردىڭ جويىلىپ كەتۋ ءقاۋپى بار اڭ - قۇستار تۇرلەرىن كوبەيتۋدەگى ماڭىزى زور. ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا الماتى، قاراعاندى، شىمكەنت قالالاردا زوولوگيالىق ساباق بار.
3 - سىزبا
4 - سىزبا
الماتى
بارساكەلمەس
اقسۋ - جاباعىلى
ناۋرىزىم
قورعالجىن
مارقاكول
ءۇستىرت
باتىس التاي
الاكول
وسى تابيعاتتاعى بارلىق بايلىق كوزدەرىن، جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر الەمىن قورعاۋدا. قىزىل كىتاپتىڭ ورنى ەرەكشە «قىزىل كىتاپ» تۋرالى پىكىرى اعىلشىن تابيعات زەرتتەۋشىسى پيتەر سكوتت ايتقان بولاتىن. 1963 ج حالىقارالىق «قىزىل كىتاپتىڭ» العاشقى باسىلىمى جارىق كوردى.
«قىزىل كىتاپقا» ەنگىزىلگەن اڭ مەن قۇستاردى، وسىمدىكتەردى بىلە تۇرا اۋلاۋعا، جويۋعا تىيىم سالىنعان.
ماقال - ماتەلدەر
1. كولدىڭ كوركى قۇراق
تاۋدىڭ كوركى - بۇلاق
2. ورمان ەل داۋلەتى، ونەر ساۋلەتى
3. سۋلى جەر - نۇرلى جەر
4. باعبان بولساڭ ب ا ق ءوسىر
بالاما دەپ تاعى ءوسىر
5. ارمانىمەن ەل سۇلۋ
ورمانىمەن جەر سۇلۋ
6. اعاش ەكسەڭ ايالاپ
باسىڭدا بولار ساياباق
7. ورىسىڭە قاراي مال ءوسىر
وزەنىنە قاراي تال ءوسىر.
ادام ەكولوگياسى
عاسىرلار بويى ادام تابيعاتتا ءومىر ءسۇرىپ، ونىڭ تۋىندىسى رەتىندە دامىپ كەلەدى. ادام بالاسى سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن دەنساۋلىعىن ساقتاۋدىڭ ءتۇرلى جولدارىن ىزدەستىرىپ، اۋرۋدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن كۇرەسىپ كەلەدى.
دەنساۋلىقتىڭ كەپىلى - تابيعاتتىڭ تازالىعى مەن ازىق - تۇلىكتىڭ ساپاسىنا بايلانىستى. حالىق دانالارى ادام بالاسىنىڭ اۋرۋى تابيعات اسەرىنەن ەكەنىن ءبىلىپ، ودان قورعانۋ ءۇشىن ءتۇرلى ءدارى - دارمەك ويلاپ تاپتى. جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ تارالۋ جولدارىن ىزدەستىرىپ، ەمدەۋ تاسىلدەرىن زەرتتەدى.
تاپسىرما:
1. ەكولوگ
2. دارىگەر
3. دەموگراف
4. تاريحشى
5. گەوگراف
6. پسيحولوگ
7. ەكونوميست
جاڭا ساباقتى بەكىتۋ سۇراقتارى
1. ەكولوگيا دەگەنىمىز نە؟
2. سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستانۋ دەگەندى قالاي تۇسىنەمىز؟
3. ەكولوگيالىق پروبلەمالاردى شەشۋدىڭ قانداي ءتيىمدى جولدارى بار؟
4. ادام دەنساۋلىعىن قالاي قالىپتى دەڭگەيدە ساقتاپ قالۋعا بولادى؟
5. وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار دۇنيەسىن قالاي قورعاۋعا بولادى؟
6. جەر پلانەتاسىن قالاي قورعايمىز؟
7. قورشاعان ورتانى قورعاۋعا قانداي ۇلەس قوسىپ ءجۇرسىز؟
ءۇي تاپسىرماسىنىڭ زەرتتەۋ تاقىرىپتارى:
1. ارال پروبلەماسى
2. كاسپيي تەڭىزى
3. بايقوڭىر
4. قازاقستانداعى قورىقتار
5. قۇستار الەمى
6. جانۋارلار دۇنيەسى
7. وسىمدىكتەر الەمى
8. قازاقستانداعى دەموگرافيالىق احۋال
ۇيگە تاپسىرما: 1. تاقىرىپتى وقىپ مازمۇنىن ءتۇسىنۋ، سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەۋ.
2. سىزبالاردى داپتەرگە ءتۇسىرىپ، ماعىناسىن اشۋ.
3. زەرتتەۋ تاقىرىپتارى بويىنشا ىزدەنۋ.
قورىتىندى، باعالاۋ.
You Might Also Like
-
بىلىمدىلىك: وتباسىن قۇرۋدىڭ باستى ماقساتى، ونىڭ قاعيدالارى، اتقاراتىن مىندەتتەرى مەن وتباسىنداعى اتا - انا مەن بالالار قۇقىقتارى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
