پۋنكتۋاسيالىق ەرەجەلەر
نۇكتە
§ 1. نۇكتە حابارلى سويلەمدەردەن جانە ەكپىنسىز ايتىلعان بۇيرىق، تىلەك ءماندى سويلەمدەردەن كەيىن قويىلادى (§1، 3، 7، 10، 13-تاردى قاراڭىز، مۇنداعى جاقشا ىشىندە كورسەتىلگەن سيفرلار II تاراۋداعى “پۋنكتۋاسيا ەرەجەلەرىنىڭ” پاراگرافتارىنا سىلتەيدى[1]).
§ 2. نۇكتە ءارى قاراي كەڭ تۇردە بايانداۋ بولاتىنىن ەسكەرتەتىن سويلەمنەن كەيىن قويىلادى (II تاراۋداعى §2-تى قاراڭىز).
§ 3. قىستىرما سويلەمدى الۋ ءۇشىن اشىلعان جاقشانىڭ الدىنداعى سويلەم اياقتالىپ، وعان ءتيىستى تىنىس بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى قويىلعان بولسا، قىستىرما سويلەمنەن كەيىن جاقشانىڭ ىشىنەن نۇكتە قويىلادى.
مىسالى: ەندەشە، ەگەر رۇقسات ەتسە، سوندا تۇسەيىك. بۇگىن اس ىشەتىن جەرىمىز دە جوق. جاتاتىن قۋىسى بولسا بولادى. (يتبايدىڭ بۇلاي دەۋىنە سەبەپ – قىزىن كورەيىن دەگەندىك ەدى.) (س.مۇقانوۆ).
§ 4. درامالىق شىعارمالاردا ءار سويلەۋشى كەيىپكەردىڭ اتىنان كەيىن نۇكتە قويىلادى. مىسالى:
پەتر. بۇل نەمەنە؟
امانگەلدى. بىلە المادىم... ساقال مەن مۇرتقا ءبىر كەزەك كەلگەن سياقتى (ع.مۇسىرەپوۆ).
كەيىپكەردىڭ اتىنان كەيىن رەماركا (اۆتوردىڭ تۇسىندىرمە سوزدەرى) كەلسە، ول كىشى ارىپپەن جاقشا ىشىنە الىنادى دا، نۇكتە جابىلعان جاقشادان كەيىن قويىلادى:
امانگەلدى (اتىپ تۇرىپ). كەشىگىپ قالىپسىز، مىرزا! (ع.مۇسىرەپوۆ).
س ءا ۋ ل ە (از ۋاقىت ءۇنسىز). پەريزات، سەن بايقايسىڭ با؟(ءا.ابىشيەۆ).
پەساداعى كەيىپكەردىڭ ءسوزىنىڭ ىشىندە كەلگەن رەماركاعا بايلانىستى تىنىس بەلگىسى بىلايشا قويىلادى:
ا) رەماركا ەكى سويلەمنىڭ اراسىندا تۇرىپ، وزىنەن كەيىن ايتىلعان سويلەمگە (نە سويلەمدەرگە) بايلانىستى بولسا، كەيىپكەر ءسوزىنىڭ رەماركاعا دەيىنگى سويلەمىنەن كەيىن (ياعني اشىلاتىن جاقشانىڭ الدىنان) سول سويلەمگە ءتيىستى تىنىس بەلگىسى قويىلادى. رەماركا جاقشاعا الىنادى دا، باس ارىپتەن باستالىپ جازىلادى، جابىلعان جاقشانىڭ ىشىنەن نۇكتە قويىلادى، جاقشانىڭ سىرتىنان ەشقانداي تىنىس بەلگىسى قويىلمايدى، كەيىپكەر ءسوزىنىڭ ەكىنشى بولىگى باس ارىپتەن باستالىپ جازىلادى:
پەتر.ەندەشە، ءجونىڭدى ءبىل، شىعارما ءۇنىڭدى. (امانگەلدىگە.) سەن بارا تۇر، مەرگەن، ءبىر اينالىپ سوعارسىڭ.(ع.مۇسىرەپوۆ).
ت ە م ءى ر. ەھ، تەنتەك قارىنداسىم! (قول الىسىپ.) ريزامىن، جانىم، ءبارىن دە ەستىدىم.(ءا.ابىشيەۆ).
ءا) رەماركا كەيىپكەر ءسوزىنىڭ ىشىندەگى ءبىر سويلەمنىڭ اراسىندا بولسا جانە ماعىنا جاعىنان سوعان تىكەلەي قاتىستى بولسا، جاقشاعا الىنىپ، كىشى ارىپتەن باستالىپ جازىلادى، جاقشانىڭ الدى-ارتىنا جانە ىشىنە ەشقانداي تىنىس بەلگىسى قويىلمايدى. كەيىپكەر ءسوزىنىڭ رەماركادان كەيىنگى جالعاسى كىشى ارىپتەن باستالىپ جازىلادى:
امانگەلدى.جوق، قاراعىم، ەسكى ەنشىدەن قۇتىلعالى كەلدىك دە. ءبىراق (ايەلگە جاقىنداپ) جاڭا ەنشىنى تىزە بۇگىپ، جالىنىپ سۇراپ الامىز با؟ (ع.مۇسىرەپوۆ).
§ 5. كەيىپكەردىڭ ايتقان سوزىنە تىكەلەي قاتىسى جوق، اۆتوردىڭ تۇسىنىگى رەتىندە ايتىلعان رەماركادان كەيىن، كوبىنەسە، جاقشا ىشىنە نۇكتە قويىلادى:
م ى ر ق ا ل. ءىنىسى بار بولسىن! مەندە ابزالدان باسقا ءىنى بار ما؟ (تەلەفون شىرىلدايدى.) (ءا.ابىشيەۆ).
ق و ز ى. كىرە بەر شاتىرعا. كۇتكەنىن ەستىرتۋىم كەرەك. (بايان شاتىرعا كىرەدى. قوزى قودارعا كەلەدى.) اماندىق اعادان ەمەس پە ەدى، قودار مىرزا! (ع.مۇسىرەپوۆ).
ە س ك ە ر ت ۋ. مۇندايدا نۇكتە جاقشانىڭ سىرتىنا قويىلۋى دا مۇمكىن.
§ 6. دايەكسوزدىڭ، كەلتىرىلگەن مىسالدىڭ قايدان ەكەنىن، يەسىن كورسەتەتىن سوزدەر جاقشاعا الىنادى. ەگەر اشىلعان جاقشانىڭ الدىندا ەشقانداي تىنىس بەلگىسى بولماسا، جاقشا جابىلعان جەرگە نۇكتە قويىلادى:
قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا (اباي).
ەگەر اشىلعان جاقشانىڭ الدىندا نۇكتە، سۇراۋ بەلگىسى، لەپ بەلگىسى نە كوپ نۇكتە تۇرسا، نۇكتە جاقشانىڭ ىشىنە قويىلۋى مۇمكىن:
ەگەر جاۋ بەرىلمەسە، ونى قۇرتار بولار! (م.گوركيي.) بۇلاقتى تاۋدان ارنا اقسا، تەڭىز بولار اياعى.(جامبىل).
§ 7. باس ارىپتەرىنەن نەمەسە باسقى بۋىنىنان شارتتى تۇردە قىسقارتىلىپ الىنعان ادام، كىتاپ، گازەت، جۋرنال، شىعارما ت.ب. اتتارىنىڭ سول قىسقارتىلعان ارپىنەن نە بۋىنىنان سوڭ نۇكتە قويىلادى: ن.ۆ.گوگول، كونس.سيمونوۆ، س.مۇقانوۆ، ا.قۇنانبايەۆ، شىع.، I توم.
§ 8. تاعىسىن تاعى، تاعى سوندايلار، تاعى باسقا دەگەن سوزدەر قىسقارتىلىپ قولدانىلعاندا، ولاردان كەيىن نۇكتە قويىلادى: ت.ب.، ت.س.، ت.ت.
بۇلاردان باسقا قىسقارتىلىپ نۇكتە قويىلاتىن سوزدەر: ج. – جىل؛ ع. – عاسىر؛ سەك. – سەكۋند؛ مين. – مينۋت؛ ساع. – ساعات.
§ 9. مىناداي قىسقارتۋلارعا نۇكتە قويىلمايدى:
ا) باس ارىپتەردەن جانە بۋىنداردان قىسقارعان سوزدەردىڭ ارىپتەرىنىڭ نەمەسە بۋىندارىنىڭ اراسىنا نۇكتە قويىلمايدى: كازمۋ، اۋاتكوم.
ءا) ۇزىندىق، كولەم ولشەمدەرىنىڭ جانە باسقالارىنىڭ قىسقارتىلىپ قولدانىلاتىن شارتتى بەلگىلەرىنەن كەيىن نۇكتە قويىلمايدى: كم، م، سم، گا، ل، V (ۆولت)، ا (امپەر)، س (سەلسيي).
§ 10. سانامالى ءنومىردى (ول ءنومىردىڭ الدىنان كەي جاعدايلاردا § بەلگىسى تۇرۋى دا مۇمكىن) بەلگىلەيتىن ايشىقسىز (جارتى جاقشاسىز) قولدانىلعان سيفر نە ارىپتەن كەيىن نۇكتە قويىلادى.
ش.ءۋاليحانوۆ ءوزىنىڭ “قارقارالى وكرۋگى بولىسىنىڭ قىستاۋلارى” اتتى ماقالاسىندا كىسى اتتارىنان قويىلعان ميكروتوپونيمدەرىنىڭ ءاربىر رۋعا تاندىگىن ايتقان.
1.نادان توبىقتىنىڭ قىستاۋلارى: قوشقار، قازانقاپ سايى، كورپەتاي ت.ب.
2. تولەڭگىتتەر قىستاۋى: تولەبيكە سايى...
3. تاراقتى رۋىنىڭ قىستاۋلارى: ماتايادىر، جوتان، تەكەباي... (ت.جانۇزاقوۆ).
سيفردان نەمەسە ونىڭ ورنىنا الىنعان ارىپتەن كەيىن جارتى جاقشا (ايشىق) قويىلسا، ودان كەيىن نۇكتە قويىلمايدى:
تەڭەۋ سوزگە بەلگىلى ءبىر جۇرناقتار قوسىلۋ نەمەسە كەيبىر سوزدەردىڭ تىركەسۋى ارقىلى جاسالىنادى.
ا)سوزگە -داي، -دەي... جۇرناقتارى جالعانۋى ارقىلى...
ءا) سوزگە -شا، -شە جۇرناعى جالعانۋى ارقىلى...
ب)سەكىلدى، سىقىلدى، ءتارىزدى... سوزدەرىنىڭ تىركەسۋى ارقىلى...(قازاق ءتىلى وقۋلىعى.)
§ 11. كىتاپتاعى تاقىرىپتاردىڭ اتىنان كەيىن نۇكتە قويىلۋى دا مۇمكىن.
[1] “انىقتاعىشتاعى” پۋنكتۋاسيا ەرەجەلەرى سينتاكسيستىك قۇرىلىسقا قاراي (مىسالى، سويلەمنىڭ سوڭىنا قويىلاتىن تىنىس بەلگىلەرى، وڭاشالانعان ايقىنداۋىشتىڭ تىنىس بەلگىلەرى ت.ب.) باياندالدى. مىنا “قوسىمشادا” ءاربىر تىنىس بەلگىسىنىڭ جالپى قاي ورىنداردا قولدانىلاتىندىعى تۋرالى ەرەجەلەر جيناقتاپ بەرىلدى. جازىپ وتىرعان ادام بەلگىلى ءبىر تىنىس بەلگىسىنىڭ ءوزى كۇدىكتەنگەن جەرىنە قويىلاتىن-قويىلمايتىندىعىن وسى “قوسىمشاعا” قاراپ تاۋىپ الا الادى. ال ونى دالىرەك بىلگىسى كەلسە، “پۋنكتۋاسيا ەرەجەلەرى” دەگەن تاراۋدان قاي باپتى (پاراگرافتى) قاراۋ كەرەك ەكەندىگى كورسەتىلدى. سونىمەن قاتار “قوسىمشادا” پۋنكتۋاسيا تاراۋىندا ايتىلماعان كەيبىر ەرەجەلەر بەرىلدى. مىسالى، درامالىق شىعارمالارداعى تىنىس بەلگىلەرى، تىرناقشانىڭ قولدانىلۋى ت.ب.
ءۇتىر
§ 1. ۇتىرمەن سويلەمدەگى قاراتپا سوزدەر، قاراتپا ءسوز تىزبەكتەرى بولىنەدى.
ناقتىلى بىرەۋگە ارنالماعان، جالپىلىق-بەلگىسىزدىك ماعىناسى بار سوزدەر مەن ءسوز تىزبەكتەرى دە ۇتىرمەن بولىنەدى.
§ 2. سويلەمدەگى قىستىرما سوزدەر، ءسوز تىزبەكتەرى جانە سويلەمدەر ۇتىرمەن بولىنەدى.
§ 3. ۇتىرمەن سويلەمدەگى وداعايلار بولىنەدى.
§ 4. باسە، ءجا، قوش، قۇپ، جارايدى، ماقۇل، دۇرىس سياقتى سوزدەر ۇتىرمەن بولىنەدى.
§ 5. سويلەمدەگى ءيا، جوق، ءما، ءماڭىز دەگەن سوزدەر ۇتىرمەن بولىنەدى.
§ 6. ءۇتىر سويلەمنىڭ ءبىرىڭعاي مۇشەلەرىنىڭ اراسىنا قويىلادى.
§ 7. سويلەمدەگى وڭاشالانعان ايقىنداۋىش مۇشەلەر ۇتىرمەن بولىنەدى.
§ 8. سياقتى، رەتىندە، قاتار، ەمەس، تۇگىل دەگەن سوزدەرمەن كەلگەن جانە -داي، -دەي، -تاي، -تەيجۇرناقتارى قوسىلعان تىزبەكتەر دە ۇتىرگە الىنادى.
§ 9. قاراماستان، قوسپاعاندا، ەسەپتەگەندە دەگەن سوزدەرگە اياقتالاتىن ءسوز تىزبەكتەرى ۇتىرمەن اجىراتىلادى.
§ 10. ءۇتىر قۇرمالاسقا ەنگەن جاي سويلەمدەردىڭ اراسىنا قويىلادى.
§ 11. ەكىگە بولىنگەن ءتول ءسوزدىڭ العاشقى بولىگى حابارلى سويلەم نەمەسە سويلەمنىڭ ءبىر بولىگى بولسا، ودان كەيىن ءۇتىر (جانە سىزىقشا) قويىلادى.
ەكىگە بولىنگەن ءتول ءسوزدىڭ العاشقى بولىگى ءوز الدىنا سويلەم بولماي، وعان ءۇتىر قويىلعان بولسا، ەكىنشى بولىگىنىڭ الدىنان دا ءۇتىر قويىلادى.
§ 12. بىرنەشە سوزدەن قۇرالعان كۇردەلى قوس سوزدەردىڭ اراسىنا ءۇتىر قويىلادى.
§ 13. بىردەي نەمەسە ءار كەلكى تۇلعادا قايتالاپ كەلەتىن جەكە سوزدەر مەن تىركەستەردىڭ ارالارىنا ءۇتىر قويىلادى.
§ 14. ول – ول ما، بۇل – بۇل ما، ول – ول بولسىن دەگەن تىركەستەر سويلەم ىشىندەگى باسقا سوزدەردەن ۇتىرمەن بولىنەدى.
نۇكتەلى ءۇتىر
سيفر نەمەسە ارىپتەر ارقىلى سانامالانىپ ايتىلعان سويلەم¬دەردەن كەيىن نۇكتە، نۇكتەلى ءۇتىر، كەيدە ءۇتىر قويىلادى. سانامالاپ ايتىلعان ءبىرىڭعاي سويلەمدەردىڭ ءارقايسىسىنان كەيىن نۇكتە قويىلسا، ءارقايسىسى باس ارىپتەن باستالىپ جازىلادى. مىسالى: بارلىق سىلتىلەردىڭ تومەندەگىدەي ورتاق. حيميالىق قاسيەتتەرى بولادى:
1) ولاردىڭ كونسەنتراسيالى ەرىتىندىسى جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر تكانىن بۇزادى.
2) سىلتىلەر مايلاردى سابىنعا اينالدىرادى.
3) سىلتىلەر ەرتىندىلەرىندە لاكمۋستىڭ جانە فەنولفتالەيننىڭ ءتۇسى وزگەرەدى (“حيميا” وقۋلىعىنان).
سانامالاپ ايتىلعان ءبىرىڭعاي قۇرىلىمداردىڭ (كونسترۋكسيالاردىڭ) اراسىنا نۇكتەلى ءۇتىر (نەمەسە ءۇتىر) قويىلسا، ولاردىڭ ءارقايسىسى كىشى ارىپتەن باستالىپ جازىلادى. مىسالى: جالپى جانرلار تەورياسىنان فولكلورلىق پروزا جانرلارى تەورياسىن ءبولىپ الاتىن بولساق، ونىڭ مىناداي باستى-باستى (تۇبەگەيلى) مىندەتتەرىن اتاپ كورسەتۋگە بولادى.
ولار:
ا) پروزالىق فولكلوردى باسقا قارا سوزدەردەن، كۇندەلىكتى جاي اڭگىمە جانە ادەبي كوركەم پروزادان اجىراتۋدىڭ عىلىمي نەگىزدەلگەن كريتەرييلەرىن انىقتاۋ؛
ءا) پروزالىق فولكلوردىڭ ولەڭ ۇلگىسىندەگى فولكلوردان ايىرماسىن بەلگىلەۋ؛
ب) حالىق پروزاسىنىڭ ءوز ىشىندەگى جانرلىق توپتار مەن بولشەكتەردى ايىرۋدىڭ پرينسيپتەرىن ايقىنداۋ (س.قاسقاباسوۆ).
سانامالانىپ كەلەتىن كونسترۋكسيالار بىر-بىرىنەن ارىپتەر نەمەسە سيفرلار ارقىلى دارالانىپ كورسەتىلمەۋى دە مۇمكىن. مىسالى: شەشىم (ورىسشا رازۆيازكا) – شىعارما سيۋجەتىنىڭ دە شەشۋشى كەزەڭدەرىنىڭ ءبىرى؛ سۋرەتكەردىڭ ءوزى سۋرەتتەپ وتىرعان ءومىر شىندىعىنا شىعارعان “ۇكىمى”؛ ادامدار اراسىنداعى قاراما-قارسى تايتالاستاردىڭ، كۇردەلى كۇرەستەردىڭ ءبىتۋى؛ تۇرلىشە تاعدىرلار تارتىسىنان تۋعان ناقتى ناتيجە؛ وقيعاعا قاتىسۋشىلاردىڭ ەڭ اقىرعى حال-كۇيى؛ كۇللى قۇبىلىس-كورىنىستەردىڭ سوڭعى ساحناسى (ز.قابدولوۆ). پراكتيكادا سانامالاپ ايتىلعان قۇرىلىمداردىڭ ارالارىنا نۇكتەلى ءۇتىر قويىلىپ، كەلەسىلەرى باس ارىپتەن باستالىپ جازىلاتىندارى دا بولادى. سانامالانىپ ايتىلعان كونسترۋكسيالاردىڭ الدىندا قوس نۇكتە تۇرسا، ودان كەيىنگى سويلەم ەكى ءتۇرلى باستالادى: ەگەر ارالارىنا نۇكتەلى ءۇتىر (نەمەسە ءۇتىر) قويىلىپ، ءارقايسىسى كىشى ارىپتەن باستالاتىن بولسا، ءبىرىنشىسى دە كىشى ارىپتەن باستالادى، ال ارالارىنا نۇكتە (كەيدە نۇكتەلى ءۇتىر) قويىلىپ، ءارقايسىسى باس ارىپتەن باستالاتىن بولسا، ءبىرىنشىسى دە باس ارىپتەن باستالادى (جوعارىداعى مىسالداردى قاراڭىز).
§ 4. مازمۇنى اۋەندەس بولىپ كەلەتىن ءبىرىڭعاي سويلەمدەردىڭ ءارقايسىسىنان كەيىن نۇكتەلى ءۇتىر قويىلادى:
1) ءبىز الاتاۋداي ەل ەدىك، – تەڭەمەك بولدى ويعا جاۋ؛
2) ءبىز تاسىعان تەڭىز سەل ەدىك،– تەڭەمەك بولدى شولگە جاۋ؛
3) ءبىز اتىپ بولعان تاڭ ەدىك، – ءتۇن ەتپەكشى بولدى جاۋ؛
4) ءبىز الەمگە جارىق كۇن ەدىك، – وشىرمەكشى بولدى جاۋ. جاۋ ما ءبىزدى بوگەيتىن؟! جاۋ ما ءبىزدى جەڭەتىن؟! (جامبىل)
قوس نۇكتە
§ 1. ءبىرىڭعاي مۇشەلەردىڭ الدىنان كەلگەن جالپىلاۋىش سوزدەن كەيىن قوس نۇكتە قويىلادى.
§ 2. سالالاس قۇرمالاستاعى بىرىنە-بىرى تۇسىنىك بولىپ كەلگەن جانە ويتكەنى، سەبەبى دەگەن جالعاۋلىقتار ءتۇسىپ قالىپ جاسالعان جاي سويلەمدەردىڭ اراسىنا قوس نۇكتە قويىلادى.
§ 3. ءتول ءسوزدىڭ الدىنان كەلگەن اۆتوردىڭ سوزىنەن كەيىن قوس نۇكتە قويىلادى.
§ 4. ءارى قاراي سانامالاپ كەتەتىن ءبىرىڭعاي سوزدەردىڭ، سويلەمدەردىڭ الدىنان كەلەتىن جالپىلاۋىش ءماندى سويلەمنەن كەيىن كوس نۇكتە قويىلادى.
§ 5. ءبىرىڭعاي مۇشەلەردەن بۇرىن كەلگەن مىسالى، اتاپ ايتقاندا دەگەن قىستىرما سوزدەن كەيىن قوس نۇكتە قويىلادى.
دەفيس
لەپ بەلگىسى
§ 2. ەرەكشە ءبىر كوڭىل كۇيىنە بايلانىستى كوتەرىڭكى داۋىسپەن بۇيىرۋ، ءوتىنىش ماعىناسىندا ايتىلعان سويلەمدەرگە لەپ بەلگىسى قويىلادى (II تاراۋداعى § 13-تى قاراڭىز).
§ 3. ۇراندى سويلەمدەردەن سوڭ لەپ بەلگىسى قويىلادى (II تاراۋداعى §15-تى قاراڭىز).
§ 4. ەرەكشە كوتەرىڭكى داۋىسپەن ايتىلعان قاراتپا، وداعاي سوزدەر مەن جوق، ءيا دەگەن سوزدەردەن كەيىن لەپ بەلگىسى قويىلادى (II تاراۋداعى § 48، 65-تاردى قاراڭىز).
§ 5. ەرەكشە ءمان بەرە كوتەرىڭكى ايتىلعان اتاۋلى سويلەم سياقتى سوزدەردەن كەيىن دە لەپ بەلگىسى قويىلۋى مۇمكىن: “يەگى يتەلگىنىڭ تاماعىنداي” دەپ قىزىقتىرعان، اسىقتىرعان قالىڭدىق! ءدىلدا!مۇنىڭ جارى! (م.اۋەزوۆ.)
§ 6. سالەمدەسكەندە ايتىلاتىن، ىشىندە سۇراۋلىق شىلاۋى بار تىركەستەردەن كەيىن لەپ بەلگىسى قويىلادى (II تاراۋداعى § 9-تى قاراڭىز).
كوپ نۇكتە
§ 1. سويلەۋشى بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرمەن (قاتتى اسىپ-ساسۋ، ەنتىگۋ، تۇتىعۋ، السىرەۋ ت.ب.) سوزدەرىن، ويىن ءبولىپ-بولىپ ايتقاندا، ءبىر ءسوزدىڭ ىشىندەگى ارىپتەردىڭ اراسىنا نەمەسە سويلەم ىشىندەگى سوزدەردىڭ اراسىنا، ال ويى بىتپەي قالعاندا، سويلەمنىڭ سوڭىنا كوپ نۇكتە قويىلادى:
قۇدايبەردى ەسىككە كوزىمەن نۇسقاپ:
– ادام بولا ما؟!. بولار ما!.. ىنىلەرىڭ مىنە... كىم بولارىن... نە كورەرىن قايدان... بىلەيىن، – دەدى. (م.اۋەزوۆ.) ج-ج-جوق... مەن... ءوزىم بارام... – ا... س...س...قار، – دەدى بوتاكوز تالىقسىعان داۋىسپەن (س.مۇقانوۆ).
§ 2. كوپ نۇكتە الىنعان سيتاتتىڭ باس جاعىنان، ارا-اراسىنان جانە سوڭىنان سويلەم نە سوزدەر قالدىرىلعان جەرگە قويىلادى (II تاراۋداعى § 17-تى قاراڭىز).
§ 3. جازۋشى ايتىپ كەلە جاتقان وقيعانىڭ جالعاسىن سوزباي، ءارى قاراي توقتاتادى دا، كوپ نۇكتە قويادى.
ابايدىڭ ىلگەرى سوزىپ كەلە جاتكان وڭ قولى جىبەك شىمىلدىققا تيگەن كەزدە، الدىنان قارسى قوزعالىپ كەلە جاتقان توعجاننىڭ ىستىق ساۋساقتارى مۇنىڭ بەتىنە ءتيىپ ەدى. دىرىلدەگەن دەمدەرى قوسىلىپ، ىستىق ەرىندەرى ەندى ايرىلماستاي تابىسقاندى...(م.اۋەزوۆ).
§ 4. ايتىلىپ كەلە جاتقان ويعا كەنەت، توسىن، كۇتپەگەن نەمەسە وتە الشاق جاتقان نارسە (وقيعا، زات، قيمىل ت. ت.) قوسىلىپ كەتسە، ونىڭ الدىنان كوپ نۇكتە قويىلادى:
XIX عاسىردا قازاقتىڭ جالپى حالىقتىق ءتىلىن نەگىز ەتكەن ۇلگىلەرگە اباي، ىبىرايدان باستاپ، قازاق ادەبيەتى ۋاكىلدەرىنىڭ مۇرالارى، اۋىز ادەبيەتى نۇسقالارى، شىعىس كلاسسيك ادەبيەتىنىڭ قازاقشا جىرلانعان ۇلگىلەرى، باسپا ءسوز، وقۋلىقتار، سوزدىكتەر، مەديسينا، ۆەتەريناريا تاقىرىپتارىنا جازىلعان كوپشىلىك كىتاپشالار جانە... حريستيان ءدىنىن ۋاعىزدايتىن ميسسيونەرلىك ادەبيەت جاتادى (ر.سىزدىقوۆا).
مۇندا جانە سوزىنەن كەيىن تۇرعان حريستيان ءدىنىن ۋاعىزدايتىن ادەبيەت الدىڭعى سانامالانىپ ايتىلىپ كەلە جاتقان ادەبيەتتەردەن مۇلدە الشاق ءارى كۇتپەگەن ادەبيەت ءتۇرى، ويتكەنى ءدىندى ۋاعىزدايتىن ءتىل (مىسالى، يسلام ءدىنىن) قازاقتىڭ جالپى حالىقتىق ءتىلىن نەگىز ەتپەيدى، سوندىقتان حريستيان ءدىنىن ۋاعىزدايتىن ادەبيەت تە تىلدىك وزگە ءبىر نورمالارعا سۇيەنگەن بولۋ كەرەك دەپ وتىرعاندا، بۇل ادەبيەتتىڭ دە جوعارىدا اتالىپ كەلە جاتقان توپقا قوسىلعانى توسىن، كەنەت نارسە بولىپ تابىلادى.
جاقشا
§ 1. قىستىرما سويلەمدەر نە ءسوز تىركەستەرى جاقشاعا الىنادى.
§ 2. بەلگىلى ءبىر سوزدەردى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ونىڭ اۋدارماسى، ءسينونيمى ت.ب. بەرىلەدى دە، جاقشاعا الىنىپ جازىلادى:
1900 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا شەتەلگە “يسكرا” (“ۇشقىن”) گازەتىنىڭ ءبىرىنشى ءنومىرى شىقتى. گازەتتىڭ اتىنان سوڭ “ۇشقىننان جالىن لاۋلايدى” دەگەن ناقىل ءسوز (ەپيگراف) جازىلدى.
§ 3. الىنعان سويلەم، دايەكسوزدىڭ جانە مىسال قايدان، كىمدىكى ەكەنىن كورسەتۋ ءۇشىن، ونىڭ سوڭىنان جازىلعان كىتاپتىڭ اتى، اۆتورى ت.ب. جاقشاعا الىنادى:
“ابايعا سۇتپەن كىرىپ، سۇيەگىنە سىڭگەن ادەبيەت ۇلگىسىنىڭ ءبىرى – حالىق ادەبيەتى دەپ ەدىك... ءبىراق ول مۇنىڭ دا قىزىعىن ەرتە توياتتاپ، ەسكىرگەن ەل دانالىعىن كوپ ۇزاماي-اق وزىنە مۇرا ساناۋدان قالعان سياقتى” (ق.جۇبانوۆ. قازاق ءتىلى جونىندەگى زەرتتەۋلەر. الماتى. “عىلىم” باسپاسى، 1966، 296-بەت).
§ 4. درامالىق شىعارمالارداعى رەماركالار (اۆتوردىڭ تۇسىندىرمەلەرى) جاقشاعا الىنادى:
امانگەلدى. ميشا! (جايناققا.) اكەت مىنالارىڭدى! (جايناق جاپارلاردى ايداپ كەتەدى.) ميشا، امان قايتتىڭ با؟ (امانداسادى.) (ع.مۇسىرەپوۆ.)
§ 5. ماسەلەنىڭ تالاس يا كۇدىكتى ەكەندىگىن كورسەتىپ، وقۋشىنىڭ نازارىن اۋدارۋ ءۇشىن، بىرەۋدەن كەلتىرىلگەن دايەكسوزدىڭ ىشىندەگى جەكە سوزدەرگە نە سويلەمگە قويىلاتىن لەپ، سۇراۋ بەلگىلەرى جاقشاعا الىنادى.
§ 6. كەلتىرىلگەن مىسال نە دايەكسوزدىڭ ىشىندەگى بەلگىلى ءبىر سوزدەردى نە سويلەمدەردى سانامالاپ كورسەتۋ ءۇشىن، جول-جونەكەي قويىلاتىن سيفرلار (نە ارىپتەر) ەكى جاعىنان جاقشاعا الىنادى:
(1) جاسىل جەلەگىن بۇركەنگەن قاراعايدىڭ اراسىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، (2) اسقار كولدىڭ قاباعىنا شىقسا، (3) مۇز بەتىندە ءبىرسىپىرا كىسى سىرعاناق تەۋىپ ءجۇر ەكەن. مۇندا ءۇش سويلەم بار... (“قازاق ءتىلى گرامماتيكاسى”).
تىرناقشا
§ 1. دايەكسوز تىرناقشاعا الىنادى.
الىنعان دايەكسوز بىرنەشە ازاتجولدان قۇرالعان بولسا، ءار ازات جول بولەك-بولەك تىرناقشاعا الىنبايدى. تىرناقشا دايەكسوزدىڭ باستالعان جەرىنەن اشىلىپ، بىتكەن جەرىنەن ءبىر-اق جابىلادى.
§ 2. شىعارمانىڭ ىشىندە كەلتىرىلگەن ۇلكەندى-كىشىلى حاتتار تىرناقشاعا الىنادى.
كەيدە تىرناقشا حاتتىڭ ءاربىر ازاتجول سايىن اشىلىپ وتىرادى دا، ەڭ سوڭىنان بارىپ ءبىر-اق جابىلادى. بۇل – وتە سيرەك قولدانىلاتىن ەرەجە. مىسالى، س.مۇقانوۆتىڭ “بوتاگوز” رومانىنداعى اسقاردىڭ، كەنجەتايدىڭ حاتتارى:
«بوتاگوز!..
امانتاي!..
ەكەۋىڭنىڭ اتتارىڭدى قاعازعا تۇسىرگەننەن كەيىن، اياعىنا نە ءسوز قوسارىمدى بىلمەي، بىرنەشە مينۋت داعدارىپ وتىرمىن»...
“سەن بەرگەن اماناتتى ساعيت قولىما تاپسىردى...(وسىلاي كەتە بەرەدى دە، تىرناقشا ەڭ سوڭعى ومبى 1919 جىل 6 قاڭتار دەگەننەن كەيىن جابىلادى.)
§ 3. ديالوگ ەمەس ءتول ءسوز تىرناقشاعا الىنادى (II تاراۋ، § 117-تى قاراڭىز).
§ 4. وبەكت ەتىپ الىنعان جەكە سويلەمدەر، سوزدەر نە ءسوز تىزبەكتەرى، سونداي-اق ارىپتەر، بۋىندار تىرناقشاعا الىنادى:
ەندى “شۇبار” دەگەن سوزگە “جامان” قوسىلىپ، “جامان شۇبار” اتالۋ تاريحىنان (س.مۇقانوۆ) “جاز شىقتى” دەگەن سويلەمنىڭ باستاۋىشى – “جاز”. داۋىستى “ا” دىبىسى – جۋان دىبىس. “ات” – كوپ ماعىنالى ءسوز.
“تاراق” دەگەن سوزدەگى “تا” بۋىنى – اشىق بۋىن.
ە س ك ە ر ت ۋ. ارناۋلى كىتاپتاردا، وقۋلىقتاردا (گرامماتيكالاردا)، ادىستەمەلىك قۇرالداردا ت.ب. بۇلار تىرناقشاعا الىنباي، باسقا ءارىپ تۇرىندەگى شريفتىمەن (كۋرسيۆ، قارا شريفت ت.ب.) تەرىلۋى مۇمكىن.
§ 5. ماقال، ماتەلدەر، افوريزمدەر سويلەم ىشىندە كەلتىرىلگەندە تىرناقشاعا الىنادى.
§ 6. دايەكسوز رەتىندە كەلتىرىلمەي، سويلەمگە ونىڭ اجىراتىلمايتىن مۇشەسى رەتىندە بەرىلگەن بىرەۋدىڭ ءسوزى تىرناقشاعا الىنادى.
§ 7. دە دانەكەرىنسىز ايتىلىپ، زاتتانىپ كەتكەن ءتول سوزدەر تىرناقشاعا الىنادى.
§ 8. بىرەۋدىڭ ايتقانىنان الىنعان جەكە-جەكە سوزدەر تىرناقشامەن جازىلادى:
ىرعىزبايدىڭ وسىنداي كوپشىلىگى باس قوسقان كەڭەسىندە زەرە سويلەدى.
– ...ءبىرى داراقى ماقتانشاق، ءبىرى ۇردا-جىق، داڭعوي اتانعاندا، وسىنداي كوپ جيىن ۇستىندە ماسايىپ، وسپادارلىق قىلام دەپ، سونداي اتاق الاتىن! – دەدى.
سوڭعى ايتقان “مىلجىڭ”، “ماقتانشاق”، “داڭعوي” دەگەندەرى وسى ارادا شىنىمەن ءتورت كوزى تۇگەل وتىر ەدى (م.اۋەزوۆ).
§ 9. كەكەتۋ، اجۋالاۋ جانە كەرى ماعىنادا قولدانۋ ءۇشىن ايتىلعان ءسوز (نە سوزدەر) تىرناقشاعا الىنادى.
اق كوڭىل اقاڭ “بالانىڭ” سىرعىتپاسىن سەزگەن جوق (ع. مۇستافين.) قويان “باتىر” قورىققاننان زىتا جونەلدى (ەرتەگىدەن). ءراسپۋتيننىڭ “تاربيەسىنە” تۇسكەننەن كەيىن، باقىتتىڭ “كىلتى” كىمنىڭ قولىندا ەكەنىن الەكسەي كوردى (س.مۇقانوۆ).
§ 10. زاۋىت، فابريكا، كومبينات، ترەست، شارۋاشىلىق، ۇيىم، ماشينا ماركاسى، ۇشاق ت.ب. قويىلعان اتتار تىرناقشاعا الىنادى. ال ولاردىڭ جالپى رەسمي اتاۋلارى تىرناقشاعا الىنبايدى:
“ازوۆستال” زاۋىتى، ال الماتىداعى اۋىر ماشينا جاسايتىن زاۋىت؛ “اكتيۋبرەنتگەن” زاۋىتى، “كراسنىي وكتيابر” فابريكاسى، ال الماتىداعى كونديتەر فابريكاسى؛ “كاراگانداۋگول” ترەسى، “راستوۆۋگول” كومبيناتى، “دونباسس” كومىر كومباينى، “ۋرالەس” ەكسكاۆاتورى،“ەرتىس” پاروحودى، “ۋ-2” ۇشاعى، “ۆولگا” ماشيناسى، “قازاق ءتىلى” قوعامى.
§ 11. گازەت، جۋرنال، كىتاپ، شىعارما، قاۋلى، كينو ت.ب. اتتارى تىرناقشاعا الىنادى:
“انا ءتىلى” گازەتى، “پاراسات” جۋرنالى، “جالىن” الماناحى، “اباي” رومانى، “شاتتىق” سيمفونياسى، ابايدىڭ “جارق ەتپەس قارا كوڭلىم نە قىلسا دا” دەگەن ولەڭى، “دالا قىزى” سۋرەتى، “توپايكوك” ءانى، “كوزىمنىڭ قاراسى” (ءان جانە ولەڭ)، “قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ” پەساسى، “اققۋ كولى” بالەتى.
§ 12. كەيبىر ويىن، ادەت-سالت اتتارى تىرناقشاعا الىنادى:
“قول ۇستاتۋ”، “شاش سيپاتۋ” دەگەن اتاقتى ىرىمدار وسى. ۇلكەندەر زور مەجەنىڭ ءبىرى دەپ بىلەتىن ءومىر بەلى “ۇرىن بارۋ” بولسا، اباي سودان استى.(م.اۋەزوۆ). ۇزاقتى سارى كۇنىن بالاپان قۋۋ، اسىق ويناۋمەن وتكىزگەن بالالاردىڭ تۇنگى ەرمەگى – “اقسۇيەك”، “سوقىرتەكە”، “بۋراقوتان” سياقتى ويىندار (س.مۇقانوۆ).
ەسكەرتۋلەر. 1. اتىنداعى دەگەن سوزبەن كەلگەن اتاق تىرناقشاعا الىنبايدى:
ءال-فارابي اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەت، ع.مۇسىرەپوۆ اتىنداعى مەكتەپ، اباي اتىنداعى بىرلەستىك (ال “اباي” بىرلەستىگى.)
2. مەكەمە، ۇيىم ت.ب. رەسمي اتاۋلارى (تولىق نەمەسە قىسقارتىلعان) تىرناقشاعا الىنبايدى:
تۇتىنۋشىلار وداعىنىڭ قىزمەتكەرى. مەملەكەتتىك بانكىنىڭ بولىمشەسى.
3. تەلەگراف اگەنتتىكتەرىنىڭ اتتارى تىرناقشاعا الىنبايدى:
اسسوشيەتەد پرەسس اگەنتتىگى، مەن اگەنتتىگى.
4. كىتاپتىڭ اتتارى بيبليوگرافيالىق تىزىمدەردە، سىلتەمەلەردە، پىكىرلەردە اۆتوردىڭ اتى-جونىنەن كەيىن جازىلعاندا تىرناقشاعا الىنبايدى:
ع.مۇستافين. ءومىر بەلەستەرى. الماتى، 1984.
سۇراۋ بەلگىسى
§ 1. سۇراۋ بەلگىسى سۇراۋلى سويلەمدەردەن كەيىن قويىلادى.
§ 2. سۇراۋلىق ءمانىن ەرەكشە كوتەرۋ ءۇشىن كەيدە ءبىرىڭعاي مۇشەنىڭ ءارقايسىسىنان كەيىن سۇراۋ بەلگىسى قويىلۋى مۇمكىن (II تاراۋداعى §8-تى قاراڭىز).
§ 3. اۆتور ماسەلەنىڭ تالاس يا كۇدىكتى ەكەندىگىن كورسەتىپ، وقۋشىنىڭ نازارىن اۋدارعىسى كەلگەندە، نەمەسە ءبىر پىكىرگە كەلىسە المايتىندىعىن بىلدىرگەندە، دايەكسوزدىڭ ىشىندە بەلگىلى ءبىر سوزدەن نە سويلەمنەن كەيىن جاقشا ىشىنە الىپ نە سۇراۋ بەلگىسىن، نە لەپ بەلگىسىن، نە ەكەۋىن قاتار قويادى، كەيدە ءبىر بەلگىنىڭ ءوزىن ەكى-ۇش قايتالاپ قويادى. بۇل، كوبىنەسە، سىن-بيبليوگرافيالىق شىعارمالاردا كەزدەسەدى:
وسى سويلەمدى اۋدارماشى بىلاي اۋدارادى: "گۇلدى ورامال جاۋىپ، ءتورت تاعان ستولعا قويىلعان سۋرەتكە (؟) تەلمەڭدەي قاراعان بادانا كوزىندە ەمىنە تىلەنگەن جالىنىش، ءۇمىت بولعاندىقتان، ليەۆين سوعان قاراۋعا دا شوشيىن دەدى”. مۇندا اۋدارماشى سوزگە ءسوز تاۋىپ، سان جاعىن عانا ساقتاعان: لومبەرنىي ستول – ءتورت تاعان ستول (؟)، سالفەتكا – ورامال، وبراز – سۋرەت (؟)، ۆىراجەنيە – بولعاندىقتان، ۋسترەملەننىح – تەلمەڭدەي، ۆ بولشيح – بادانا، ستراستنايا – ەمىنە. (ءا.نۇرپەيىسوۆ “اننا كارەنينانىڭ” اۋدارماسى).
پوەماداعى كەيبىر ولاق قۇرىلعان ءسوز تىزبەكتەرى مەن اسەرسىز شۋماقتاردى دا ايتپاي كەتۋگە بولمايدى:
ەڭبەك – كەمە، ماتروس – مەن كەمەدە،
ونى سۇيمەك سىباعا پەشەنەمە (؟!) (ق.شاڭعىتبايەۆ، “اقىن جانە ءومىر شىندىعى” )
سىزىقشا
§ 1. سىزىقشا باستاۋىش پەن بايانداۋىشتىڭ اراسىنا قويىلادى.
§ 2. سىزىقشا ءبىرىڭعاي مۇشەلەردەن كەيىن كەلگەن جالپىلاۋىش ءسوزدىڭ الدىنان قويىلادى.
§ 3. الدىندا جالپىلاۋىش ءسوزى بار ءبىرىڭعاي مۇشەلەردەن كەيىن سويلەم اياقتالماسا، ەڭ سوڭعى ءبىرىڭعاي مۇشەدەن سوڭ سىزىقشا قويىلادى.
§ 4. ديالوگ ءتول ءسوزدىڭ الدى-ارتىنان (ەگەر ءتول سوزدەن كەيىن اۆتور ءسوزى تۇرسا)، تىرناقشاعا الىنعان ءتول ءسوزدىڭ ارتىنان سىزىقشا قويىلادى.
§ 5. سىزىقشا جالعاۋلىقسىز سالالاستاردىڭ اراسىنا قويىلادى.
§ 6. وڭاشالانعان ايقىنداۋىش مۇشەلەردىڭ ەكى جاعىنان سىزىقشا قويىلادى.
§ 7. ءبىرىڭعاي سۇراۋلى مۇشەلەردى نەمەسە سۇراۋلى سويلەمدەردى جيناقتاپ تۇراتىن ايتەۋىر دەگەن ءسوز ءتۇسىپ قالعان جەرگە سىزىقشا قويىلادى:
ىسىنگەندىكتەن بە، تاياقتان السىرەگەندىكتەن بە – دەنەسى زىلدەي اۋىر ەكەن. (س.مۇقانوۆ).
§ 8. وڭاشالانعان ايقىنداۋىشتىڭ الدىنان سىزىقشا قويىلادى.
§ 9. سوندا، سونشا، سونداي، سونشالىق، سول، مىناۋ، مىناداي دەگەن سوزدەرگە اياقتالعان تىركەستەن كەيىن جەكە سويلەم تۇرسا، بۇل سوزدەردەن كەيىن سىزىقشا قويىلادى.
§ 10. مەكەن، ۋاقىت، سان شەندەستىگىن بىلدىرەتىن سوزدەردىڭ اراسىنا سىزىقششا قويىلادى (ول -دان جالعاۋى مەن شەيىن شىلاۋىنىڭ ماعىناسىن بىلدىرەدى): مويىنتى – شۋ تەمىر جولى. ينستيتۋتتا كۇنىنە 6-8 ساعات لەكسيا بولادى. ماشينا ساعاتىنا 30-45 كيلومەتردەن ءجۇرىپ وتىرىپ، جولدىڭ جارتىسىنا كەلىپ قالدى.
بۇلاردى بەلگىسىزدىك-جالپىلىق جانە بولجالدىق ماعىناسىنداعى قوس ءسوز سان ەسىمدەرمەن شاتاستىرماۋ كەرەك. ولار دەفيس ارقىلى جازىلادى: كەرمەگە تورت-بەس ات قاتار بايلانىپتى (مۇنداعى تورت-بەس بولجالدى سان ەسىم). ەكى-ۇش كۇننەن بەرى جاڭبىر جاۋىپ تۇر (مۇندا دا ەكى-ۇش – بولجالدى سان ەسىم).
ءرابيعا سىزدىق. قازاق ءتىلىنىڭ انىقتاعىشى (ەملە، تىنىس بەلگىلەرى، ءسوز سازى). استانا: ەلوردا، 2000، - 532 ب. ISBN: 9965-06-023-1
You Might Also Like
-
ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ بىلتىردان بەرى ايتىپ كەلە جاتقان جاڭالىق - مەكتەپتەردە 5 كۇندىك وقۋ اپتاسىن ەنگىزۋ ماسەلەسىنە قاتىستى اتا-انالاردىڭ كوپتەگەن ساۋالدارى بار. ق ر بعم 5 كۇندىك وقۋ اپتاس...
-
بۇگىن پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ جالپى وتىرىسىندا دەپۋتات دانيا ەسپايەۆا دارىندى جاستاردىڭ شەتەلگە كەتۋىنە قولدانىستاعى گرانتتاردى ءبولۋ جۇيەسى سەبەپ بولىپ وتىرعانىن ءمالىم ەتتى، دەپ قازاقپارات حابارلايدى.
