پ.ي.چايكوۆسكييدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى
قىزىلوردا وبلىسى، قازالى اۋدانى،
قازالى اۋداندىق بالالار اۋەز مەكتەبى وقىتۋشىسى
داريبايەۆا ايگۋل تالاسوۆنا
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «پ. ي. چايكوۆسكييدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى»
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك ماقساتى: قايتالاۋ ماقساتىندا، پ. ي. چايكوۆسكييدىڭ شىعارماشىلىعىن ەسكە الۋ
دامىتۋشىلىق ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ سوزدىك قورىن بايىتۋ.
تاربيەلىك ماقساتى: وقۋشىلاردى بالەت جانرى ارقىلى مۋزىكاعا باۋلاۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: لەكسيا - قايتالاۋ
ساباقتىڭ ءتيپى: ءبىلىمدى بەكىتۋ، قورىتىندىلاۋ
ساباقتىڭ ءادىسى: كورنەكى قۇرالدار، سۇراق - جاۋاپ
ءپانارالىق بايلانىس: ورىس تاريحى، مادەنيەتتانۋ، حورەوگرافيا
كورنەكىلىك قۇرالدارى: تاقتا، نوۋتبۋك، مۋلتيمەديا پروەكتورى، مۋلتيمەديا پرەزەنتاسيا، كومپوزيتوردىڭ سۋرەتى، فورتەپيانو، DVD، CD ديسكىلەر جانە كلاۆيرلەر
ساباقتىڭ جاسپارى:
تابيعات دۇنيەسىندەگى سۇلۋلىقتىڭ عاجابى – اسپان شىراقتارىندا، ال جەردەگى دىبىس سۇلۋىعى – ءان، كۇي سازىندا. (ءابۋناسىر ءال-فارابي)
كىرىسپە
مۋزىكا – ءوزىنىڭ وتە نازىك سىرلى اۋەنىمەن سەزىمتال ادام جانىنىڭ بار بايلىعىن اشىپ بەرە الادى.
مۋزىكا دەگەنىمىز – ءومىردىڭ ءبىر بولىگى. مۋزىكا ونەرىنىڭ كورنەكتى تۋىندىلارى ماڭگىلىك ولمەيتىن اسەمدىگىمەن تىڭداۋشىنى وزىنە باۋراپ الادى. مۋزىكانىڭ تانىمدىق ءرولى مىنادا: ول ادەبيەت، پوەزيا مەن تاريح سالاسىنداعى ءبىزدىڭ ءبىلىمىمىزدى تەرەڭدەتە تۇسۋگە كومەكتەسەدى.
پ. ي. چايكوۆسكيي ءوزىنىڭ حاتتارىنىڭ بىرىندە مۋزىكانى پوەزيامەن سالىستىرا وتىرىپ، كوڭىل - كۇيىنىڭ مىڭداعان الۋان ءتۇرلى كەزەڭدەرىن بايانداپ بەرۋ ءۇشىن مۋزىكالىق ولشەۋسىز اناعۇرلىم قۋاتتى قۇرالدارى مەن اناعۇرلىم نازىكتىلى بار ەكەندىگىن اتاپ كورسەتتى.
مۋزىكالىق ءتىلى ارقىلى ءبىز تابيعاتتىڭ ءار ءتۇرلى كورىنىسىن، جىل مەزگىلدەرىن، ادامنىڭ مىنەز - قۇلقىن، قايعى - قۋانىشىن، حايۋاناتتاردىڭ ارەكەتتەرىن جەتكىزىپ بىلدىرە الامىز.
شىنايى مۋزىكا سەنىڭ جۇرەگىڭە ءتاتتى سەزىم ۇيالاتادى، ويتكەنى ول ادامنىڭ كوڭىل - كۇيىن، اسەرلى سەزىمىمەن وي - پىكىرىن اينالاداعى ءومىردىڭ سان الۋان قۇبىلىستارىن بەينەلەيدى.
ادامزات قوعامى دامۋىنىڭ تاڭ سارەسىدە تۋىپ، مۋزىكا ادام ومىرىندە ەلەۋلى ورىن الىپ كەلدى، الداعى ۋاقىتتا دا ۇلكەن ورىن الا بەرمەكشى.
پ. ي. چايكوۆسكيي 1840 جىلى 7 - مامىردا ۆوتكينا اتتى شارۋالاردىڭ اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدى. كامسك - ۆوتكينسك زاۆودتىڭ باستىعى يليا پەتروۆيچ چايكوۆسكييدىڭ جانۇياسىندا كەلگەن بۇل بالا ورىستىڭ مۋزىكا مادەنيەتىنىڭ كەلەشەك ماقتانىشى بولۋعا ءتيىس ەدى
دۇنيەگە كەلگەنى→ مامىردىڭ 7 1840ج. → ۆوتكينسك، رەسەي يمپەرياسى
قايتىس بولعانى → 1893 ج. قاراشانىڭ 6 (53 جاستا) → سانكت - پەتەربۋرگ
ورىستىڭ كەمەڭگەر كومپوزيتورى، ول ەڭ العاشقى روسسيادا پروفەسسيونالدىق مۋزىكا ءبىلىمىن العان ادام. 1865 ج. پەتەربۋرگ كونسەرۆاتورياسىن ءبىتىرىپ، ءبىر جىلدان سوڭ موسكۆا كونسەرۆاتورياسىندا ساباق بەردى. پ. ي. چايكوۆسكيي تەك قانا كومپوزيتور ەمەس، ول ءارى ورىنداۋشى، ءارى ديريجەر بولعان
ول 10 وپەرا، 6 سيمفونيا، فورتەپيانولىق سيكلدەر «جىل مەزگىلدەرى»، «بالالار البومى»، 100 رومانس، بالەتتەر: «سپياششايا كراساۆيسا»، «ششەلكۋنچيك»، «لەبەدينوە وزەرو» جازعان
ول ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا بەسىنشى جانە التىنشى سيمفونياسىن «قارعانىڭ ماتكەسى»، «يولانتا» وپەراسىن جازدى.
بۇگىن ءبىز پ. ي. چايكوۆسكييدىڭ بىرنەشە تۋىندىلارىمەن تانىسامىز.
1. بالەتتەرى.
بالەت دەگەنىمىز (يتال. تىلىنەن – بي) – كوركەمونەردىڭ ءبىر جانرى، تەاتردا قويىلاتىن بالەت سپەكتاكلى. بالەتتىڭ يدەيالىق جانە ەموسيالىق مازمۇنى ءبيدىڭ ءتۇرلى پلاستيكالىق قيمىلدارى مەن وركەسترگە ارنالعان مۋزىكا ارقىلى اشىلادى. مۇندا ارتيستەر بي ارقىلى ءسوزسىز ەرتەگىنىڭ مازمۇنىن بەينەلەيدى. بالەت دەگەنىمىز – بي مەن مۋزىكانىڭ قوسىندىسى. ال، قالاي ويلايسىزدار، كەيىپكەرلەردىڭ بەينەسىن قالاي ءسوزسىز كورسەتۋگە بولادى؟ پانتوميمامەن. پانتوميما – ءسوزسىز، ميميكا جانە دەنە قيمىلىمەن قويىلادى. پانتوميماسىز بالەت قويىلمايدى.
بالەتكە ليبرەتتوسىن جازاتىن ادامدى ليبرەتيست دەپ اتايدى. ال ليبرەتتو دەگەنىمىز – بۇل سەناريا جانە بالەتتىڭ مازمۇنى. ليبرەتتوسىز بالەت قويىلمايدى. ال بالەتتى قوياتىن ادامدى «بالەتمەيستەر» دەپ اتايدى.
بالەت «لەبەدينوە وزەرو».
بۇل بالەتتى كومپوزيتور 1875 - 76 جىلدار ارالىعىندا جازدى. بۇل بالەت نەگە وسىلاي اتالعان؟ مۇندا ەكى ەرتەگى اققۋلارى بار: بىرەۋى شىنىمەن دۋالانعان حانشايىم اققۋ – ودەتتا جانە ەكىنشىسى زۇلىمدى سيقىرشىنىڭ قىزى – وديلليا. قالاي ويلايسىزدار، قايسىسى شىن حانشايىم بوپ كەلەدى؟ ارينە، اق اققۋ.
ال ەندى بالەتتىڭ مازمۇنىن تىڭدايىق.
بالەت 4 بولىمنەن تۇرادى.
ءى ءبولىم. زيگفريد حانزادانىڭ سارايىندا دوستارى جينالادى. ەرتەڭ بي كەشىندە قالىڭدىق تاڭداۋ كەرەك. جالعىز قالعاننان كەيىن زيگفريد مۇڭايادى. اياق استىنان ول ۇشىپ بارا جاتقان اققۋلاردى بايقاپ، ولاردىڭ ارتىنان بارۋعا بەل بۋادى.
ءىى ءبولىم. اققۋلار – بۇل دۋالانعان قىزدار. اققۋلاردىڭ پاتشايىمى – سۇلۋ ودەتتا. ودەتتاعا ماحاببات تانىتقان حانزادا وعان ماڭگىلىك ادال انتىن بەردى.
ءىىى ءبولىم. سارايداعى بي كەشى. زۇلىمدى سيقىرشى فون روتبارت، ودەتتاعا ۇقساس ءوز قىزىن وديلليانى الىپ كەلەدى، ءبىراق بۇل اققۋ ەمەس، قارا اققۋ بولىپ تابىلادى. حانزادا ەشتەڭەنى سەزبەي وديلليامەن بيلەيدى جانە ونى قالىڭدىعى رەتىندە جاريالايدى.
سول كەزدە تەرەزەدەن ودەتتانىڭ بەينەسى كورىنەدى، الدانعان حانزادا اققۋلاردىڭ وزەنىنە اسىعادى.
IV ءبولىم. داۋىل كوتەرىلەدى. حانزادا سيقىرشىمەن كۇرەسىپ ونى جەڭەدى.
مۋزىكا تىڭداتۋ. «كىشكەنە اققۋلار ءبيى». («اققۋ كولى» بالەتىنەن ءۇزىندى).
بۇل بالەت الەمنىڭ بارلىق ساحنالارىندا قويىلىپ ءجۇر.
2. ال ەندى وقيعا جۇيەسى ءبىزدى كونە، تۇنەرگەن، ۇمتىلعان جەرگە اۋىستىرادى. ءبىراق اياق استىنان وندا ءبارى تىرىلەدى، كۇننىڭ جارىق ساۋلەسى تۇسەدى. سۋرەتكە قاراپ ءبىز كومپوزيتوردىڭ سول بالەتىنە نازار اۋدارايىق.
بۇل «سپياششايا كراساۆيسا» بالەتى. كوپتەگەن ەرتەگىلەر ىشىندە چايكوۆسكيي «سپياششايا كراساۆيسا» ەرتەگىسىن تاڭدايدى. بالەتتىڭ نەگىزگى مازمۇنىنا شارل پەررو اتتى فرانسۋز جازۋشىسىنىڭ ەرتەگىسى ەندى.
بالەتتىڭ وقيعا جۇيەسى فلورەستان ءحىV پاتشانىڭ ەرتەگى سارايىندا وتەدى. بالەت پرولوگ جانە 3 بولىمنەن تۇرادى. بالەتتىڭ ليبرەتتوسىن جازعان يۆان الەكساندروۆيچ ۆسيەۆولجسك.
چايكوۆسكييگە ليبرەتتو ۇناعانى سونشالىق، يمپەراتور تەاترىنىڭ ديرەكسياسى وعان مۋزىكا جازۋعا ۇسىنعاندا، ول ويلانباستان تەز كەلىستى. «سپياششايا كراساۆيسا» بالەتىن ول بالەتمەيستەر ماريۋس پەتيپامەن تىعىز بايلانىستا جازدى.
ال ەندى بالەتتىڭ قىسقاشا مازمۇنىن ايتا كەتەيىن.
كورول قىزىن شوقىندىرۋ راسىمىنە كوپتەگەن قوناقتاردى شاقىرادى. مەيرامدى ۇيىمداستىراتىن كىسى، زۇلىمدى پەرى كارابوستى شاقىرۋعا ۇمىتىپ كەتەدى. مەيرامعا كەلگەن اشۋلانعان كارابوس قىزىنا قارعىس تاستايدى:
اۆرورا ون التىعا تولعاندا ۇرشىقپەن قولىن جاراقاتتايدى جانە ماڭگىلىك ۇيقىعا كەتەدى. ءبىراق مەيىرىمدى سيرەني پەرى، كارابوستىڭ قارعىسىن جۇمسارتادى.
اۆرورا ماڭگىلىك ۇيقىعا كەتپەيدى، تەك ءجۇز جىل ۇيىقتايدى. سۇلۋ حانزادا ۋاقىتى كەلگەندە ونى وياتادى. اۆرورا بويجەتكەندە، كارابوستىڭ بەرگەن ۇرشىعى ونى شانشىپ ۇيقىعا باسادى. سيرەني پەرى اۆرورامەن بىرگە بارلىق سارايداعىلاردى ۇيىقتاتادى. ەندى ساراي قالىڭ ەرتەگى ورمانعا اينالادى.
ءجۇز جىل وتكەن سوڭ، دەزيرە حانزادا اڭ اۋلاپ جۇرگەندە سيرەني پەرىنىڭ ارقاسىندا اۆرورانى وياتىپ، كارابوستىڭ سيقىرلى كۇشىن جويادى. اۆرورا مەن دەزيرەنىڭ تويىنا بارلىق ەرتەگى كەيىپكەرلەر قۇتتىقتاپ كەلەدى. جالپى بۇل بالەتتىڭ مۋزىكاسى مەيرامدى، قۋانىشتى، اشىق جارقىن سالتاناتقا تولى. كومپوزيتور ەرتەگى كەيىپكەرلەرى ارقىلى ادامنىڭ ىشكى سۇلۋلىعىن، شىن سەزىمدى مۋزىكا ارقىلى كورسەتسە كەرەك.
مۋزىكا تىڭداتۋ. ۆالس («ۇيقىداعى ارۋ» بالەتىنەن ءۇزىندى).
3. ال ەندى ءبىزدىڭ سوڭعى بالەتىمىز وتكەن مەيرامىمىزبەن بايلانىستى. ول جاڭا جىل. كەلەسى وقيعا ءبىزدى وسى مەيرامعا اۋىستىرادى.
بالەت «ششەلكۋنچيك». بۇل ەرتەگىنىڭ اۆتورى ەرنەست تەودور گوفمان – نەمىس جازۋشىسى.
ليبرەتتوسىن جازعان بالەتمەيستەر فرانسۋز ماريۋس پەتيپا.
ەندى قىسقاشا مازمۇنىن ايتا كەتەيىن. وقيعا جۇيەسى گەرمانيادا وتەدى. زيلبەرگاۋس اتتى كىسىنىڭ ۇيىندە جاڭا جىل مەرەكەسىنە دايىندالىپ جاتادى. (17 سلايد)
قوناقتاردى كۇتەدى. قوناققا دروسسەلمەيەر ويىنشىقتاردىڭ كارى شەبەرى كەلەدى. ول بالالارعا ۇسقىنسىز كىشكەنتاي «ششەلكۋنچيك» اتتى جاڭعاق شاعاتىن قىسقىشتى سىيلايدى. ونىڭ ۇسقىنسىز بولعانىنا قاراماي ماري اتتى قىز ونى ۇناتادى. ول تۇندە ءتۇس كورەدى. ششەلكۋنچيككە ەگەۋ قۇيرىق، تىشقان اسكەرىمەن بىرگە شابۋىل جاسايدى. ششەلكۋنچيك قالايدا اسكەرىمەن كۇرەسەدى، ولاردى جەڭە المايدى. اياق استىنان ماري ونى قۇتقارادى، ول ءوزىنىڭ ءتۋفليىن ەگەۋ قۇيرىققا لاقتىرىپ، جەڭەدى. جاۋىن جەڭگەن ششەلكۋنچيك سۇلۋ حانزاداعا اينالادى دا، ماريمەن بىرگە سيقىرلى ەلگە بارادى. سيقىرلى دراجە پەرىنىڭ پاتشالىعىندا مەيرام باستالادى.
مۋزىكا تىڭداتۋ. «ۆالس سۆەتوۆ» ششەلكۋنچيك بالەتىنەن ءۇزىندى
بالەتتەگى مۋزىكانى سيمفونيالىق وركەستر ورىندايدى. بۇل وركەستر ءتۇرلى تەكتەس مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ، ياعني ىشەكتى مۋزىكالىق اسپاپتار، ۇرلەپ وينالاتىن جانە سوعىپ وينايتىن اسپاپتاردىڭ توبىنان قۇرىلعان وركەستر. مۇندا جيىرمادان استام اسپاپتار وينايدى.
ءىى. فورتەپيانولىق سيكلدەر.
1. «بالالار البومى» («دەتسكيي البوم»).
پ. ي. چايكوۆسكيي بالالارعا ارناپ شىعارمالار جازعان ەڭ ءبىرىنشى كومپoزيتور. 1878 ج. كوكتەمدە پ. ي. چايكوۆسكيي شەت ەلدەن ۋكرايناعا ورالدى.
ۋكراينادا ونىڭ اپاسى الەكساندرا يلينيچنا داۆىدوۆا تۇراتىن. بوس ۋاقىتىندا پ. ي. چايكوۆسكيي جيەنى ۆولوديامەن وتكىزەتىن. ول وسى فورتەپيانولىق سيكلدى سوعان ارناپ جازعان. بۇل البومدا 24 شىعارما بار.
«بالالار البومى» جيناعىندا پ. ي. چايكوۆسكيي ءاربىر پەساعا لايىقتى، جاقسى سۋرەتتەمەلەر بەرگەن. بۇل جيناقتاعى «پولكا»، «مازۋركا»، «كامارينسكايا» دەگەن پەسالار بيگە ارنالعان. «بوزتورعاي» پەساسى تابيعاتپەن، «قۋىرشاقتىڭ اۋىرۋى مەن ءولىمى» جانە «اتتار ويىنى» پەسالارى بالالاردىڭ ويىنىمەن، ال «اجەنىڭ ەرتەگىسى» جانە «مىستان كەمپىر» پەسالارى ەرتەگىمەن بايلانىستى. وسى البومنان بىرنەشە شىعارمالاردى تىڭداپ كورەلىك.
«يگرا ۆ لوشادكي»
«ماما»
«بولەزن كۋكلى»، «پوحورونى كۋكلى»، «نوۆايا كۋكلا»، «ستاريننايا فرانسۋزسكايا پەسەنكا»، «كومارينسكايا»، «نەوپاليتانسكايا پەسنيا».
فورتەپيانولىق سيكل. «جىل مەزگىلدەرى» (ۆرەمەنا گودا).
كومپوزيتور ءوز شىعارمالارى ارقىلى ومىرگە دەگەن شەكسىز قۇشتارلىعىن بىلدىرەدى. ول تۋعان جەرىنىڭ تابيعاتىن ەرەكشە جاقسى كوردى. اينالاداعى ورتادان جاقسى اسەر الاتىن: ۇلكەن اعاشتار مەن گۇل شوقتارى، كوك اسپان مەن قۇستىڭ سايراعانى، عاجايىپ تابيعات اسەمدىگى ونى ەرىكسىز تابىندىرۋشى ەدى. جىل مەزگىلدەرىنىڭ ءارقايسىسىنان ءتۇرلى قۇبىلىستاردى سەزە بىلەتىن. قىستا كوزىنە شاعىلىسىپ، جىلتىلداپ جاتقان ءاپپاق قاردى، اشىق اسپاندى جاقسى كورەتىن. كوكتەمگى تازا اۋا، قار استىنان جاڭا ءوسىپ شىققان العاشقى كوك ءشوپ، قونىر سالقىن جەلدى ساعىناتىن. جازعى مەزگىلدە، قۇستىڭ سايراعانى، كوك شالعىن ءشوپ پەن جاسىل دالا كوز الدىنا ەلەستەيدى. كۇزدىڭ وزىنە عانا ءتان سۇلۋ تابيعات كورىنىستەرىن تاماشالايتىن. كومپوزيتور تابيعاتتىڭ ءوزى بايقاعان وسىنداي كەرەمەت سۇلۋلىعىن مۋزىكا تىلىمەن جەتكىزۋگە تىرىستى. جىل مەزگىلدەرى» اتتى جيناق، جىلدىڭ اتتارىمەن بايلانىستى ون ەكى پەسادان تۇرادى. مۇندا كومپوزيتور ءار ءبىر ايعا ءتان مىنەز - قۇلقىن شىعارما ارقىلى جانە ونىڭ اتاۋى ارقىلى سۋرەتتەيدى. بۇل سيكل فورتەپيانو اسپابىنا ارنالعان. (شىعارمالار تىڭداتۋ).
1) يانۆار – ۋ كامەلكا 7) يۋل – پەسن كوساريا
2) فيەۆرال - ماسلەنيسا 8) اۆگۋست – جاتۆا
3) مارت – پەسن جاۆورونكا 9) سەنتيابر – وحوتا
4) اپرەل - پودسنەجنيك 10) وكتيابر – وسەننيايا پەسن
5) ماي – بەلىە نوچي 11) نويابر – نا ترويكە
6) يۋن - باركارولا 12) دەكابر – سۆياتكي
پ. ي. چايكوۆسكيي مۋزىكالارىندا الدىمەن ادام جانە ونىڭ اۋىر ءومىرى، بوستاندىق، باقىت ءۇشىن كۇرەسى جىرلاندى. ونىڭ مۋزىكاسى ليريكاعا تولى، مازمۇنى تەرەڭ، تىڭداۋشىنى ءۇيىرىپ اكەتەدى. كوڭىلگە قونىمدى، ويدا جىلدام ساقتالادى. سوندىقتان پ. ي. چايكوۆسكييدىڭ مۋزىكاسىن بارلىق ادال نيەتتى ادام بالاسى سۇيسىنە تىڭداپ، شىن قۇرمەتتەۋدە.
قازالى اۋداندىق بالالار اۋەز مەكتەبى وقىتۋشىسى
داريبايەۆا ايگۋل تالاسوۆنا
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «پ. ي. چايكوۆسكييدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى»
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك ماقساتى: قايتالاۋ ماقساتىندا، پ. ي. چايكوۆسكييدىڭ شىعارماشىلىعىن ەسكە الۋ
دامىتۋشىلىق ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ سوزدىك قورىن بايىتۋ.
تاربيەلىك ماقساتى: وقۋشىلاردى بالەت جانرى ارقىلى مۋزىكاعا باۋلاۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: لەكسيا - قايتالاۋ
ساباقتىڭ ءتيپى: ءبىلىمدى بەكىتۋ، قورىتىندىلاۋ
ساباقتىڭ ءادىسى: كورنەكى قۇرالدار، سۇراق - جاۋاپ
ءپانارالىق بايلانىس: ورىس تاريحى، مادەنيەتتانۋ، حورەوگرافيا
كورنەكىلىك قۇرالدارى: تاقتا، نوۋتبۋك، مۋلتيمەديا پروەكتورى، مۋلتيمەديا پرەزەنتاسيا، كومپوزيتوردىڭ سۋرەتى، فورتەپيانو، DVD، CD ديسكىلەر جانە كلاۆيرلەر
ساباقتىڭ جاسپارى:
تابيعات دۇنيەسىندەگى سۇلۋلىقتىڭ عاجابى – اسپان شىراقتارىندا، ال جەردەگى دىبىس سۇلۋىعى – ءان، كۇي سازىندا. (ءابۋناسىر ءال-فارابي)
كىرىسپە
مۋزىكا – ءوزىنىڭ وتە نازىك سىرلى اۋەنىمەن سەزىمتال ادام جانىنىڭ بار بايلىعىن اشىپ بەرە الادى.
مۋزىكا دەگەنىمىز – ءومىردىڭ ءبىر بولىگى. مۋزىكا ونەرىنىڭ كورنەكتى تۋىندىلارى ماڭگىلىك ولمەيتىن اسەمدىگىمەن تىڭداۋشىنى وزىنە باۋراپ الادى. مۋزىكانىڭ تانىمدىق ءرولى مىنادا: ول ادەبيەت، پوەزيا مەن تاريح سالاسىنداعى ءبىزدىڭ ءبىلىمىمىزدى تەرەڭدەتە تۇسۋگە كومەكتەسەدى.
پ. ي. چايكوۆسكيي ءوزىنىڭ حاتتارىنىڭ بىرىندە مۋزىكانى پوەزيامەن سالىستىرا وتىرىپ، كوڭىل - كۇيىنىڭ مىڭداعان الۋان ءتۇرلى كەزەڭدەرىن بايانداپ بەرۋ ءۇشىن مۋزىكالىق ولشەۋسىز اناعۇرلىم قۋاتتى قۇرالدارى مەن اناعۇرلىم نازىكتىلى بار ەكەندىگىن اتاپ كورسەتتى.
مۋزىكالىق ءتىلى ارقىلى ءبىز تابيعاتتىڭ ءار ءتۇرلى كورىنىسىن، جىل مەزگىلدەرىن، ادامنىڭ مىنەز - قۇلقىن، قايعى - قۋانىشىن، حايۋاناتتاردىڭ ارەكەتتەرىن جەتكىزىپ بىلدىرە الامىز.
شىنايى مۋزىكا سەنىڭ جۇرەگىڭە ءتاتتى سەزىم ۇيالاتادى، ويتكەنى ول ادامنىڭ كوڭىل - كۇيىن، اسەرلى سەزىمىمەن وي - پىكىرىن اينالاداعى ءومىردىڭ سان الۋان قۇبىلىستارىن بەينەلەيدى.
ادامزات قوعامى دامۋىنىڭ تاڭ سارەسىدە تۋىپ، مۋزىكا ادام ومىرىندە ەلەۋلى ورىن الىپ كەلدى، الداعى ۋاقىتتا دا ۇلكەن ورىن الا بەرمەكشى.
پ. ي. چايكوۆسكيي 1840 جىلى 7 - مامىردا ۆوتكينا اتتى شارۋالاردىڭ اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدى. كامسك - ۆوتكينسك زاۆودتىڭ باستىعى يليا پەتروۆيچ چايكوۆسكييدىڭ جانۇياسىندا كەلگەن بۇل بالا ورىستىڭ مۋزىكا مادەنيەتىنىڭ كەلەشەك ماقتانىشى بولۋعا ءتيىس ەدى
دۇنيەگە كەلگەنى→ مامىردىڭ 7 1840ج. → ۆوتكينسك، رەسەي يمپەرياسى
قايتىس بولعانى → 1893 ج. قاراشانىڭ 6 (53 جاستا) → سانكت - پەتەربۋرگ
ورىستىڭ كەمەڭگەر كومپوزيتورى، ول ەڭ العاشقى روسسيادا پروفەسسيونالدىق مۋزىكا ءبىلىمىن العان ادام. 1865 ج. پەتەربۋرگ كونسەرۆاتورياسىن ءبىتىرىپ، ءبىر جىلدان سوڭ موسكۆا كونسەرۆاتورياسىندا ساباق بەردى. پ. ي. چايكوۆسكيي تەك قانا كومپوزيتور ەمەس، ول ءارى ورىنداۋشى، ءارى ديريجەر بولعان
ول 10 وپەرا، 6 سيمفونيا، فورتەپيانولىق سيكلدەر «جىل مەزگىلدەرى»، «بالالار البومى»، 100 رومانس، بالەتتەر: «سپياششايا كراساۆيسا»، «ششەلكۋنچيك»، «لەبەدينوە وزەرو» جازعان
ول ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا بەسىنشى جانە التىنشى سيمفونياسىن «قارعانىڭ ماتكەسى»، «يولانتا» وپەراسىن جازدى.
بۇگىن ءبىز پ. ي. چايكوۆسكييدىڭ بىرنەشە تۋىندىلارىمەن تانىسامىز.
1. بالەتتەرى.
بالەت دەگەنىمىز (يتال. تىلىنەن – بي) – كوركەمونەردىڭ ءبىر جانرى، تەاتردا قويىلاتىن بالەت سپەكتاكلى. بالەتتىڭ يدەيالىق جانە ەموسيالىق مازمۇنى ءبيدىڭ ءتۇرلى پلاستيكالىق قيمىلدارى مەن وركەسترگە ارنالعان مۋزىكا ارقىلى اشىلادى. مۇندا ارتيستەر بي ارقىلى ءسوزسىز ەرتەگىنىڭ مازمۇنىن بەينەلەيدى. بالەت دەگەنىمىز – بي مەن مۋزىكانىڭ قوسىندىسى. ال، قالاي ويلايسىزدار، كەيىپكەرلەردىڭ بەينەسىن قالاي ءسوزسىز كورسەتۋگە بولادى؟ پانتوميمامەن. پانتوميما – ءسوزسىز، ميميكا جانە دەنە قيمىلىمەن قويىلادى. پانتوميماسىز بالەت قويىلمايدى.
بالەتكە ليبرەتتوسىن جازاتىن ادامدى ليبرەتيست دەپ اتايدى. ال ليبرەتتو دەگەنىمىز – بۇل سەناريا جانە بالەتتىڭ مازمۇنى. ليبرەتتوسىز بالەت قويىلمايدى. ال بالەتتى قوياتىن ادامدى «بالەتمەيستەر» دەپ اتايدى.
بالەت «لەبەدينوە وزەرو».
بۇل بالەتتى كومپوزيتور 1875 - 76 جىلدار ارالىعىندا جازدى. بۇل بالەت نەگە وسىلاي اتالعان؟ مۇندا ەكى ەرتەگى اققۋلارى بار: بىرەۋى شىنىمەن دۋالانعان حانشايىم اققۋ – ودەتتا جانە ەكىنشىسى زۇلىمدى سيقىرشىنىڭ قىزى – وديلليا. قالاي ويلايسىزدار، قايسىسى شىن حانشايىم بوپ كەلەدى؟ ارينە، اق اققۋ.
ال ەندى بالەتتىڭ مازمۇنىن تىڭدايىق.
بالەت 4 بولىمنەن تۇرادى.
ءى ءبولىم. زيگفريد حانزادانىڭ سارايىندا دوستارى جينالادى. ەرتەڭ بي كەشىندە قالىڭدىق تاڭداۋ كەرەك. جالعىز قالعاننان كەيىن زيگفريد مۇڭايادى. اياق استىنان ول ۇشىپ بارا جاتقان اققۋلاردى بايقاپ، ولاردىڭ ارتىنان بارۋعا بەل بۋادى.
ءىى ءبولىم. اققۋلار – بۇل دۋالانعان قىزدار. اققۋلاردىڭ پاتشايىمى – سۇلۋ ودەتتا. ودەتتاعا ماحاببات تانىتقان حانزادا وعان ماڭگىلىك ادال انتىن بەردى.
ءىىى ءبولىم. سارايداعى بي كەشى. زۇلىمدى سيقىرشى فون روتبارت، ودەتتاعا ۇقساس ءوز قىزىن وديلليانى الىپ كەلەدى، ءبىراق بۇل اققۋ ەمەس، قارا اققۋ بولىپ تابىلادى. حانزادا ەشتەڭەنى سەزبەي وديلليامەن بيلەيدى جانە ونى قالىڭدىعى رەتىندە جاريالايدى.
سول كەزدە تەرەزەدەن ودەتتانىڭ بەينەسى كورىنەدى، الدانعان حانزادا اققۋلاردىڭ وزەنىنە اسىعادى.
IV ءبولىم. داۋىل كوتەرىلەدى. حانزادا سيقىرشىمەن كۇرەسىپ ونى جەڭەدى.
مۋزىكا تىڭداتۋ. «كىشكەنە اققۋلار ءبيى». («اققۋ كولى» بالەتىنەن ءۇزىندى).
بۇل بالەت الەمنىڭ بارلىق ساحنالارىندا قويىلىپ ءجۇر.
2. ال ەندى وقيعا جۇيەسى ءبىزدى كونە، تۇنەرگەن، ۇمتىلعان جەرگە اۋىستىرادى. ءبىراق اياق استىنان وندا ءبارى تىرىلەدى، كۇننىڭ جارىق ساۋلەسى تۇسەدى. سۋرەتكە قاراپ ءبىز كومپوزيتوردىڭ سول بالەتىنە نازار اۋدارايىق.
بۇل «سپياششايا كراساۆيسا» بالەتى. كوپتەگەن ەرتەگىلەر ىشىندە چايكوۆسكيي «سپياششايا كراساۆيسا» ەرتەگىسىن تاڭدايدى. بالەتتىڭ نەگىزگى مازمۇنىنا شارل پەررو اتتى فرانسۋز جازۋشىسىنىڭ ەرتەگىسى ەندى.
بالەتتىڭ وقيعا جۇيەسى فلورەستان ءحىV پاتشانىڭ ەرتەگى سارايىندا وتەدى. بالەت پرولوگ جانە 3 بولىمنەن تۇرادى. بالەتتىڭ ليبرەتتوسىن جازعان يۆان الەكساندروۆيچ ۆسيەۆولجسك.
چايكوۆسكييگە ليبرەتتو ۇناعانى سونشالىق، يمپەراتور تەاترىنىڭ ديرەكسياسى وعان مۋزىكا جازۋعا ۇسىنعاندا، ول ويلانباستان تەز كەلىستى. «سپياششايا كراساۆيسا» بالەتىن ول بالەتمەيستەر ماريۋس پەتيپامەن تىعىز بايلانىستا جازدى.
ال ەندى بالەتتىڭ قىسقاشا مازمۇنىن ايتا كەتەيىن.
كورول قىزىن شوقىندىرۋ راسىمىنە كوپتەگەن قوناقتاردى شاقىرادى. مەيرامدى ۇيىمداستىراتىن كىسى، زۇلىمدى پەرى كارابوستى شاقىرۋعا ۇمىتىپ كەتەدى. مەيرامعا كەلگەن اشۋلانعان كارابوس قىزىنا قارعىس تاستايدى:
اۆرورا ون التىعا تولعاندا ۇرشىقپەن قولىن جاراقاتتايدى جانە ماڭگىلىك ۇيقىعا كەتەدى. ءبىراق مەيىرىمدى سيرەني پەرى، كارابوستىڭ قارعىسىن جۇمسارتادى.
اۆرورا ماڭگىلىك ۇيقىعا كەتپەيدى، تەك ءجۇز جىل ۇيىقتايدى. سۇلۋ حانزادا ۋاقىتى كەلگەندە ونى وياتادى. اۆرورا بويجەتكەندە، كارابوستىڭ بەرگەن ۇرشىعى ونى شانشىپ ۇيقىعا باسادى. سيرەني پەرى اۆرورامەن بىرگە بارلىق سارايداعىلاردى ۇيىقتاتادى. ەندى ساراي قالىڭ ەرتەگى ورمانعا اينالادى.
ءجۇز جىل وتكەن سوڭ، دەزيرە حانزادا اڭ اۋلاپ جۇرگەندە سيرەني پەرىنىڭ ارقاسىندا اۆرورانى وياتىپ، كارابوستىڭ سيقىرلى كۇشىن جويادى. اۆرورا مەن دەزيرەنىڭ تويىنا بارلىق ەرتەگى كەيىپكەرلەر قۇتتىقتاپ كەلەدى. جالپى بۇل بالەتتىڭ مۋزىكاسى مەيرامدى، قۋانىشتى، اشىق جارقىن سالتاناتقا تولى. كومپوزيتور ەرتەگى كەيىپكەرلەرى ارقىلى ادامنىڭ ىشكى سۇلۋلىعىن، شىن سەزىمدى مۋزىكا ارقىلى كورسەتسە كەرەك.
مۋزىكا تىڭداتۋ. ۆالس («ۇيقىداعى ارۋ» بالەتىنەن ءۇزىندى).
3. ال ەندى ءبىزدىڭ سوڭعى بالەتىمىز وتكەن مەيرامىمىزبەن بايلانىستى. ول جاڭا جىل. كەلەسى وقيعا ءبىزدى وسى مەيرامعا اۋىستىرادى.
بالەت «ششەلكۋنچيك». بۇل ەرتەگىنىڭ اۆتورى ەرنەست تەودور گوفمان – نەمىس جازۋشىسى.
ليبرەتتوسىن جازعان بالەتمەيستەر فرانسۋز ماريۋس پەتيپا.
ەندى قىسقاشا مازمۇنىن ايتا كەتەيىن. وقيعا جۇيەسى گەرمانيادا وتەدى. زيلبەرگاۋس اتتى كىسىنىڭ ۇيىندە جاڭا جىل مەرەكەسىنە دايىندالىپ جاتادى. (17 سلايد)
قوناقتاردى كۇتەدى. قوناققا دروسسەلمەيەر ويىنشىقتاردىڭ كارى شەبەرى كەلەدى. ول بالالارعا ۇسقىنسىز كىشكەنتاي «ششەلكۋنچيك» اتتى جاڭعاق شاعاتىن قىسقىشتى سىيلايدى. ونىڭ ۇسقىنسىز بولعانىنا قاراماي ماري اتتى قىز ونى ۇناتادى. ول تۇندە ءتۇس كورەدى. ششەلكۋنچيككە ەگەۋ قۇيرىق، تىشقان اسكەرىمەن بىرگە شابۋىل جاسايدى. ششەلكۋنچيك قالايدا اسكەرىمەن كۇرەسەدى، ولاردى جەڭە المايدى. اياق استىنان ماري ونى قۇتقارادى، ول ءوزىنىڭ ءتۋفليىن ەگەۋ قۇيرىققا لاقتىرىپ، جەڭەدى. جاۋىن جەڭگەن ششەلكۋنچيك سۇلۋ حانزاداعا اينالادى دا، ماريمەن بىرگە سيقىرلى ەلگە بارادى. سيقىرلى دراجە پەرىنىڭ پاتشالىعىندا مەيرام باستالادى.
مۋزىكا تىڭداتۋ. «ۆالس سۆەتوۆ» ششەلكۋنچيك بالەتىنەن ءۇزىندى
بالەتتەگى مۋزىكانى سيمفونيالىق وركەستر ورىندايدى. بۇل وركەستر ءتۇرلى تەكتەس مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ، ياعني ىشەكتى مۋزىكالىق اسپاپتار، ۇرلەپ وينالاتىن جانە سوعىپ وينايتىن اسپاپتاردىڭ توبىنان قۇرىلعان وركەستر. مۇندا جيىرمادان استام اسپاپتار وينايدى.
ءىى. فورتەپيانولىق سيكلدەر.
1. «بالالار البومى» («دەتسكيي البوم»).
پ. ي. چايكوۆسكيي بالالارعا ارناپ شىعارمالار جازعان ەڭ ءبىرىنشى كومپoزيتور. 1878 ج. كوكتەمدە پ. ي. چايكوۆسكيي شەت ەلدەن ۋكرايناعا ورالدى.
ۋكراينادا ونىڭ اپاسى الەكساندرا يلينيچنا داۆىدوۆا تۇراتىن. بوس ۋاقىتىندا پ. ي. چايكوۆسكيي جيەنى ۆولوديامەن وتكىزەتىن. ول وسى فورتەپيانولىق سيكلدى سوعان ارناپ جازعان. بۇل البومدا 24 شىعارما بار.
«بالالار البومى» جيناعىندا پ. ي. چايكوۆسكيي ءاربىر پەساعا لايىقتى، جاقسى سۋرەتتەمەلەر بەرگەن. بۇل جيناقتاعى «پولكا»، «مازۋركا»، «كامارينسكايا» دەگەن پەسالار بيگە ارنالعان. «بوزتورعاي» پەساسى تابيعاتپەن، «قۋىرشاقتىڭ اۋىرۋى مەن ءولىمى» جانە «اتتار ويىنى» پەسالارى بالالاردىڭ ويىنىمەن، ال «اجەنىڭ ەرتەگىسى» جانە «مىستان كەمپىر» پەسالارى ەرتەگىمەن بايلانىستى. وسى البومنان بىرنەشە شىعارمالاردى تىڭداپ كورەلىك.
«يگرا ۆ لوشادكي»
«ماما»
«بولەزن كۋكلى»، «پوحورونى كۋكلى»، «نوۆايا كۋكلا»، «ستاريننايا فرانسۋزسكايا پەسەنكا»، «كومارينسكايا»، «نەوپاليتانسكايا پەسنيا».
فورتەپيانولىق سيكل. «جىل مەزگىلدەرى» (ۆرەمەنا گودا).
كومپوزيتور ءوز شىعارمالارى ارقىلى ومىرگە دەگەن شەكسىز قۇشتارلىعىن بىلدىرەدى. ول تۋعان جەرىنىڭ تابيعاتىن ەرەكشە جاقسى كوردى. اينالاداعى ورتادان جاقسى اسەر الاتىن: ۇلكەن اعاشتار مەن گۇل شوقتارى، كوك اسپان مەن قۇستىڭ سايراعانى، عاجايىپ تابيعات اسەمدىگى ونى ەرىكسىز تابىندىرۋشى ەدى. جىل مەزگىلدەرىنىڭ ءارقايسىسىنان ءتۇرلى قۇبىلىستاردى سەزە بىلەتىن. قىستا كوزىنە شاعىلىسىپ، جىلتىلداپ جاتقان ءاپپاق قاردى، اشىق اسپاندى جاقسى كورەتىن. كوكتەمگى تازا اۋا، قار استىنان جاڭا ءوسىپ شىققان العاشقى كوك ءشوپ، قونىر سالقىن جەلدى ساعىناتىن. جازعى مەزگىلدە، قۇستىڭ سايراعانى، كوك شالعىن ءشوپ پەن جاسىل دالا كوز الدىنا ەلەستەيدى. كۇزدىڭ وزىنە عانا ءتان سۇلۋ تابيعات كورىنىستەرىن تاماشالايتىن. كومپوزيتور تابيعاتتىڭ ءوزى بايقاعان وسىنداي كەرەمەت سۇلۋلىعىن مۋزىكا تىلىمەن جەتكىزۋگە تىرىستى. جىل مەزگىلدەرى» اتتى جيناق، جىلدىڭ اتتارىمەن بايلانىستى ون ەكى پەسادان تۇرادى. مۇندا كومپوزيتور ءار ءبىر ايعا ءتان مىنەز - قۇلقىن شىعارما ارقىلى جانە ونىڭ اتاۋى ارقىلى سۋرەتتەيدى. بۇل سيكل فورتەپيانو اسپابىنا ارنالعان. (شىعارمالار تىڭداتۋ).
1) يانۆار – ۋ كامەلكا 7) يۋل – پەسن كوساريا
2) فيەۆرال - ماسلەنيسا 8) اۆگۋست – جاتۆا
3) مارت – پەسن جاۆورونكا 9) سەنتيابر – وحوتا
4) اپرەل - پودسنەجنيك 10) وكتيابر – وسەننيايا پەسن
5) ماي – بەلىە نوچي 11) نويابر – نا ترويكە
6) يۋن - باركارولا 12) دەكابر – سۆياتكي
پ. ي. چايكوۆسكيي مۋزىكالارىندا الدىمەن ادام جانە ونىڭ اۋىر ءومىرى، بوستاندىق، باقىت ءۇشىن كۇرەسى جىرلاندى. ونىڭ مۋزىكاسى ليريكاعا تولى، مازمۇنى تەرەڭ، تىڭداۋشىنى ءۇيىرىپ اكەتەدى. كوڭىلگە قونىمدى، ويدا جىلدام ساقتالادى. سوندىقتان پ. ي. چايكوۆسكييدىڭ مۋزىكاسىن بارلىق ادال نيەتتى ادام بالاسى سۇيسىنە تىڭداپ، شىن قۇرمەتتەۋدە.
You Might Also Like
-
«قىزىلقوعا اگرارلى - تەحنيكالىق كوللەدجى» ارنايى ءپان وقىتۋشىسى
