قاھارلى كۇندەر
رومان
ەلەستەپ ءوتتى الدىمنان
جارالى جىلدار بەينەسى.قاسىم.
ءبىرىنشى تاراۋ
1
ۇزىننان-ۇزاق قىزىل ۆاگون تىركەگەن ەشەلون قوزعالا بەردى. شىعارىپ سالۋعا جيىلعان قالىڭ توپ جاپىرىلىپ پوەزعا ەرە جۇگىرىپ، مانادان بەرى ايتىپ تاۋىسا الماعان سالەم سوزدەرىن ايقايلاپ، قول بۇلعايدى. قىزىل ۆاگوننىڭ كەڭ ەسىگىنەن كولدەنەڭ تىرەگەن تاقتايعا سۇيەنىپ، بىرىنە-بىرى اسىلىپ، ۇيمەلەسىپ تۇرعان سولداتتار دا قول بۇلعاپ، ايقايلاپ بارادى. جامىراعان قالىڭ شۋدىڭ اراسىنان جىلاعان اششى داۋىستار دا ەستىلەدى. «ەندى اجىراڭدار، ءبارىڭنىڭ اتىڭنان مەن قوش ايتام» دەگەندەي پاروۆوز شۇبالتا سوزىپ، ۇزاق شىرقاپ ايقايلادى دا، جاۋىنگەرلەردى جاقىندارىنىڭ ىستىق قۇشاعىنان سۋىرىپ اكەتە بەردى. وسى ءبىر اششى ايقاي مانادان بەرى قول ۇستاسىپ، قۇشاقتاسىپ، ءسۇيىسىپ، ەكى-ۇش ايدان كەيىن قايتا جالعاسقان ەكى جاقتىڭ اراسىن قاق ءبولىپ، تەرەڭ ءبىر سىزىق تارتىپ ءوتتى. ەندى ولاردىڭ ءبىرى الىسقا اتتانعان، قاۋىپ-قاتەردىڭ ادامدارى دا، ەكىنشىلەرى سولاردىڭ تىلەگىن تىلەيتىن، ارتتا قالعان ەل-جۇرتى.
ەسىك الدىندا، ۆاگوننىڭ بيىك كىشكەنە تەرەزەلەرىندە جاۋىنگەر باستارى سىعىلىسىپ تۇر. سارى بۋدكا جىلت ەتىپ كەيىن قالدى. ەندى ستانسيانىڭ ەڭ شەتىندەگى تەرەڭ جىرالاردىڭ كەمەرىن ورلەي، كىشكەنە توبەشىكتەرگە ورمەلەي تىرمىسقان كىپ-كىشكەنە اق ۇيلەر شىعا كەلدى. سىرتتا جۇرگەن جالعىز-جارىم ايەلدەر، بالالار اڭقيىپ تۇرا قالىپ پوەزعا قول بۇلعايدى. ودان ءارى كوك تورعىن بيىك اعاشتىڭ اراسىنا بۇعىپ بوي كورسەتپەي، شاشىراي كەڭ جايىلعان جاتاعان، الاسا قالا جاتىر. سول قالا اقىرىن الىستاعان سايىن اركىمگە، ءتىپتى بۇرىن وندا تۇرماعان ادامدارعا دا ىستىق تارتىپ بارادى.
ۆزۆود كومانديرى ەرجانعا جاۋىنگەرلەرى ىعىسىپ ەسىك الدىنداعى ەڭ ءبىر تاڭداۋلى ورىندى بەرىپ ەدى. ەندى ونى دا قىسىپ تاستادى. بىرەۋدىڭ شىنتاعى ءبۇيىرىن تەسىپ بارادى، ەڭگەزەردەي ۇزىن بىرەۋ، دوبرۋشكين بولار يىعىنا اسىلعان. سوندا دا ول ەشنارسەنى سەزەر ەمەس، ارتتا قالىپ بارا جاتقان قالاعا، ودان ءارى الاتاۋعا قارايدى. جيىرمادان جاڭا عانا اسقان جىگىتتىڭ بويىن بيلەگەن العاشقى رەت الىس، ۇلكەن ساپارعا اتتانارداعى سالتاناتتى، قىزۋ سەزىمنىڭ ورنىن قوشتاسارداعى قيماستىق باستى. جاڭا پوەزد قوزعالار كەزدە دە بارلىق كوز تەك وزىڭە عانا قادالىپ، جۇرتتىڭ ءبارى جاۋعا اتتانىپ بارا جاتقان جاس باتىرعا قوشەمەتتەي، سۇيسىنە قاراپ تۇرعانداي كورىنىپ ەدى. سوندىقتان دا كوپتىڭ وزىڭە تۇسەرلىكتەي ىڭعايلى جەردە تۇرىپ ءوزىڭ كوتەرىڭكى، بايسالدى ۇستاعان. ەندى ءقازىر كومانديردى سىيلاۋدى ۇمىتىپ، ارتىلىپ العان سولداتتى دا سەزەر ەمەس.
الاتاۋدىڭ قاراعاي ورماندى كوپ جىقپىلدارىندا ۇيىپ تۇرعان كوكشىل مۇنار سۇيىلىپ، كۇلگىن تارتا باستادى. كەشكى كۇننىڭ قيعاش ساۋلەسى تاۋ جوتالارىن قىزعىلت-سارعىش ەرەكشە ءبىر نازىك نۇرعا مالعان. اسقار شىڭدارداعى اپپاق قاردىڭ دا رەڭى جۇقارىپ، وڭىنە تەپسىنگەندەي ءسال عانا قىزعىلت تارتقان. وڭتۇستىكتىڭ وسى ءبىر نازىك شىرايى ەرجاننىڭ كوڭىلىن جۇمسارتتى. ول سوڭعى ەكى-ۇش ايدىڭ ىشىندەگى سوناۋ سۇلۋ تابيعاتتىڭ قوينىندا اششى تەرگە مالىنعان اۋىر ازابىن ۇمىتتى. ەندى اسا جىلى راقات مەكەنى، اناداي ىستىق ساعىنىش مەكەنى جاۋدىراپ ارتتا قالىپ بارادى. انەكەي ءبارى تانىس. اناۋ ۇشكىر ءسۇيىر اسقاردىڭ باۋىرىندا ورمەلەگەن انە ءبىر جالاڭاش توبەگە ەرجان شىعىپ تا كورگەن. و دا ەداۋىر بيىك ەدى. وڭعا تامان كوك ورمانى تاۋ قويناۋىنا سىنالاي كىرىپ اقساي جاتىر. سول ماڭدا بۇلار تالاي وكوپ قازىپ، تالاي تاڭدى كوزىمەن اتىرعان.
— بۇرىلدايدى قارا! — دەپ داۋىستادى بىرەۋ ەرجاننىڭ تۋ سىرتىنان. جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ كوزى تاۋدان بەرگى جازىق دالانىڭ ورتاسىندا جالعىز تۇرعان ۇلكەن، بيىك، قوڭىر توبەگە ءتۇستى. ءارقايسىسى ەسكى تانىسىن كورگەندەي ءوڭى جىلىپ، جىميا قارادى.
— ناق ءوزى عوي.
— تۇر ەكەن عوي سابازىڭ!
— تۇرماعاندا قايدا كەتۋشى ەدى!
— مايدانعا الا كەتەيىن دەگەنىم دە.
وسى توبەنىڭ باۋىرىنان سولداتتار تالاي وكوپ قازعان-دى. شتۋرم جاساپ ونىڭ باسىنا شىعاتىن. بيىك توبە جەتكىزبەي جۇرتتى ابدەن تيتىقتاتاتىن. اناۋ باۋرايىندا تالاي اششى تەر سىعىلعان. ەندى رەنجىسسە قيىسپايتىن اعايىنداي سونىڭ ءوزى جىلى ۇشىرادى.
سولداتتار كەيدە جامىراي، جارىسا سويلەپ كەتەدى دە، وقىس باسىلادى. كوزدەرى مولدىرەپ قالىپ بارا جاتقان كورىنىسكە ءۇنسىز قارايدى. بۇل ىشكى ىستىق تولقىننىڭ بەلگىسى.
ازدان كەيىن ەسىك الدىندا سىعىلىسقان جاۋىنگەرلەر تاعى دا سويلەسىپ كەتتى:
— قالا كورىنبەي قالدى.
— ەندى قايتىپ كورەمىز بە، جوق پا؟ — بىرەۋ اۋىر كۇرسىنىپ تە قويدى.
ەرجان بۇل ءسوزدى ۇناتپاي قالدى. كوماندير ەسەبىندە كەيىپ تاستاۋعا ءتيىس ەدى. ءبىراق ءوزىنىڭ كوڭىلىنىڭ الىس تۇكپىرىندە وسى ءبىر كۇدىك جاتىر ەكەن. تەك وڭ جاعىنا بۇرىلىپ وسى ءسوزدى ايتقان بوندارەنكو دەگەن ەگدە جاۋىنگەرگە جاقتىرماي تۇيىلە قارادى. بۇل ىلعي كىشكەنە كوزىنىڭ قۇيرىعىندا ۋكرايندىق ءبىر قۋاقى ۇشقىن جىلتىلداپ، ەزۋىندە كۇلكى تەپسىنىپ، كىسىگە ءسال قاعىتا قارايتىن ادام ەدى. كوماندير كەيىگەندە دە وسى قالپىنان كاپ اۋمايتىن. قازىرگى اجارى باسقاشا ەكەن. قارا تورى ءوڭى جۇقارىپ، ءسال قىزعىلت تارتىپ، ەرجانعا بايسالدى قارادى.
— تۇسىنەم، جولداس لەيتەنانت. ءجاي، ءسوز رەتى كەلگەنسىن ايتقانىم عوي.
— ءبىزدىڭ ۆانيا اعاي، ۇيدەن شىقپاي جاتىپ-اق يمانىن ايتا باستادى ما، باتىرىڭ، — دەدى ەرجاننىڭ ءدال قۇلاق تۇبىنەن داۋىستاپ دوبرۋشكين دەيتىن سەرجانت.
— ءجا، مەنىڭ ولەم دەگەن ويىمدا جوق، — دەپ قارسىلاستى بوندارەنكو. — ءبىراق وتىن كەسۋگە بارا جاتقان جوقپىز. قايتسەڭ دە تۋعان جەردى قيا المايدى ەكەنسىڭ. — ول ءسال ىركىلدى دە ءسوزىنىڭ اياعىن دوبرۋشكينگە اپارىپ تيگىزدى. — ارينە تۇراقتى، بايسالدى ادامدارعا دەگەنىم عوي. بولماسا كوشپەلى شەگىرتكەگە ءبارىبىر شىعار.
— ءجا، ۋايىمداما، — دەدى دوبرۋشكين. — قاتىنىنىڭ ەتەگىنەن ايرىلىپ كورمەگەندەر جەر كورىپ، كوزى اشىلىپ قايتاتىن بولدى.
كەيبىرەۋلەر كۇلىپ جىبەردى. ءبىراق ولار دا تىيىلىپ، اركىم ءوزىنىڭ كوڭىل تۇكپىرىندەگى ويعا بەرىلدى. كىسى ءوز ءومىرىنىڭ اسا ءبىر قىسىلشاڭ كەزەڭىندە قايداعى ءبىر بولماشى، جەڭىل-جەلپى نارسەلەردى ءسوز ەتەدى؛ ەڭ نەگىزگى، تۇپكى سىرى ءتىل ۇشىندا ءىلىنىپ كوڭىل تەرەڭىندەگى ىشكى ارنامەن اعا بەرەدى. قازىردە ءارقايسىسى تۋعان جەرمەن وزىنشە قوشتاسىپ، ءوز ومىرلەرىندەگى ەڭ اۋىر ساپارعا بارا جاتقاندا بارىنشا تولعانسا دا كوبىنە ۇساق-تۇيەكتى ءسوز ەتىپ، ازىلدەسىپ كەلەدى.
— كۇلىپ-ويناپ اتتاندىق، كۇلىپ-ويناپ قاۋىشتىرعىن، — دەپ ءتۇيدى جۇرت ءسوزىنىڭ اياعىن قارتباي دەيتىن تىكىرەيگەن سيرەك مۇرتتى، كەڭ جاۋىرىندى، مىعىم دەنەلى جاۋىنگەر.
سولداتتار قوسىلىپ ءان سالدى. قارلىققان قاتىڭقى داۋىستاردىڭ باسى ارەڭ قوسىلسا دا ەشكىم ەلەر ەمەس. ءبارىن ءبىر ۇلكەن سەزىم، ەرەكشە كوڭىل كۇيى تۇتاستىرىپ، اركىم ىشتە جاتقانىن تەربەيدى.
ەسىك الدىندا ۇزاق تۇرعاننان كەيىن جۇرت ورىندارىنا تارادى. ارقا قاپشىقتارىنىڭ اۋزىن شەشىپ ءۇي-ىشى، جاقىن-جاراندارى اكەلگەن سالەمدەمەلەرگە كىرىستى. ەرجان جالعىز ءوزى ەسىك الدىندا تۇرىپ قالدى. ءالى قالماي پوەزبەن جارىسىپ كەلە جاتقان اسقار تاۋ جوتالارىنا قارايدى. قاسىنا كاكىباي دەيتىن جاۋىنگەر كەلدى. ونىڭ بۇرىنعى ماماندىعى تراكتوريست. ءوزىنىڭ تۇلعاسى دا قاپساعاي، ءىرى كەلگەن. ءبىراق وڭىندە ءبىر وتكىر، نازىك سيپات بار. ۇلكەن جالپاق بەتتى بولعانىمەن ءوڭى جۇقا، لەزدە قۋارىپ، نە قان تەپسىنىپ شىعا كەلەدى. ءوزى ادەمى قوڭىر داۋىستى ءانشى.
— اناۋ تالعاردىڭ شوقىسىن كورىپ تۇرسىز با؟ — دەدى كاكىباي قولىمەن نۇسقاپ.
— تاماشا ەمەس پە!
— اھا.
— مەن ءوزىم تالعار متس-ندا ىستەدىم عوي... وسىلاردىڭ ەڭ بيىگى تالعار شوقىسى. انە ءبىر ءسۇيىر تاۋ، ءبىز قالادا جۇرگەندە تالعاردىڭ بەر جاعىندا تۇرا قالىپ «مەن بيىكپىن» دەۋشى ەدى، كوردىڭىز بە، ەندى الىستاعان سايىن تالعاردىڭ شوقىسىنىڭ اسىپ بارا جاتقانىن.
ەرجان تالعارعا ەندى عانا كوز سالدى . اسپانعا قاراي شوشاڭ ەتكەن ءسۇيىر شوقىنىڭ ار جاعىنان تالعاردىڭ قوماقتى ءۇش وركەشى اقىرىن عانا اۋىر كوتەرىلىپ، بيىكتەپ بارادى ەكەن. اناۋ شوقى اياعىنىڭ ۇشىنان باسىپ، اسپانعا قاراي مويىن سوزعاندا، تالعار بار اۋىر تۇلعاسىمەن تۇتاس كوتەرىلگەن سياقتى. ەرجان مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— اي، راس ەكەن!
كاكىباي وي تولقىنىنا بەرىلىپ، از ءمۇدىردى دە، ءار ءسوز كومەيىنەن سىزاتتاپ ارەڭ شىققانداي اقىرىن سويلەپ كەتتى.
— ومىردە دە سونداي بولادى ەكەن. وسىنى كورگەندە ەسىمە ءتۇستى.
— ءيا قانداي بولادى ەكەن؟ — دەدى ەرجان ىركىلىپ قالعان كاكىبايعا.
— وسىنداي كەزدە كىسىنىڭ وتكەن-كەتكەنى ەسكە تۇسەدى ەكەن، — كاكىبايدىڭ داۋىسىنداعى دىرىلدەن، ءۇزىلىپ شىققان ىستىق دەمىنەن ەرجان ونىڭ جۇزىنە تۋرا قاراۋعا ءدات بارماي، بۇرىلماي العا قاراپ تۇرىپ تىڭدادى. — مەن بال كەزىمدە جەتىمدىكتىڭ زارىن ءبىراز تارتتىم. ءسىز جەتىم بولىپ كورمەگەن شىعارسىز. ەڭ جامانى اشتىق-جالاڭاشتىق ەمەس. وعان توزە بەرەسىڭ. ناعىز اۋىر تيەتىنى وزگە بالالاردان كەم بولعانىڭ. بالا كوڭىلى نامىسشىل بولادى ەكەن. دەتدومعا كىرگەسىن عانا ەل قاتارىنا قوسىلدىم. ءبىراق، جاسىم ەرەسەكتەۋ بولدى دا، التىنشى كلاستان وقۋدى تاستاپ تراكتوريست بولدىم. وسىدان كەيىن مەنىڭ ءحالىم ءتىپتى وزگەرىپ كەتتى. باسىندا جۇمىستى ءتاۋىر ىستەسەم كەرەك — مەنى بىردەن كوتەرىپ اكەتتى. تاپتىق جاعىم دا مىقتى بولاتىن. دەتدوموۆەس. كەدەي-باتىراق. قۋ جەتىم. ەكپىندى بولدىم. Paيكومولدىڭ بيۋرو مۇشەسى بولدىم. تراكتوريستەردىڭ بريگاديرى بولدىم. الدىڭعى جىلى اۋىلشارۋاشىلىق كورمەسىنە ماسكەۋگە دە بارىپ قايتتىم. قىسقاسى، اۋداندا تراكتوردىڭ قۇلاعىن ۇستاعانداردان مەنەن ارتىعى بولعان جوق. تىلگە شورقاقتاۋ ەدىم، ءسوز سويلەۋگە دە ۇيرەتىپ الدى. جينالىس بولسا پرەزيديۋم دەگەنىڭ مەنىڭ ورنىم. كەيدە كەشىگىپ قالسام دا، ستولدىڭ باسىنا قاراي اياڭداي بەرەتىن بولدىم. قۇداي بەرگەنگە قۇلاي بەرەدى ەكەن.
— ەگەر جۇمىستى جاقسى ىستەپ، ابىرويلى بولساڭ نەسى جامان؟ — دەدى ەرجان كاكىبايدىڭ تۇپكى ويىنا ءتۇسىن الماي.
— ارينە ول جامان ەمەس قوي. «وي، ءتايىر-اي وبلىسىڭنىڭ وزىندە مەنەن اسقان ادام جوق ەكەن عوي» دەپ جۇرگەنىمدە، وسى وتكەن جىلى كوزىم اشىلدى. — كاكىباي ىڭعايسىزدانىپ مىرس ەتتى. — كوكتەم ەگىسىن مەرزىمىنەن ەكى كۇن كەش ورىندادىم. كەيبىر بريگادالاردىڭ مەنەن وزىپ كەتكەنىن ەستىپ تە ءجۇردىم. ارلاندىم دا، ۇيالدىم دا. ءبىراق قايتەيىن مىقتاپ تۇرىپ سوگىس ەستۋگە اۋدانعا كەلسەم... وزاتتاردىڭ ىشىندە بولىپ شىقتىم. ويلانىپ-ويلانىپ، ءبىر جاڭساقتىق كەتكەن شىعار دەپ باستىعىمىزعا بارىپ شىنىمدى ايتتىم. كەييدى ەكەن دەسەم... «ءبىر جىل ەشنارسە ەتپەس، ۇيرەنگەن ورنىڭدا جۇرە بەر» دەپ قاراپ تۇر ماعان. «ءتايىر-اۋ، ۇيات ەمەس پە؟» دەدىم. «سەن اۋداننىڭ بەتكە ۇستار ادامىنىڭ ءبىرىسىڭ. سەنى جاماناتقا قالدىرۋعا بولمايدى. بىلە بىلسەڭ بۇل ساياسات» دەدى ماعان.
— ءيا، سودان، — دەدى ىنتىعا تىڭداپ تۇرعان ەرجان.
— ۇندەمەدىم. ۇيرەنگەن ورنىمدا جۇرە بەردىم. ءبىراق باياعى كوڭىلىم بولمادى. ەندى جان-جاقتاعىنىڭ ءبارىن كورەتىن بولدىم. سوقىر كورگەنىنەن جازباس دەگەندەي، سوقىر باسشىلار مەنى قاۋقيتىپ بەتكە ۇستاپ جۇرگەندە، اقىرىن ءجۇرىپ، مىعىم باسقان تالايلار مەنەن وزىپ كەتىپتى. سونى ءبىلدىم، — كاكىباي از ۋاقىت ۇندەمەي ساۋساعىمەن تاقتايدى شەرتىپ تۇردى. — سودان بەرى قايراتىمدى ءمۇجىپ، ءىشقۇسا قىلعان ءبىر سىر ەدى. بۇگىن اۋزىمنان شىعىپ تۇر. مارياشقا دا ايتقان جوق ەدىم.
ىمىرت ءۇيىرىلىپ قالدى. ۆاگون ىشىنەن ءار جەردەن ماي شام جاعىلدى. ەرجان مەن كاكىباي ءبىر-بىرىنىڭ جۇزدەرىن ەندى انىق كورە المادى. ەكەۋى دە كەشكى سامالعا كەۋدەلەرىن توسىپ، قاراڭعىعا سۇڭگىپ بارا جاتقانداي دالاعا، الىستا ءار جەردەن كورىنگەن شوعىر-شوعىر وتتارعا، تاۋ سيلۋەتىنە قارايدى. كاكىباي ەرجان ۇندەمەگەسىن ءبىر ءتۇرلى ىڭعايسىزدانىپ «يا-ا» دەپ كۇرسىندى دە ءوز ورنىنا كەتتى.
ەرجان كاكىباي اڭگىمەسىن شىن ىقىلاسىمەن تىڭدادى. ونىڭ جاعدايىن، ۇرلىق قىلعانداي قۋىستى ءحالىن ءتۇسىندى. ءبىراق ءوز باسىندا ونداي ەشنارسە بولىپ كورگەن جوق ەدى. ومىرىندە ونى قاتتى ويلاندىراتىن نارسە ءازىر كەزدەسكەن جوق جانە وندايدىڭ بولارىن بۇل ءالى بىلمەيدى. ونىڭ الدى اشىق، بولاشاعى ايقىن.
ەرجان ءومىرى دەگەن نەمەنە؟ انكەت تولتىرعاندا ءومىربايانى جارتى بەتكە جەتپەي قالادى. «ون جىلدىق مەكتەپ ءبىتىردىم، اسكەرگە الىندىم. ۋچيليششە ءبىتىردىم. وسى ديۆيزياعا قىزمەتكە كەلدىم». سيرەگىرەك جازىپ سوزعاندا، اكەسىنىڭ تەگى مەن كاسىبىن قوسقاندا جارتى بەتكە ارەڭ جەتەدى. قالعان كوپ بەتتەردى تولتىراتىن ءومىر الدا جاتىر. ونىڭ ويى كوبىنە سولاي قاراي جۇگىرەدى. ونى دا ءبىراز جەرگە دەيىن ولشەپ، ءبىلىپ قويعان ءتۇرى بار. بۇل ۋچيليششەنى وتليچنو بىتىرگەن. قازىرگى ابىرويى جامان ەمەس. ەرتەڭ سوعىسقا كىرگەسىن روتا كومانديرى بولىپ كەتسە. سودان كەيىن بەس-التى ايدا باتالون كومانديرى بولمايتىن نەسى بار؟ ونىڭ ار جاعىندا پولك تا قاشىق ەمەس. ەرەكشە ءبىر ارتىلىپ كوزگە تۇسسە... ديۆيزيا... مۇمكىن ءتىپتى ارميا. ءبىراق سوڭعىسى بيىكتەۋ. دەگەنمەن... ەرجاننىڭ ءبىر جەردەن وقىعانى بار. اركاديي گايدار ون التى جاسىندا پولك كومانديرى بولعان. اتاقتى ششورس جيىرما تورتىندە قازا تاپتى. سوندا 22-23 جاسىندا ۇلكەن اسكەردى باسقارعان عوي.
ەرجان وسىلاي ويلايتىن. ءبىراق بۇل ويدىڭ وزىنەن بۇرىن دا تالاي جاس كومانديرلەردى ەلىكتىرگەنىن جانە كەيىن دە ەلىكتىرە بەرەرىن بىلمەيتىن. ەرجان ءالى سوعىستى جاندى تۇردە كوز الدىنا تولىق ەلەستەنە العان ەمەس. دۇرىسىراق ايتقاندا ونىڭ بار اۋىرتپالىعىن، قاۋىپ-قاتەرىن بايىپتاي الماعان-دى. ولەم دەگەن وي ونى قورقىتقان جوق. سوعىستىڭ قيىن نارسە ەكەنىن سەزەدى، ءبىراق سول قيىندىقتىڭ ءوزى مۇنى ەلىكتىرەتىن. تەك بۇگىن اتتانار كەزدە عانا ءبىر ايەلدىڭ ىشقىنا جىلاعان اششى داۋىسىن ەستىگەندە سوعىستىڭ ىزعارلى لەبى دەنەسىن مۇزداتىپ، شارپىپ ءوتتى.
جاڭاعى كاكىباي ءسوزى تاعى دا ەسىنە ءتۇستى. «ونىڭ جولىنان مەنىڭ جولىم بولەك. ەگەر مەن جوعارىلاي قالسام دا ادال جولمەن كوتەرىلەم عوي. ءبىراق ونىڭ دا ءوز باسى ارامدىق ىستەمەگەن عوي. سونشا نەگە قينالادى؟» دەپ ويلادى ەرجان. «مارياشقا دا ايتقان جوق ەدىم...» مارياش ەرجاننىڭ ەسىندە. بىر-ەكى رەت كاكىبايعا جولىعۋعا كەلگەن. ادەمىشە كەلگەن، دوڭگەلەك ءجۇزدى قارا كەلىنشەك. ءبىر رەت سولداتتار قالجىڭداعاندا قىپ-قىزىل بولىپ تەرىس اينالىپ كەتتى. وزىندە ناعىز قازاقىلىق ءبىر ۇيالشاقتىق بار. بۇگىن... ەرجان ءوتىپ بارا جاتىپ، جىلاعان ايەل داۋسىن ەستىدى. ەرىكسىز جالت بۇرىلىپ كاكىبايدىڭ قۇشاعىندا تۇرعان مارياشتى كوردى. بەتىن كۇيەۋىنىڭ كەۋدەسىنە باسىپ، تىيىلا الماي وكسىپ-وكسىپ جىلاپ تۇر ەكەن. كاكىباي قىسىلىپ قالىپ، ءبىراق ءوزىنىڭ دە داۋسى بۇزىلىپ: «قوي، مارياش. قويشى ءتايىرى. جۇرتتان ۇيات» دەپ ايەلىن قالقالاي، تەرىس اينالا بەردى. «مارياشقا دا ايتپاعان...» ەرجان كاكىبايدىڭ سىرىن ەندى تۇسىنە باستاعانداي بولدى. ءبىراق كاكىباي جايىن ويلاعان سايىن، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، تىنىشى كەتىپ وزىنەن ءوزى قۋىستانا بەردى. بۇگىنگى قاتەرلى ساپارعا اتتانارداعى كوتەرىڭكى، سالتاناتتى كوڭىل كۇيى بۋداي تارقاپ بارادى.
پوەزد رازەزگە كەلىپ توقتادى. دوبرۋشكين ەرجاننىڭ قولتىق استىنان سىپ ەتىپ جەرگە سەكىرىپ ءتۇستى.
— قايدا باراسىڭ؟ پوەزدىڭ قانشا تۇرارى بەلگىسىز، — دەپ ايقايلادى ەرجان.
الدەقايدا تىم اسىعىپ بارا جاتقان دوبرۋشكين ونىڭ سوزىنە قۇلاق اسۋعا مۇرشاسى بولماي، «ءقازىر كەلەم» دەپ داۋىستادى دا، جۇگىرە جونەلدى. ءسوزىن تىڭداتا الماعانىنا اشۋلانىپ قالعان ەرجان ەكىنشى رەت داۋىستاعانشا، ول ۇزاپ كەتتى. سيرەك فوناردىڭ قارا كولەڭكە ساۋلەسىندە قالباڭداپ جۇگىرىپ بارا جاتقان دوبرۋشكيننىڭ سيقىنا قاراپ، ىزالانىپ بارماق شايناعاننان باسقا امال قالمادى.
پوەزد قوزعالا بەرگەندە دوبرۋشكين ەنتىگىپ ارەڭ جەتتى. زىعىردانى قايناپ تۇرعان ەرجان وعان تارپا باس سالدى.
— نەگە رۇقساتسىز كەتەسىڭ؟! ساعان پوەزدان تۇسۋگە كىم رۇقسات ەتتى!؟ ايتشى كانى!
دوبرۋشكين تارتىلىپ تىك تۇرسا دا، ەرجاننىڭ بۇل سوزىنە ونشا قىسىلا قويعان جوق. تۇرىنە قاراعاندا ونى مازالاعان باسقا ءبىر نارسە بار سياقتى.
— جولداس لەيتەنانت، — دەدى ول، «مەنى قويسايشى، قايتەسىڭ» دەگەن پىشىنمەن. — شوجەبايەۆ جوق. بارلىق ۆاگوننان ىزدەپ تاپپادىم.
— نە دەيسىڭ؟!
ەرجاننىڭ توبەسىنەن مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي بولدى. ەندى بايقادى: مانادان بەرى جاۋىنگەرلەرىن تۇگەندەۋدى ۇمىتىپ كەتىپتى. پوەزعا مىنەردە دە ءوز قيالىمەن الەك بولىپ ولارمەن ونشا ءىسى بولماپتى. ەندى قايتپەك؟! ءبىراق ءار وتاربانىڭ كومانديرى ءوز قاراۋىنداعى جاۋىنگەر ءۇشىن جاۋاپ بەرۋى كەرەك قوي. بارلىق پالە دوبرۋشكيندە. ەگەر سول ساق بولعاندا... ەرجان از ۋاقىت بۋلىعىپ تۇردى دا، دوبرۋشكينگە قايتادان ءتيىستى.
— نە ءبىتىردىڭ!؟ اينالدىرعان ون ادامعا يە بولا الماي، سونشاما نە تىندىردىڭ!؟ نەگە مانادان بەرى باياندامادىڭ!؟
— مەن ەرتەرەك-اق ءبىلدىم-اۋ، ءبىراق باسقا ءبىر ۆاگونعا ىلىككەن شىعار دەپ مازالاماپ ەدىم.
ەرجان سەرجانتقا كەيي بەردى. دوبرۋشكين رەنىشتى ءبىر ويمەن الەك بولىپ تۇر. ءبىراق ەرجاننىڭ سوزىنەن مۇقالعان ءتۇرى جوق. ەرجان دوبرۋشكيندى بۇرىننان دا جاقتىرمايتىن. ارينە، كوماندير بولعاسىن ءامىرىن ورىنداتادى، ايتسە دە ءوز دەگەنىنە يە الماي-اق قويدى. اناۋ ىرىق بەرمەيدى. «قۇپ، جولداس لەيتەنانت» دەگەنىندە دە ىقىلاس جوق، «مەيلى ايتەۋىر» دەگەن سياقتى. ەرجاندى دا ىزا قىلاتىنى وسىنىسى. ءقازىر دە «بولار ءىس بولدى، مەن قايتەيىن، ءبىراق ءتۇبى سالماق وزىڭە تۇسەدى عوي» دەگەندى كوزى ايتىپ تۇر.
— مەن سەنى سوتقا بەرەمىن! — دەپ ايقايلايدى ەرجان.
— نەسى بار. بەرسەڭىز بەرىڭىز.
ەرجان ءوزىنىڭ اسىرىپ العانىن ءبىلدى دە، بۋلىعىپ ۇندەمەي تەرىس اينالىپ كەتتى. تاعى دا دوبرۋشكين جەڭىپ شىقتى. ءبىراق ونى ويلايتىن شاما قايدا. ەندى ول بۇل ىسكە ءوزى جاۋاپ بەرەتىنىن، ۇلكەن ايىپتى بولعانىن سەزدى. وكىنىش قانعا تاراعان ۋداي تۇلا بويىن جايلاپ بارادى. ەندى قايتپەك! شوجەبايەۆ كوجەك دەيتىن قىرىققا جۋىقتاعان ەگدە قازاق بولاتىن. ءوزىنىڭ ءجوندى ساۋاتى دا جوق، بۇرىن شوپان بولعان. اسكەري وقۋ دا وعان زور قيىندىقپەن قونۋشى ەدى. ونىڭ قانداي سەبەپپەن قالىپ قويعانىن سايتان ءبىلسىن. ايتسە دە ءوزى ادال ادام سياقتى ەدى، بىلاي كوزگە قوراش، مومىن عانا... ءبىراق جۋاستان جۋان شىعادى دەپ، ونىڭ ىشىندە نە بارىن سايتان بىلە ما؟! «ول قالاي قالىپ قويدى؟ مەن نەعىپ بايقامادىم؟» — —
— مانا، بالقياسى كەلىپ سۇيرەپ اكەتىپ ەدى، — دەدى قارتباي، — عاشىعىن قيا الماي تۇرعاندا قالىپ قويعان عوي.
ەرجاننىڭ ويىنا جاڭا ءتۇستى. كوجەك كاكىبايدىڭ قاسىنا بارىپ، كوزىندە جاس مولتىلدەپ: «كەلىن قاراعىم، قوي، جىلاما. ازاماتتىڭ ساۋلىعىن تىلە» دەپ، جۇبانىش ايتىپ تۇرعان-دى. سول كەزدە، تۋرا كوجەكتىڭ اكەسىندەي، جالپاق بەت، ەڭگەزەردەي قارا قاتىن جۇگىرىپ كەلگەن. «اكەم-اۋ، مۇندا ەكەن عوي» دەپ كوجەككە ۇمتىلعان. «بالقياشپىسىڭ! ويپىرماي، جەتتىڭ بە» دەپ كوجەك ايەلىنىڭ يىعىنان سيپاپ، قولىنان ۇستاپ، ودان ءارى ءوز سەزىمىن قالاي جەتكىزەرىن بىلمەي ءبىر ابىگەرگە تۇسكەن. كوزىنەن جاسى دا تامىپ كەتكەن. ايەلى: «يباي-اۋ، الدىمەن انا قايناعاعا سالەم بەرسەيشى» دەگەن-دى. «قايناعاسى» جالپاق تىماق كيگەن، شوقشا ساقالدى بىرەۋ ەكەن. ەرجان ودان ءارى قايرىلماي كەتىپ قالىپ ەدى. سول ەكى ورتادا قارا قاتىن بايىن سۇيرەپ اكەتكەن عوي.
ءبىراق ودان كەلەر جەڭىلدىك جوق. ەرجان دالانى جاپقان قاراڭعى تۇندەي تۇنەرىپ، ەسىكتىڭ الدىندا تۇر. ۆاگون ىشىندەگى داۋىستار دا سۋ سەپكەندەي باسىلىپ قالدى. جاڭا عانا جايناپ تۇرعان دۇنيە، اسەم ءتۇن — بار كوركىنەن ايرىلىپ ءتۇسى سۋىپ بارادى. اناۋ الىستا ءبىر شوعىر وت جىلتىرايدى. ول جەردە وزدەرىنىڭ جىلى ۇيلەرىندە مايدانعا كەتىپ بارا جاتقان ەرجانمەن ءىسى جوق، بۇل تانىمايتىن ادامدار تۇرادى.
2
تۇرقى قىسقا شاعىن ۆاگوننىڭ ىشىندە كىسى كوپ ەمەس. ورتاداعى جاشىكتەن قالانىپ، ۇستىنە تاقتاي توسەلىپ جاسالعان ستولدى بىرەۋدىڭ ەپتى قولى سۇر پلاشش-پالاتكامەن قىمتاپ جاۋىپ، ونىڭ ۇستىنە قاتىرما كوك قاعازدار توسەگەن. سىرت قاراعاندا شىن ستولدان ايىرماسى جوق. تومەندە جالعىز قابات توسەلگەن ساكى، باسقا جاستالماي، قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان قىناما بەل شينەلدەر، فۋراجكالار، مويىنعا اساتىن بىلعارى سۋمكالار، ىرگەدە تۇرعان راسيالار، ستول ۇستىنە قاتارىنان جانعان ءۇش شىراق، جالپى ۆاگون ىشىندەگى كەڭىستىك — مۇندا كومانديرلەر كەلە جاتقانىن اڭعارتادى. ستول باسىندا ءۇش ادام تاماق ءىشىپ وتىر. ولاردىڭ تاماقتان گورى سوزگە ىقىلاسى باسىمدىلىعىنا قاراعاندا ۇزاعىراق وتىرىپ قالعان سياقتى. ستول ۇستىندەگى ازايىپ قالعان تاعام مەن موينى سورايىپ بوساپ قالعان بۋتىلكا دا وسىنى ايتادى.
ەندى تۇرىپ كەتۋگە ىڭعايلانعانداي جاشىكتىڭ شەتىندە سەرگەك وتىرعان ءىرى، قاعىلەز تۇلعالى، كەڭ جاۋىرىندى، قارا تورى كاپيتان ارىستانوۆ مۇرات — باتالون كومانديرى. ۇلكەن قارا كوزىن كەڭ اشىپ قاسىنداعى كىسىگە ماڭدايىنىڭ استىنان سۇزە قارايدى. بۇل ونىڭ قارسى داۋ ايتقىسى كەلگەندەگى ادەتى بولاتىن. وعان جالعاس، ورتاداعى ادەمى جۇقا ءوندى، اسەم مايىسىپ تولقىندانعان جۇمساق، قوڭىر شاشتى مايور كۋپسيانوۆ — پولكتىڭ شتاب باستىعى. ونىڭ ءبىر قولىن ستولدىڭ ۇستىنە بوس تاستاي بەرىپ، دەنەسىن ءسال بوساڭ ۇستاپ، ورىندىقتىڭ ارقالىعىنا ءبىر يىعىن تىرەي ەركىن وتىرىسى، ەزۋىنە بولماشى عانا كەكەسىن كۇلكى ويناپ، يەگىن كوتەرىپ كىسىگە كوزىنىڭ استىمەن قاراۋى — بويىنا ءسىڭىپ قالعان نازىك تاربيەنى تانىتادى. ونىڭ ماقپالداي جۇمساق قوڭىر داۋسىن ەستىگەندە، بيازى قيمىلىن، ۇستىندەگى اشەكەيسىز اسكەري كيىمىنىڭ دەنەسىنە قونىمدى ەرەكشە ءبىر جاراستىعىن كورگەندە، تۇلا بويىنان ەمىس قانا جاقسى ءاتىردىڭ ءيىسىن سەزگەندە، وزىڭە ءوزىڭ تاربيەسىز، دورەكى كورىنە باستايسىڭ. ستولدىڭ انا شەتىندە مۇراتقا قارسى قاراپ، كىشكەنە كوزى مونشاقتاي جىلتىراعان، دەنەسى ەندى تولىسا باستاعان، اتجاقتى قارا سۇر اعا لەيتەنانت وتىر. بۇل كۋپسيانوۆتىڭ التىنشى كومەكشىسى، اسكەري تىلمەن ايتقاندا «پنش-6» — ءۋالي مولدابايەۆ.
مايدانعا، قاتەرلى ساپارعا اتتانارداعى اركىمگە ءارتۇرلى اسەر ەتسە دە جۇرتتىڭ ءبارىن بىردەي تولقىتاتىن سەزىم بۇلاردى دا بيلەدى. شتاب باستىعىنىڭ اتتانار الدىنداعى جۇمىسى ونشا كوپ بولمادى. ول اعا كوماندير ەسەبىندە تومەنگى باستىقتارعا ءتيىستى قامقورلىق ءامىرىن جاسادى دا، ءوزى ۇساق-تۇيەككە ارالاسپاي، سىرتان باقىلادى. رەسمي شىعارىپ سالۋعا كەلگەن جەرگىلىكتى ۇكىمەت ادامدارىنىڭ قاسىندا بولدى. كۋپسيانوۆتىڭ ءۇي-ىشى بۇل جەردە ەمەس-تى، ءوزىن ارناپ شىعارىپ سالعان جاقىندارى بولمادى. سوندىقتان با، جۇرتتىڭ اجىراسارداعى كوز جاسى ونشا تەبىرەنتە قويمادى، قايتا سالتاناتتى ءساتتىڭ شىرقىن بۇزعانداي — اشۋىنا ءتيدى. ول بايسالدى، تۇنەرىڭكى جۇزبەن ەشەلون بويىن اقىرىن ارالاپ، كەي جەردە قولىمەن ىمداپ كومانديرلەردىڭ ءبىرىن شاقىرىپ الىپ، ءامىر ەتىپ، كوزىنە ىلىنگەن تارتىپسىزدىككە تىيىم سالىپ ءجۇردى. ارينە، وسى ءبىر كەزدىڭ تىم جاۋاپتى ساعات ەكەنىن، ءوز ومىرىندەگى ۇلكەن بەلەس ەكەنىن كۋپسيانوۆ جاقسى ءتۇسىندى. سوندىقتان دا جۇرت الدىندا ءوزىن جۇكتەلگەن ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىككە لايىق ۇستاۋعا تىرمىستى.
ءۋاليدى كۋپسيانوۆ وزىنە جاقىن ۇستايتىن. وعان سەبەپ بولعان ءبىر جاعىنان مولدابايەۆتىڭ جوعارعى مەكتەپتە ساباق بەرگەن ءبىلىمپازدىعى بولسا، — كۋپسيانوۆ وقىعان ادامداردى ۇناتاتىن، ونىڭ ۇستىنە ەكەۋىنىڭ مىنەزى دە ۇيلەستى. ول ۋاليگە ءامىر ەتۋدىڭ ورنىنا ءوتىنىش ايتىپ، وزىمەن قاتار ۇستايتىن. رەتى كەلسە قاسىنان دا قالدىرمايتىن. ءۋاليدى شىعارىپ سالۋعا ايەلىمەن ەرىپ بۇرىنعى قىزمەتتەس جولداستارى دا كەلگەن ەكەن. ولاردىڭ ءبارى ەڭ ءبىر قيماس، جاقسى ادامىن اتتاندىرعانداي ۋاليگە ەرەكشە قۇرمەت، ىقىلاس كورسەتتى.
ءبارى بىردەي جامىراي سويلەپ «امان بارىپ، ساۋ قايت! ابىرويلى بول! ءبىزدى ۇمىتپا، حات جازىپ تۇر» دەپ جالپاقتاپ جاتىر. ەڭ اياعى ينستيتۋتتا جۇرگەندە وزىمەن وتى ورەلى جانبايتىن، الاسا بويلى، تىعىرشىقتاي، كوزىلدىرىكتى سالىمگەرەيەۆ تە، ءوڭى بۇزىلىپ: «ءبىزدىڭ تىلەگىمىز سەندە» دەپ، موينىن سوزىپ ءۋاليدىڭ بەتىنەن ءسۇيدى. ءۋالي ءوز ءقادىرىن سوندا ءبىلدى. قانشا ايتقانمەن جۇرت قيمايدى ەكەن. وسى كەلگەن توپ ءبىر توبە دە، ءوزى ءبىر توبە سياقتى. وسى سەزىمنىڭ ءوزى ونىڭ كوڭىلىن ەداۋىر مارقايتىپ تاستاپ ەدى. ءبىراق ناق جۇرەر كەزدە ونى باسقاشا ءبىر سەزىم بيلەدى. انالاردىڭ ءبارى جىلى ورىندارىندا الاڭسىز قالىپ بارادى...
قانداي ويدان بولماسىن ادامدى الاڭ ەتەتىن جۇمىس قوي. مۇراتتىڭ كەشەدەن بەرى تىزە بۇگۋگە مۇرشاسى بولمادى. اسكەر تۇرمىسى قانداي جيناقى بولعانمەن ءبىراز ورىن تەۋىپ قالعان جەردەن كوتەرىلۋ — اۋىل كوشكەنمەن بىردەي بولدى. نە نارسەنى الۋ كەرەك، نەنى تاستاۋ كەرەك؟ الىناتىن اسكەري جابدىقتى باتالون ورنىنان ۇدەرە قوزعالعاندا قينالماي، شاشاۋ شىعارماي كوتەرىپ كەتە الاتىنداي ەتىپ سيىستىرۋ كەرەك. سوڭىرا ۆاگوننان تۇسكەندە دە ءىلىپ الىپ جۇرە بەرەتىن بولۋعا ءتيىس. ەشەلونعا تيەلۋدىڭ ءوزى دە وپ-وڭاي شارۋا ەمەس. مۇرات قاراۋىنداعى روتا، ۆزۆود كومانديرلەرىنە ءامىر ەتىپ، جۇرتتى جۇمساپ، ءبارىن ءوز كوزىمەن تەكسەرىپ، جۇمىسقا ەلىگىپ جۇرگەندە قوشتاساتىن ساعاتتىڭ كەلىپ قالعانىن سەزبەي قالعان. ول باتالون ساپقا تۇرىپ، ءبىرىنشى الماتى ستانسياسىنا كەتىپ بارا جاتقاندا ۇيىنە سوعىپ، ايەلىمەن، بالاسىمەن قوشتاسىپ شىقتى. سودان كەيىن-اق مويىن بۇرۋعا مۇرشاسى بولمادى. تەك پوەزد قوزعالا بەرگەندە، قول بۇلعاعان قالىڭ جۇرتقا قاراپ، ايەلى مەن بالاسىن ۆوكزالعا اكەلە الماعانىنا وكىندى. ونىسى ورىنسىز قاتالدىق سياقتى كورىندى. الىستا، كوك ورماننىڭ ىشىندە جاتقان قالادان كوز الماي، ءوز ءۇيىن كوڭىلمەن تۇسپالداپ قاراي بەردى.
مۇرات قاھارلى كەزەڭنىڭ كەلىپ قالعانىن ءتۇسىنىپ ەدى. ءبىزدىڭ ارميا شەگىنىپ بارادى. سوعىس حابارىندا جاۋ باسىپ العان قالالاردىڭ اتى سيرەك اتالسا دا — ولار ارالارى الشاق ءىرى قالالار بولاتىن. پلانشەتكاسىنداعى سسسر-دىڭ ەۆروپالىق ءبولىمىنىڭ كارتاسىنا ول سالعان قارا دوڭگەلەك كوبەيىپ، كەيىن جىلجىپ كەلەدى. ازعانا ۋاقىتتا جاۋ ۇلكەن ەلدى ەڭسەرىپ كىرىپ كەتتى. ازىرگى قارقىنى شوشىتارلىق. شەكارادا قىزمەت ەتكەندەگى ەكى-ۇش ەلەۋلى وقيعا بولماسا مۇرات ءالى سوعىسىپ كورگەن ەمەس. اسكەري تاكتيكانى جاقسى بىلسە دە ناعىز شىن سوعىس بولاتىنىن سەزەدى. اسىرەسە جاۋ جۇرەككە تاقاپ قالعاندا ولىمگە قاراۋعا بولمايدى. وسىنى ءبىلىپ ءوز وزىنە دە، وزگەلەرگە دە قاتال بولدى. مايدانعا تەز جونەلتۋدى كۇتىپ اسىعىپ اسەرىن شىڭداي بەردى. «نەگە ءبىزدى جولدا ۇزاق ۇستايدى!» — دەپ تە ويلايدى. ءبىراق اتتانار كۇن كەلگەندە، ءالى دە اسكەرىن دايىنداپ ۇلگىرە الماعانىن سەزدى. نە دە بولسا ەندىگىسىن بارا بەرمەك. اناۋ الىستاپ بارا جاتقان قالادا مۇنىڭ ەڭ جاقىن ادامدارى، ناعىز ءبىر جاقسى قىزىق داۋرەنى، جانىنىڭ جارتىسى قالىپ بەرەدى. ولار الىستاعان سايىن ءقادىرى ارتىپ، قيماستىعىن قوزدىرا تۇسەدى. مۇرات ءوزىنىڭ وسالدىعىن وسى ارادا سەزدى. ابدەن جاسىپ كەتپەي تۇرىپ، سونىڭ ءبارىن ءۇزىپ تاستاۋ كەرەك. ول ءوزىن-وزى زورلاپ ەسىك الدىنان ارەڭ شەگىندى.
مۇراتتىڭ وردينارەسى ماشتاي ءتىلىن تىستەپ سويلەيتىن قايراڭ كوز قارا جىگىت، ۆاگوننىڭ ءىشىن تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ جيناپ، اس دايىنداپ قويعان ەكەن.
— جولداس كاپيتان، تاماق ءىسىڭىز. تاڭ اتقالى تۇك ىسكەن جوقسىز عوي، — دەدى پوەزد ۇزاي بەرگەندە.
مۇراتتىڭ اسقا ىقىلاسى بولمادى. وسى كەزدە كۋپسيانوۆ ارالاستى.
— كاپيتان، سولداتتىڭ ءسوزى دۇرىس بولار. كانە، ستولعا وتىرالىق، — دەدى ول.
— كەلىڭدەر! كەتەر اياعىمىز بولسىن، — دەپ ءۋالي جارتى ليتر شىعاردى.
اتتاناردا كوڭىلى قوزىپ، ىشتەي شيراتىلعان جۇرت ءۋاليدىڭ ءسوزىن دابىرلاسا ماقۇلدادى. مانادان بەرى نەشە ساعات كوڭىلى تولقىعان كومانديرلەر بىر-بىرىنەن ىشكى سەزىمىن جاسىرۋعا تىرىسىپ، سىلتاۋ تابىلعانىنا قۋانىپ، جايدارى بولىپ كەتتى. دابىرلاي سويلەسىپ، قاتتى كۇلىسەدى. مۇرات تا جاڭاعى ءبىر ويىنان سەرپىلگەندەي بولىپ ءازىل ايتىپ كوبىرەك سويلەيدى.
كوبىكتەي بەتكە ويناپ شىعا كەلگەن شاتتىق تەز باسىلدى. پوەزد العاشقى رەت توقتاعاندا ۆاگونداعى از عانا كومانديرلەر تاراپ، ەشەلوندى ارالاۋعا كەتتى. ەندى ستول باسىندا ۇشەۋ عانا قالدى. بۇلار دا العاشقى كوتەرىڭكى، رەڭدى سوزدەن ۇزاق جولدىڭ ءجاي اڭگىمەسىنە اۋىستى.
كۋپسيانوۆ ەكى-ۇش اي عانا قىزمەتتەس بولعانمەن، مۇراتتى ونشا جاقسى بىلمەيدى. ول العاشقىدا باتارەيا كومانديرى بولاتىن. ول كەزدە كۋپسيانوۆپەن ونشا كوپ ۇشىراسا بەرمەيتىن. ودان كەيىن جوعارىلاپ، ارتيللەريادان پەحوتاعا اۋىسىپ، باتالون كومانديرى بولعالى ءبىر اي شاماسى. قىزمەت بابىندا تىكەلەي قاتىناسى بولعانمەن، بىلاي ارالاسىپ، سويلەسىپ كورگەن ەمەس-تى. كۋپسيانوۆ مۇراتتىڭ ىسكەر كوماندير ەكەنىن سەزەدى. ول قولعا العالى باتالون ەداۋىر شيراپ قالدى. ءبىراق ونى تىك مىنەز دورەكىلەۋ كورەدى. بىر-ەكى رەت سوزگە كەلىسىپ تە قالعان. مۇرات تۋرالى جانە دە ءبىر بىلەتىنى — ونى ديۆيزيا كومانديرى گەنەرال پانفەروۆ جاقسى كورەدى. ۇزاق جول جاقىنىراق تانىستىرادى. كۋپسيانوۆ سوندا گەنەرالدىڭ، ياعني ءوز تىلىمەن ايتقانداي «شالدىڭ» سۇيىكتىسىنىڭ شاما-شارقىن بايقاپ الادى. ءقازىر دە قاباعىنىڭ استىنان مۇراتتى باعىپ وتىر. بۇرىن ەسكەرمەۋشى ەدى، سويتسە بۇل قازاق وزىنە بولا كورىكتى ەكەن. اتتەڭ، تەك بەتى جالپاقتاۋ، بولماسا تىك ماڭداي ءبىتىسى ءپىلدىڭ. سۇيەگىنەن ويعانداي اسەم دە ءبىر ءتۇرلى وتكىر دە قوقىر ءجۇزى، ورتاسى ءسال دوڭەستەۋ، جۇقا تاناۋلى قىر مۇرنى، بۇكىل قاعىلەز سەرگەك تۇلعاسى — وزىنشە ءبىر شىعىستىق سۇلۋلىقتىڭ ۇلگىسىندەي. مىنەزى قىزۋ، سويلەگەندە دە قىزىپ كەتىپ قاتتى داۋىستايدى، قولىن دا ورىنسىز كوپ سەرمەيدى ەكەن، كەيدە ۇلكەن كوزى جارق ەتىپ، كىسىنىڭ وڭمەنىنەن اتا قارايدى؛ ونىسى ءتىپتى ورىنسىز. ءسوز تاپقىرلىعى بولعانمەن، كەيدە تۇرپايىلاۋ، تۇيىق قايىرىپ تاستايدى. ءبىراق، سوندا دا وزىندە ەرەكشە ءبىر تارتىمدىلىق بار. «تەك وسى.كوركىنە ساي تاربيەسى بولار ما ەدى»، — دەپ ويلادى كۋپسيانوۆ. وسىلاي باقىلاي وتىرىپ، ول جارتى ساعاتتان كەيىن مۇرات تۋرالى ويىن قورىتا كەلىپ: «ءوزى ەتى ءتىرى، قاتال جىگىت سياقتى، ءبىراق مىنەزى تۇرپايىلاۋ، شاماسى ءوي-ورىسى تار، تالابى شاعىن بولار» دەپ ءتۇيدى.
ون بەس جىلعا تاياۋ اسكەري ءومىرىنىڭ دەنىن ءىرى قالالاردا، ۇلكەن كومانديرلەردىڭ ماڭىندا، شتاب قىزمەتىندە وتكىزگەن كۋپسيانوۆ ساپتاعى كومانديرلەردى ونشا جوعارى باعالامايتىن. ەسكىلىكتى ءداستۇرى بار، وقىعان سەميادان شىققان ول ەڭ الدىمەن كىسىنىڭ تاربيەسىنە دەن قوياتىن. ال، ونە بويى قاراپايىم سولداتتاردىڭ اراسىندا جۇرگەن، بۇرىننان دا كورگەن ونەگەسى از كومانديرلەر ونىڭ ويىنشا ابدەن تۇرپايىلانىپ كەتپەك. اسكەر ءومىرى قاتال عوي، ءبىراق كۋپسيانوۆ ۇلكەن قاجىر كورسەتىپ، وسى قاتال جاعدايدا دا وزىندە بارىن قىزعىشتاي قورىپ، تۇرپايىلاۋ كومانديرلەردىڭ قالىڭ توبىنا ءسىڭىپ كەتپەي، ءوز تاربيەسىن ساقتاپ كەلەدى. ارينە ادامعا ورتانىڭ اسەرى كۇشتى. كۋپسيانوۆ ماركسيزمنىڭ بۇل قاعيداسىن دۇرىس دەپ بىلەدى، سوندىقتان دا ول وزىنە وي دۇنيەسىن ۇندەس بولماسا دا، ءوز دارەجەسىنە جۋىق ادام ىزدەيدى. ازىرگە بۇل پولكتان تاپقانى ءۋالي. ال، ءوز بايقاۋىنشا مۇرات العىر، وسكەلەڭ كوماندير. مۇراتتىڭ باسىنان دا ءوز كەرەگىن ىزدەپ، ونى سىناپ وتىرعانى وسىدان.
— مايدانعا بارا جاتىرمىز-اۋ، — دەدى ءبىر كەزدە كۋپسيانوۆ، يەگىن بۇرا كوتەرىپ مۇراتقا قاراپ، — ءبىراق دايىندىعىمىز، اڭعارساڭىز، وتە از.
— ءيا، ازداۋ بولدى، — دەپ قوستادى مۇرات.
كۋپسيانوۆ مۇرات داۋسىنان ءبىر كۇرسىنىس سەزگەندەي بولدى.
— مەنىڭ توپشىلاۋىمشا، ءقازىر قايتكەندە دە جاۋدى توقتاتۋ مىندەتى قويىلىپ وتىر. اڭعارساڭىز ءستاليننىڭ يۋلدەگى ءسوزى دە وسىنى ايتادى. اڭعارساڭىز، ءبىزدى ديۆيزيانىڭ ءبىر تەسىگىنە تىعىن ەتەدى. ال، سول ۋاقىتتى پايدالانىپ شىن مانىسىندەگى ارميا دايىنداۋعا ءتيىستى.
— ءبىز نەمەنە ارميا ەمەسپىز بە؟ — دەدى تومەن قاراپ ستولدىڭ شەتىن بارماعىمەن سىزىپ وتىرعان مۇرات باسىن كوتەرىپ الىپ.
— ءبىز ارميامىز عوي، ءبىراق اڭعارساڭىز، ارميانىڭ دا ارمياسى بار، — دەدى كۋپسيانوۆ مۇراتقا بايسالدى قاراپ.
— مەن ءسىزدى تۇسىنبەي قالدىم.
— تۇسىنبەيتىن نەسى بار، — دەدى ءۋالي سوزگە ارالاسىپ. — ۆينيامين ۆيكتوروۆيچ ءبىزدىڭ دايىندىعىمىزدىڭ كەمدىگىن ايتتى.
— سiز ءسال سابىر ەتىڭىزشى ءۋالي مولدابايش، — دەپ كۋپسيانوۆ مۇراتتىڭ كوزىنە سىر تارتا قارادى. — شىنىن ايتساڭ... بۇل ارادا بوگدە ادام جوق ەكەن، — دەدى ول جان-جاعىن شولىپ ءوتىپ... — اڭعارساڭىز مەن دە تۇسىنەم... ەگەر شىنىن ايتساق، ءبىزدىڭ ديۆيزيانىڭ شىن مانىندەگى اسكەر ءبولىمى ەمەس ەكەنى ءسىز بەن بىزگە انىق قوي. اڭعارساڭىز، ءبىزدىڭ سىباعامىز، كەيىننەن ناعىز اسكەر بولىمدەرى دايىندالعانشا جاۋدى توقتاتا تۇرۋ. ارينە مۇنى ەشكىم اشىپ ايتپايدى. ونى ءوزىڭىز دە تۇسىنەسىز عوي.
— ونى مەن تۇسىنە المادىم، — دەدى مۇرات سالماقتاي سويلەپ، — ديۆيزيانىڭ دايىندىعىنىڭ كەمدىگىن كەمدىگىن مەن وتە جاقسى بىلەمىن. باتالوندى قارا تەرگە ءتۇسىپ توقپاقتاسام دا شىڭداي المادىم. بىلەمىن. ءبىراق ەندىگى قالعانىن سوعىس شىڭدايدى، وعان شاگىم جوق.
كۋپسيانوۆ مۇراتقا «وسىنىڭ تىرناعى جوق پا ەكەن» دەگەندەي ساقتانا قارادى.
— ءبىز اسكەري ادامدارمىز عوي، — دەدى ول مۇراتقا كوز تاستاپ، سودان كەيىن ۋاليگە بۇرىلىپ، وعان باس يزەتىپ. — ءوزىمىزدى ءوزىمىز الدارقاتىپ قايتەمىز. شىندىقتىڭ ءجۇزى قانشا سۋىق بولسا دا تۋرا قاراۋىمىز كەرەك. ايتەۋىر تالعاجاۋ دەمەسە ءبىز شىن مانىندەگى ارميا ەمەسپىز.
— ارينە، ءتاتتى وتىرىكتەن، اششى شىندىق ارتىق، — دەپ ماقۇلدادى ءۋالي.
Mۇpات الاقانىنا الىپ سالماقتاپ كورگەندەي كۋپسيانوۆتى كوزىمەن شولىپ ءوتتى. قورعاسىن تۇلعالى سالماقتى ادام، قالايىدان قۇيعانداي جەڭىل تارتىپ كەتكەندەي دە كورىندى.
— ءسىز مەنى كەشىرىڭىز، — دەدى مۇرات، ءبىراق بۇل ءسوزى ۇكىم ايتقانداي اۋىر شىقتى. — مەن دە اششى شىندىقتى ايتايىن. قولىنداعى مىلتىعىنىڭ وت المايتىنى بارىن بىلگەن ادام جەكپە-جەككە تايسالماي شىعا الا ما؟ كوماندير دە سول سياقتى. مۇنداي پىكىرمەن سوعىسقا بارۋعا بولمايدى.
داۋسى قاتتى شىقپاسا دا مۇرات سىزدانىپ، ءار ءسوزىن شەگەلەي ايتتى. كۋپسيانوۆ مۇرات ءسوزىن اۋىرلاسا دا كۇشىن جيناپ ءتىل قاتتى. ويتكەنى وسىدان كەيىنگى تۇنجىراپ كەلە جاتقان ۇنسىزدىكتىڭ بار سالماعى وزىنە تۇسەتىنىن سەزدى. سونى سەرپۋ كەرەك.
— ءسىز مەنى جازاعا تارتتىڭىز عوي. جازدىم، جاڭىلدىم، — دەپ ولشەپ قانا سالقىن كۇلىپ الدى، — دەگەنمەن ءسىز وپتيميست ەكەنسىز.
— ايقايشىلدار توبىنا قوسىلا المايمىن. ءبىراق وپتيميست ەكەنىم راس. از باسقارسام دا، ءوز باتالونىما سەنەمىن.
ءۋالي ەكى باستىقتىڭ اراسىنىڭ شيەلەنىسىپ بارا جاتقانىن سەزىپ، اسا ىڭعايسىز حالدە وتىردى. ارينە، ەكەۋى دە كەرىسكە بارىسپادى. ءبىراق مىنا سوزدەردىڭ ەداۋىر ءزىلى بار. كوپ ۋاقىتقا دەيىن كوڭىلدە ءتۇيىن بولىپ قالاتىن سوزدەر. ءۋالي بۇلاردىڭ ەكەۋىن دە قيمايدى. كۋپسيانوۆ ءارى باستىعى، ءارى دوسى، ءتىپتى نە جاسىراتىنى بار، ءىش تارتاتىن قامقورى. ال، مۇرات تا كوپتەن تانىس جولداس. كوز كورگەن. ءوزى سياقتى قازاقتىڭ از دا بولسا وقىعان ازاماتى. سوندىقتان دا ءۋالي شىن نيەتىمەن وسى كىربىڭدى جۋىپ-شايىپ جىبەرگىسى كەلدى.
— مۇرات، ۆينيامين ۆيكتوروۆيچ، — دەدى ول ەكەۋىنە كەزەك قاراپ. — ۇلكەن ءسوزدى قويا تۇرالىق. بولاشاق دەگەن ءادىل بي بار، دۇرىسىن سول ايتار، تالاسىپ قايتەمىز. بۇگىن ءبىز الماتىمەن قوشتاسامىز. كانە، سول الماتىنىڭ شارابىن جۇتىپ جىبەرەلىك.
— ستانسياعا كەلىپ قالىپپىز. مەن ەشەلوندى ارالاپ شىعايىن، — دەپ مۇرات ورنىنان تۇردى.
مۇرات شىعىپ ۇلگىرمەي جاتىپ ۆاگونعا ەرجان كىردى. ءۋالي جۇزىندە ءبىر مەيىرىمدى كۇلكى ويناپ:
— ءا، حالىڭ جاقسى ما، ەرجان؟ جوعارى شىق، — دەدى.
ەرجان ۋاليگە مۇڭايىپ باس يزەدى، تەز بويىن جيىپ الىپ:
— بايانداۋعا رۇقسات ەتىڭىز، جولداس كاپيتان، — دەدى مۇراتقا.
مۇرات ەرجاننىڭ تۇرىنەن ءبىر جاماناتتى سەزە قويدى.
— ال، باياندا.
— جاۋىنگەر شوجەبايەۆ ەشەلوننان قالىپ قويدى.
— قاشان؟
— اتتانار جەردە.
ەندى كۋپسيانوۆ پەن ءۋالي رەنجي تاڭدانىسىپ قالدى.
— قاپ!
— ۆوت ەتو نوۆوست!
مۇرات از ۋاقىت ۇندەمەي، ەرجانعا قاباعىنىڭ استىنان قاراپ تۇرىپ قالدى. بۇل حابار ونىڭ ماڭدايىنان تاياقپەن سالىپ قالعانداي ءتيدى. مۇنداي شاتاق بولادى دەگەن ەسىندە دە جوق ەدى. ءبارىن ءوز قولىمەن قاداعالاپ-اق مىنگىزگەن سياقتى ەدى. ەندى، مىنەكەي اياق استىنان ابىرويى ايرانداي توگىلدى. سالدەن كەيىن سۋىق كوزبەن ەرجاندى باستان-اياق شولىپ ءوتتى. «وسى نەمەنىڭ ءوزى ەتى ءتىرى، پىسىق سياقتى ەدى. سىلبىر ەكەن عوي. تۇرىسىن قاراشى، سۇمىرەيىپ، — دەدى ىشىنەن. قىرىق ادامدى باسقارماق تۇگىل ءوز باسىن الىپ جۇرە المايتىن نارسە عوي».
ەرجانعا مۇراتتىڭ ۇندەمەگەنى اقىرعاننان قاتتى باتتى. ماڭدايدىڭ استىنان سۇزە قاراعان اناۋ ەكى وتتى كوز كەۋدەسىنە كەۋلەپ كىرىپ، ىشكى سارايىن اقتارىپ بارادى. ەرجان ودان ارىگە شىداي المادى.
— مەن ايىپتىمىن. بايقاماي قالىپپىن، — دەدى ول.
— سەنىڭ ايىپتى ەكەنىڭدى ونسىز دا بىلەمىن، — دەدى مۇرات.
— قالاي؟ بايقاماي قالىپ قويدى ما؟ الدە... قاشىپ كەتتى مە؟
— مەنىڭشە، بايقاماي قالىپ قويعان سياقتى.
— كوزىڭ جەتپەيدى عوي؟ — دەدى مۇرات بۇلتارتپاي.
— كەسىپ ايتۋ قيىن.
مۇرات ەرجاندى تاعى دا باستان-اياق شولىپ ءوتتى دە، تۇڭىلگەندەي قولىن ءبىر-اق سىلتەدى.
— ءجۇر ۆاگونىڭا.
Mۇرات كىرگەندە جاۋىنگەرلەر ساكىلەرىنەن اتىپ تۇردى. بارلىعى سىمداي تارتىلىپ تىك تۇرسا دا، كومانديرگە تۋرا قاراعاندارى از. مۇرات ۆاگوننىڭ ورتاسىنا تامان باردى دا قولىن ارتىنا ۇستاپ، جۇرتتى تۇگەل شولىپ ءوتتى. ءبارىنىڭ كەسكىنىنەن ايىپتىلىق اجارىن تانىدى. «وتىرىڭدار»، — دەدى مۇرات. ءوزى دە ورىندىق ىزدەپ جان-جاعىنا قارادى. ءبىر سولدات جاشىك اكەلىپ بەرە قويدى. مۇرات جايلاپ وتىردى دا تەمەكى تارتتى. جۇرتتىڭ ءبارى ءۇنسىز، ۇلكەن كومانديردىڭ قاباعىن باعىپ وتىر.
— كانە، شىنىنا كەلەلىك، — دەدى مۇرات، — بىلەتىندەرىڭ بار ما؟ مۇمكىن ادەيى قالىپ قويعان شىعار؟
ءبىر ساتكە جۇرت قاتال سۇراقتى توسىرقاعانداي ءۇنسىز .قالدى. قارتباي ورنىنان تۇردى. مۇرات ونىڭ بيىك بولماسا دا سۇيەكتى، بەرىك تۇلعاسىن، سيرەك شەگىر مۇرتتى، شەشەك داعى بار قىزىل شىرايلى ءجۇزىن سۇيسىنە شولىپ ءوتتى.
— مەن بىلسەم، ونىڭ ارام ويى بولعان جوق، — دەدى قارتباي قىسقا عانا.
«مىناۋ ايتسا ءبىلىپ ايتادى. ءوزى ءبىر تاباندى جىگىت بولار» دەپ ويلادى مۇرات. وسىدان كەيىن قايىرىپ سۇرامادى. سەرجانت دوبرۋشكين ورنىنان تۇردى. ول كوز قيىعىمەن ەرجان مەن مۇراتقا كەزەك قاراپ ءوتىپ، قولىن شەكەسىنە اپاردى.
— جولداس كاپيتان، ول مەنىڭ وتدەلەنيەمنىڭ جاۋىنگەرى ەدى. رۇقسات ەتىڭىز، ءوزىم بارىپ ەرتەڭگى ەشەلونمەن الىپ كەلەيىن. ول ءوزى ءجون-جوسىقتى بىلمەيتىن جاۋىنگەر.
دوبرۋشكين ۇزىن بويلى قاپساعاي، ءسال ەڭكىشتەۋ. قيمىلىندا اسكەري جيناقىلىقتان گورى، مىسىقتىڭ ەپتىلىگىنە ۇقسايتىن ءبىر شاپشاڭدىق بار. بەتىندە ءاجىم جوق بولعانمەن ءوڭى ەسكى. جاس شاماسىن اجىراتۋ قيىن، مۇندايلار كەيدە وتىزدا، كەيدە قىرىقتىڭ ار جاعىندا بولادى. دوبرۋشكيننىڭ داۋىسىندا، بۇكىل تۇلعاسىندا، بەت الپەتىندە، ءيى تۇسكەن قايىستاي، كوڭىل اۋدارىپ كوز توقتاتارلىق ەشنارسە جوق. تەك كىسىنى سيپاپ كورگەندەي اككى كوزقاراسى عانا ونىڭ وزىندىك قاسيەتىن اڭعارتقانداي. «ءاي ءبىرتالايدى كورگەن، جىرىندى بوپ قالعان قۋ بولارسىڭ»، — دەپ ويلادى مۇرات نەگە ەكەنىن ءوزى دە تۇسىنبەدى، ءبىراق ايتەۋىر ونى جۇمساعىسى كەلمەدى.
— جاۋىنگەردى جوعالتقان سەن ەكەنسىڭ عوي، — دەدى مۇرات. — ەندى قالعاندارىنا يە بولساڭ دا جەتەر. باسقا ادام جىبەرەمىز.
مۇرات تاڭداپ-تاڭداپ كەلىپ، ۆزۆود كومانديرىنىڭ كومەكشىسى، اعا سەرجانت زەلەنيندى جىبەردى. ونى از دا بولسا بىلەتىن. وسى ءبىر تالدىرماش دەنەلى، ات جاقتى، كىشكەنە بەتتى، شيكىل سارى جاس جىگىت — پىسىق تا، جۇمساعان ىسكە تىندىرىمدى دا كورىنگەن.
مۇرات ەشەلوندى ارالاپ، ەندى ءبىر ايالدامادان كەيىن ءوز ۆاگونىنا قايتىپ كەلگەندە، ونداعىلار ءالى ۇيىقتاماعان ەكەن. ءبىراق ۆاگون ءىشى ماناعىداي جادىراڭقى ەمەس. ستولدا ولەۋسىرەپ ءبىر-اق شىراق جانىپ تۇر. كۋپسيانوۆ ءوز توسەگىنىڭ شەتىنە بارىپ وتىرىپتى. ونىڭ قالىپ قويعان سولداتتىڭ قامى تۋرالى سۇراعىنا قىسقا جاۋاپ قايىردى دا مۇرات فۋراجكاسىن الىپ ماڭدايىن جەلگە توسىپ ەسىكتىڭ الدىنا كەلىپ تۇردى.
جارقىراعان جۇلدىزداي ءار جەردە سيرەك جانعان ەلەكتر شامدارى ارتتا قالدى دا، پوەزد قالىڭ تۇتاسقان قاراڭعى ءتۇننىڭ كەۋدەسىنە ۇڭگىپ كىرىپ كەتتى. مۇرات ەشەلوننىڭ ستانسيادان ءجۇرىپ كەتكەنىن وسى كەزدە بارىپ سەزدى. ول قاتتى ويلانىپ قالىپ ەدى. ءوز ىسىنە بەرىلىپ، قۇنىعا جۇمىس ىستەگەن ادام قولى بوساپ كەتكەندە — تىندىرعان ىسىنە ءسۇيسىنىپ، راقاتتانىپ دەم الادى، نە بولماسا — «وسى مەن بوسقا اۋرە بولدىم با ەكەن؟» — دەپ سەكەم الىپ، وتكەن-كەتكەنىنە كوز جىبەرىپ الدى-ارتىن ويلاپ تولعانادى. مۇرات تا وسى سوڭعى نننننن ەدى. جاڭاعى ءبىر جامانات دەنەگە كىرگەن تىكەندەي ۇمىت بولماسا دا، كەيىن شەگىنىپ كەتتى. ەندى ونىڭ الدىنا ۇلكەن ءبىر سۇراق كەلگەن سياقتى. ول مايدانعا كەتىپ بارادى. بۇگىن وسى كۇنگە دەيىنگى ءومىردىڭ ءبىر بەلەسى ءبىتتى. الدا ەكىنشى بەلەس. الداعى ءومىرىنىڭ قالاي بولارىن بۇل ءالى بىلمەيدى — تەك ايتەۋىر اسقارلى اسۋ بارىن سەزەدى. مىنەكەي وسى ەكى ءومىردىڭ ارالىعىندا وسى كۇنگە دەيىن اسىعىس وقىلعان كىتاپتاي قايرىلۋعا مۇرشاسى بولماعان وتكەن ومىرىنە كوز جىبەردى. سول كىتاپتىڭ بەتىن جابا تۇرىپ ويلانىپ قالدى.
مۇراتتىڭ جاسى بيىل وتىز ەكىدە. ول وتكەن ومىرىنە كوز جۇگىرتكەندە ەكى ءتۇرلى قاراما-قارسى اسەردە بولدى.
اۋىلدا اسىق ويناپ، جالاڭ اياق شاپقىلاپ جۇرگەنى، ينتەرناتتا وقىعانى كۇنى كەشە سياقتى. ەندى سودان ءبىر اينالۋعا كەلمەي مىنەكەي مايدانعا كەتىپ بارادى. اۋىل سىرتىنداعى اسىق وينايتىن تاقىر، وزدەرى باسىنا تالاي شىققان جاندىز وزەنىنە ءتونىپ تۇرعان «تاستۇمسىق» اتالاتىن كىشكەنە ەەەەi، وزەندى جاعالاي شاشىراي سالىنعان باكەنە قىستاۋلار كوز الدىندا. جازدىگۇنى ىسسىدا تولارساقتان سۋعا كىرىپ، قالىڭ قوعانىڭ اراسىنان قۇلاعى مەن ساۋىرىن سالاعان قۇيرىعى عانا كورىنەتىن جىلقى... سۋعا شومىلعان بالالاردىڭ شۋى دا قۇلاعىنان كەتپەگەن. جاندىز بويىنداعى شوپتەر جازدا قۋراپ كەتەتىن دە قاپتاعان تىكەنەككە قادالاتىن. پىشاقپەن تىلگەندەي باشايدىڭ استىنا ينەدەي قادالاتىن. وسىنىڭ ءبارى كۇنى كەشە ەمەس پە ەدى؟!
مۇرات ەندى ءبىر قاراعاندا سول بالالىق شاق ءتىپتى الىستاپ كەتكەن ەكەن. ول ەكى ورتادا جوتالانىپ تالاي ءومىر اسۋلارى جاتىر. مۇرات بالالىقپەن ەرتە قوشتاستى. سوناۋ ءبىر بۇلىڭعىر كۇز — العاش رەت مۇنى ويىننان قالدىردى. اكەسى مۇراتتى قاسىنا ەرتىپ تاستۇمسىقتىڭ ار جاعىنداعى جازىقتان شاپقان ءشوپ تاسىدى. قار جاۋىپ، مۇز قاتقاسىن جاندىز بويىنان قوعا شاپتى. ارينە مۇرات شابا العان جوق، ول اكەسىنىڭ شاپقان قوعاسىن جينادى. جاندىزدىڭ ارعى بەتىندەگى، اقىرىن كوتەرىلىپ، الىستاپ بارىپ ادىرعا جالعاسىپ كەتەتىن «يتولگەن» اتتى كەڭ جازىقتىڭ ۇستىنە ىزعارلى كوك الا بۇلت كەتپەي قويعان. سول ءتۇسى سۋىق بۇلتقا، جاياۋ بوراسىن سىپىرعان كەڭ جازىققا قاراعاندا بالا مۇراتتىڭ كوڭىلى ەلەگىزىپ قويا بەرەتىن. وعان دۇنيەنىڭ ءبارى دىرىلدەپ جاۋراپ تۇرعان سياقتى كورىنەتىن. ونىڭ ۇستىنە اكەسى اسپانعا قاراپ: «بيىلعى قىستىڭ سىڭايى جامان» دەپ باسىن شايقاپ بالا كوڭىلىن قوبالجىتا تۇسەتىن. سول جىلى قوي قوراعا ەرتە قامالدى. قوي تۇگىل، جىلقىنىڭ ءوزى ارەڭ تەبىندەپ جايىلاتىن بولدى. مۇرات ءوزى جاقسى كورەتىن تورتوبەل قۇنانىنىڭ شاشاسىنىڭ استى قاناعانىن كورىپ، اكەسىنە «قۇنانىمنىڭ اياعىن كىم كەستى» دەپ جىلاعان. بۇرىن كەمپىرلەردىڭ سوزىنەن قۇلاعى شالعان «جۇت» دەگەن ءسوزدىڭ سۇمدىق ماعىناسىن مۇرات وسى جولى ءتۇسىندى.
«جۇت» دەگەن سۋىق ءسوز ونىڭ ۇعىمىندا — قازاندا بۇرقىلداپ قايناعان قاتىقسىز، سۇيىق اتالا، ارقاسى پىشاقتاي، قابىرعاسى ىرسيىپ قۇلاپ جاتقان تورتوبەل قۇنان، ءۇي-ىشىنىڭ تۇنجىراعان جۇدەۋلىگى بولىپ كىردى. مۇرات ىشكە كىرسە دە، تىسقا شىقسا دا دۇنيەنىڭ، جۇدەۋلىگىن كوردى. بەتىن باسقان كوك مۇزداقتى سىلكىپ تاستاۋعا دارمەنى بولماي، اش ادامداي بۋىنى كەتىپ جەر دە سۇلىق جاتىر. قىرمان ورنىندا شۇپىرلەسىپ جۇرەتىن جۇمىرىقتاي جۇپ-جۇمىر ءشىل دە بيىل كوزگە تۇسپەيدى. جىلدا پىشەن مەن قوڭ ءيسى اڭقىپ، جىپ-جىلى بولاتىن مال قورا دا بيىل ازىناپ تۇر. بۋى بۇرقىراعان كوڭ ورنىندا ءار جەردە قاتىپ قالعان شاشىراڭقى قۇمالاق پەن تەزەك قانا.
جاز شىعىسىمەن اكەسى اعايىننان ءبولىنىپ قالاعا كوشتى. قىستان ءسىڭىرى شىققان سارى اتانعا بار جۇگىن ارتىپ، ءۇي-ىشى شۇبىرىپ جاياۋ كەتتى. مۇرات كوز اشقالى. ءوزى كورگەن، ءوزى بىلگەن بار دۇنيەمەن — بالالىق مەكەنىمەن وسىنداي جۇدەۋ شاقتا قوش ايتىستى. وزەننىڭ ارعى بەتىنە مۇرات ۇزاپ شىعىپ كورمەگەن-دى. بۇلاردىڭ اۋىلى جازدا ولاي قاراي كوشپەيتىن. مۇراتتىڭ دۇنيەنىڭ بۇل جاق بەتىنەن كورگەنى سوناۋ الىستاعى مۇنارتقان باسىن ساعىم شالعان اقادىر عانا. بالا قيالىنا سوناۋ مىڭ قۇبىلىپ، توگىلىپ ويناعان ساعىمنىڭ ار جاعىندا عاجايىپ ءبىر ەل بار سياقتى ەلەستەيتىن. ءبىراق اقادىردىڭ ار جاعى كادىمگى يتولگەن سياقتى جازىق، ودان ءارى تاعى ءبىر ادىر ەكەن. اش جاياۋدى، بالا جاياۋدى شولدەتتى دە، شارشاتتى دا. ءبىراق مۇرات سارى اتان كوتەرە الماعان ءبىر قوماقتى قاپشىقتى ارقالاپ، قارا تەرگە ءتۇسىپ كەلە جاتقان اكەسىنە قاراپ قويىپ، دىبىسىن شىعارماي جۇرە بەردى. وسىلاي بالالىق تا قىستاۋدا ۇمىت قالعان اسىقپەن بىرگە سوناۋ كەيىندە، اقادىردىڭ ار جاعىندا قالىپ قويدى.
مۇرات تۋعان جەرىنە جەتى-سەگىز جىلدان كەيىن قايتىپ ورالدى. ەندى ءبىراز وقىعان، دۇنيە كورگەن، جيىرماداعى جىگىت بولىپ كەلدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز جاندىز بويىن سول ءوزى كەتكەندەگى جۇدەۋ، جۇپىنى قالپىندا كورەم عوي دەپ ويلاپ ەدى. اقادىردان بەرى اسقاسىن-اق وزەن جاعاسىندا قاپتاي قونعان اۋىل، قىرقادا جايىلعان ءۇيىر-ۇيىر جىلقى كوردى. بويىنداعى قىستان الىپ قالعان ىلعالى تاۋسىلماعان دالا كوكتەم كۇنىنە ەركەلەپ، كەڭ تىنىستاپ كولبەپ جاتىر. تاستۇمسىققا جاقىنداپ كەلگەندە مۇراتتىڭ اربادان قارعىپ ءتۇسىپ، جۇگىرىپ بارىپ جاندىزعا شومىلعىسى كەلىپ كەتتى. ءبىراق ءىرى بايلاردى كونفيسكالاۋعا كەلە جاتقان وكىلگە ويتۋگە بولمايتىن ەدى. مۇرات تارانتاستىڭ ۇستىندە ءبىر قوزعالىپ قويدى دا، بويىن تۇزەپ تىك وتىردى.
اۋىل سول باياعى قالپى ەكەن. دوڭگەلەنە تىگىلگەن قاراشا ۇيلەر. اتقا ءمىنىپ قارىنا قۇرىق ىلگەن جىگىتتەر. كەشكىتۇرىم شۇبىلتا شاڭ بۇرقىراتىپ ورىستەن قايتقان مال. ەسىك الدىندا جەر وشاقتا جانعان وت. تەك اناۋ بەتتەگى دەربىسالى اۋىلى عانا كىشىرەيىپ قالعان. بۇرىنعى وقشاۋ ءبىر شوعىر بولىپ تەڭكيىپ تۇراتىن اق ۇيلەر كىشىرەيىپ، قوڭىرقاي تارتقان. مۇرات ەكى-ۇش كۇن اۋىلداردى ارالاپ، اركىممەن اڭگىمەلەسىپ ءجۇردى. قالادان شىققاندا نۇسقاۋ انىق، ىستەيتىن ءىس بەلگىلى ەدى. كەدەيلەرگە مىقتاپ ارقا سۇيەپ، ورتاشالاردى ءوز جاعىنا تارتىپ، ءىرى بايلاردى اشكەرەلەۋگە، كونفيسكالاۋعا ءتيىس. ءبىراق اۋىلعا كەلگەندە ءبارىن شاتاستىرىپ الدى. بىرىنشىدەن، دەربىسالىنىڭ مالى وزىندەگى اقباردان اناعۇرلىم از بولىپ شىقتى. كونفيسكاعا جاتقىزۋعا دا سىيمايدى. «ونىڭ بۇرىنعى مالى قايدا دەپ اركىمنەن ءبىر سۇراپ كورىپ ەدى، كەيبىرەۋلەرى «ءبىز قايدان بىلەيىك، كىمنىڭ مالىنىڭ ەسەبىن الىپ ءجۇرمىز» دەپ جالتاردى؛ بىرەۋلەرى «قازاقتىڭ جۇت دەيتىنى بولادى، شىراعىم، بەرى-قارىسى جانە بار. دەرەكەڭنىڭ دە داۋلەتى شايقالدى عوي» دەستى.
مۇرات دەربىسالىنىڭ اۋلىنا باردى. دەربىسالى ءىرى دەنەلى، قارا بۋرىل ساقالدى كىسى ەكەن، مۇراتتى ءوزى شىعىپ قارسى الدى. مۇرات بالا كەزىندە ونى بىر-ەكى رەت كورگەن-دى. وندا ۇستىنە كوك ماۋتى ۇزىن تاتار بەشپەت، باسىنا كوك قالپاق كيىپ جۇرگەن قىزىل شىرايلى ادەمى كىسى بولاتىن. ساقالىنىڭ بۋرىل تارتقانى بولماسا ءقازىر دە سىرت ءپىشىنى كوپ وزگەرمەپتى. ءبىراق بۇرىنعى ماڭعازدىق پەن ەكپىن جوق، ءيى ءتۇسىپ قالىپتى. باسىندا كونەتوز قۇندىز بورىك، ۇستىندە جالاڭ شەكپەن. ول مۇراتتى تارانتاستان ءتۇسىرىپ جاساۋى شامالى، بەس قانات ۇيگە الىپ كىردى.
— مۇرات شىراعىم، قازاق «التى جاسار بالا الىستان كورسە، الپىستاعى قاريا ارناپ بارىپ سالەم بەرەدى» دەگەن ەدى. بارا المادىم. نەسىن جاسىرايىن: «دەربىسالى مالىن الۋعا كەلگەن ادامعا جالپاقتاپ جاتىر» دەگەن سوزدەن قاشتىم» — دەدى دەربىسالى مالداسىن قۇرىپ وتىرعان كۇيى ەكى تىزەسىن ۇستاپ شالقايا بەرىپ، مۇراتتى باستان-اياق شولىپ ءوزىن، — زامان سولاي عوي. سەنى جىبەرە مە، باسقانى جىبەرە مە، ۇكىمەت ايتەۋىر الاتىن مالىن الماي قويمايدى عوي، — دەپ كۇرسىنىپ قويدى دا، باسقا سوزگە كوشتى. ءسوز رەتى كەلگەسىن ايتىپ جاتىرمىن، كوڭىلىڭە الما. ال، اكە-شەشەڭنىڭ دەنى ساۋ ما؟ ارىستان ءالى قارتايماعان شىعار. ءبىزدىڭ ءجاميلا قارىنداس جاقسى ما؟ ايتپاقشى، سەن بىزگە جاقىن جيەنسىڭ-اۋ. ءجاميلا ءبىزدىڭ بايجۇمانىڭ قىزى عوي.
مۇرات تاپ جاۋىمەن ايقاسۋعا ىشتەي مىقتاپ دايىندالىپ كەلگەن ەدى. دەربىسالى بىردەن بەتىن جۇمسارتىپ اكەتىپ بارادى. سوندىقتان دا دەربىسالىگە سوققى بەرۋدەن گورى دە ءوزىن ءوزى قايراۋ ءۇشىن بالا كوڭىلىندە قالعان رەنىشىن قاتتى ايتىپ تا سالدى:
— ءسىز سول جاقىن قارىنداسىڭىزعا تارىققاندا ءبىر سيىردىڭ ءسۇتىن قيمادىڭىز عوي. — دەربىسالى مۇراتتىڭ بەتىنە وقشايا قاراپ الدى دا، كۇلىپ جىبەردى.
— ۇستاعان جەرىن قاراشى. ۇقساماساڭ تۋما. ءوزىڭ ارىستاننان اۋماي قالىپسىڭ. ول دا كىسىگە ءسوزىن جىبەرىپ كورگەن ەمەس قوي. — دەربىسالى كۇلكىدەن وقىس تىيىلىپ، اۋىر كۇرسىنىپ بايسالدى سويلەپ كەتتى، — ول مەشىننەن ءبىز دە كوتەرەم بولماعانمەن سوعان جۋىقتاپ شىقتىق. مەندەگى داۋلەتتىڭ سارقىنشاعىمەن بۇكىل بايجۇما جۇرەك جالعادى. ءبىراق ءسوزىڭ ورىندى. ءبىر سيىردىڭ، نە ءبىر بايتالدىڭ ءسۇتىن ارىستانعا بەرۋگە بولاتىن ەدى. ءبارى پيعىلدىڭ تارلىعى عوي. كىم بىلەدى، سول پيعىلىمىزدان جازعان شىعارمىز.
مۇرات كەشكە قاراي دەربىسالىنىڭ اۋلىنان قايتىپ كەلە جاتقاندا، كولدەنەڭنەن ءبىر سالت اتتى كەزدەستى. كىشكەنە قارا ساقالدى، الاسا بويلىلاۋ، شىمىر دەنەلى بىرەۋ ەكەن ات ۇستىنەن سالەمدەستى دە، مۇراتتىڭ بەتىنە كىشكەنە كوزىن شۇيىرە، جىميا قارادى.
— ءداۋ دە بولسا، سەن مەنى تانىماي تۇرسىڭ-اۋ، مۇرات، ءا؟
مۇرات ونىڭ بەتىنە ۇڭىلە قاراپ تۇردى دا:
— ءسىز... ءسىز... جانعابىل بولارسىز. اسسالاۋمالايكۋم، جانەكە، — دەدى، اربادان ءتۇسىپ، قولىن ۇسىنىپ.
— ۋاعالايكۇمۇسسالام. كوپ جاسا. ەلدەن جاس كەتىپ ەدىڭ، ۇمىتپاپسىڭ، — دەدى جانعابىل اتتان ءتۇسىپ، مۇراتتىڭ قولىن قاتتى سىلكىپ. — ارىستاننىڭ بالاسى، تورە بولعان ەكەنسىڭ. كەلگەنىڭە ءۇش كۇن بولدى. پاۋەسكەدەن تۇسپەيسىڭ. ارىستان ەكەۋمىز دوس ەدىك، بالاسى ۇيگە كەلىپ سالەم بەرۋدى دە بىلمەيدى، — دەپ ول مۇراتتى ءبىراز شەنەپ الدى، — ءجا، وقاسى جوق. سەندە ءسوزىم بار ەدى، پاۋەسكەڭدى جىبەر، جۇرە سويلەسەلىك.
ەكەۋى وڭاشا قالعاسىن جانعابىل قايتا سويلەدى.
— ءبىلىپ تۇرمىن. دەربىسالىگە بارىپ كەلەسىڭ عوي. بايدىڭ مال-جانى امان با ەكەن. استى-ۇستىڭە ءتۇسىپ، جاقسى قارسى العان شىعار؟ سەنىڭ وزىنە جيەن ەكەنىڭدى دە ايتقان بولار.
— ونى قايدان بىلەسىز؟ — دەدى مۇرات تاڭدانىپ. جانعابىل قارقىلداپ كۇلىپ الدى.
— اي، جاسسىڭ عوي ءالى. مالشىلاردىڭ ەڭبەك اقىسىن اپەرمەك بولدىڭ با؟
— ءيا.
— مالشىلار اقىسىن تۇگەل العان بولىپ شىقپاسا نە قىلسىن؟
— سىزگە ونى كىم ايتتى؟ جانعابىل تاعى دا كۇلدى.
— ونى ايتۋدىڭ كەرەگى جوق. جىلقىشى قۇلباي عوي، قۇداي بىلەدى. «دەرەكەمە ەڭبەگىم كەتكەن جوق، ساقالىم اعارعاندا كۇناكار بولا المايمىن. شىراعىم، كەڭەس تورەسى، دۇقامانتىڭا قۇلباي بار اقىسىن الدى دەپ جاز» دەگەن شىعار-اۋ، — دەپ جانعابىل تاعى دا كۇلىپ الدى. مۇرات جانعابىلدىڭ وزىمەن بىرگە بولعانداي سويلەگەنىنە قايران بولدى. — ءاي، قور نەمە. قورلىققا ەتى ءولىپ كەتكەن ونىڭ، — دەپ جانعابىل قۇلبايعا كىجىندى دە، بايسالدى سويلەپ كەتتى. — كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءدامىن تاتتىق. بۇل ءوزى كەدەيدىڭ وكىمەتى عوي. وسى كۇنگە دەيىن بايلاردى تەجەپ كەلىپ ەدى، ءبىراق مەنىڭ بايقاۋىمشا، بايلارعا ۇلكەن قۇرىعىن ەندى سالاتىن سياقتى. سول قۇرىقتى ۇستاپ كەلگەن سەنسىڭ. قۇرىق سالاردا ءۇيىردىڭ ىشىنە كىرىپ كەتىپ الدىرمايتىن اككى بولىپ قالعان تۋ اساۋلار بولادى. دەربىسالى دە قامسىز وتىرعان جوق. ءوزىڭ دە بايقاعان شىعارسىڭ. ەن داۋلەتتىڭ ۇشىعى عانا قالعان وندا. سەن بولساڭ عوي، قۇداي بىلەدى، دەربىسالىنىڭ باياعى داۋلەتى، باياعى مالى قايدا دەپ دال بولىپ ءجۇرسىڭ. سەن ونى دەربىسالىنىڭ ۇيىنەن ىزدەمە. ەگەر ونى تاپقىڭ كەلسە، مىنا پاۋەسكەدەن ءتۇس تە، اتقا ءمىن، مىناۋ باسىڭداعى شاپكەڭدى دە تاستا. ءبىزدىڭ ۇيدە مەنىڭ ءبىر بوركىم بار، سونى كي. مەنىمەن بىرگە ءجۇرىپ وسى ەكى اۋىلدى ارالا. سەن كەشەگى ارىستاننىڭ بالاسى بولعانمەن بۇگىن اكىمسىڭ. ساعان كەز كەلگەن ادام شەشىلىپ شىنىن ايتا بەرمەيدى. ال، دەربىسالىنىڭ مال-مۇلكىنىڭ قايدا ەكەنىن مەن بىلەم، مەن بىلمەگەندى ەل بىلەدى. تەك قاتىندار ساۋ بولسىن، قۇرانعا جازىلعان قۇپيا بولسا دا جەتپەي قالمايدى. سەنى وسى ماڭداعى ءجونى ءتۇزۋ، ەتى ءتىرى جىگىتتەرمەن كەزدەستىرەم، ءوزىڭ وعان جول تابا الماي ءجۇر ەكەنسىڭ. وسىندا سەن سياقتى وقۋى بولماعانمەن، ەتى ءتىرى قارتباي دەيتىن جىگىت بار. ءبىز ونى قاراتاي دەيمىز. سونى قاسىڭا سەرىك قىپ ال. جوعارىداعىلار بايدى كونپەسكەلەگەندە كەدەيگە ارقا سۇيە دەگەن شىعار-اۋ، مىنە سول كەدەيىڭ ءبىز بولامىز، — دەپ ءبىتىردى جانعابىل ءسوزىن.
مۇرات بويىنداعى جاس قىزۋىمەن ىسكە كىرىسىپ، دەربىسالى بايدىڭ اعايىن اراسىندا جاسىرعان مالىن، تىققان دۇنيەسىن تاۋىپ كونفيسكالادى. ارينە، بۇل ءىس وڭاي بولمادى. ول تۇگىل مۇراتقا ءتىپتى جەڭىل كورىنگەن باي مالىنان كەدەيلەرگە مال ۇلەستىرۋ دە وڭايعا تۇسكەن جوق. بايلاردىڭ ۇگىتى مە، الدە بويعا ءسىڭىپ مەڭدەتىپ كەتكەن قاراڭعىلىق، ەسكىلىك پە، كەيبىر كەدەيلەر: «بۇلىنگەن ەلدەن بۇلدىرگى الما دەگەن، قۇداي ءوز تالايىمىزدان جارىلقاسىن؛ كىسى مالىن الا المايمىز، دەربىسالىگە وپا بەرمەگەن مال بىزگە دە وپا بەرمەس» دەپ تۇرىپ الدى.
دەربىسالى كەتەر الدىندا مۇراتقا بىلاي دەپ ەدى:
— شىراعىم مۇرات، زامان وسىلاي بولدى، بۇل دا بولسا اللانىڭ ءىسى شىعار. تىرنەكتەپ جيعان مال كەتتى. سەن دە بوتەن ەمەس ەدىڭ. ءبىراق... ءتۇپ قازىق سەندە ەمەس قوي. ساعان وكپە جوق. زامانىڭ تۇلكى بولسا تازى بوپ قۋ دەگەن. الدىڭنان جارىلقاسىن. ءبىز دە اللانىڭ سالعانىن كورەرمىز. كورمەگەن جەردىڭ وي-شۇقىرى كوپ بولادى، مۇرات شىراعىم، تىم بولماسا اعايىن اراسىندا قالدىرمادىڭ قايتەيىن.
— وتاعاسى، زاماننىڭ نەسىن ايتا بەرەسىز، — دەدى مۇرات. — حالىق زامان ەندى تۇزەلدى دەپ وتىر. زامان تۇلكى ەمەس تە، ءبىز تازى ەمەسپىز. زاماننىڭ بيلىگى قولعا تيگەسىن، ونى وسىلاي ءوزىمىز وزگەرتىپ جاتىرمىز. مالدى دا ۋايىمداماڭىز، مال يەسىن تاپتى. باققان ادامىنا باردى. جۇرتتى كوپ شۋلاتپاي اتتانىڭىز.
— ءيا، زامان سەندەردىكى عوي، — دەدى دەربىسالى ەكى-ۇشتى ەتىپ. سودان كەيىن مۇراتتى كوزىمەن اتىن جىبەرەردەي وقتالىپ قالدى دا تەز وزگەرىپ، تومەن قاراپ كۇرسىنىپ قويدى، — ارينە، سەندەر سولاي دەيسىڭدەر عوي. ال، قوش بول، شىراعىم. ارىستان مەن ءجاميلاعا سالەم ايت. ەندى قايتىپ كورىسەمىز بە، جوق پا!؟
بۇلار ارادا ءۇش-تورت جىل وتكەننەن كەيىن قايتادان كەزدەستى. مۇرات سوۆپارتشكولدى ءبىتىرىپ، پارتيا-سوۆەت قىزمەتتەرىندە ىستەدى. 1932 جىلى ونى جاندىز بويىنا كومانديروۆكاعا جىبەردى. بۇل ءبىر قيىن كەز ەدى. وتىرىقشىلىققا كوشكەن جاڭا شارۋاشىلىقتى باسقارا بىلمەۋشىلىك، اسىرا سىلتەۋشىلەر، ءار ءتۇرلى زيانكەستىك ارەكەتتەر قوسىلىپ، جاس كولحوزدى مەڭدەتىپ تاستاعان ەكەن. مۇرات كولحوزدىڭ شايقالعان شارۋاسىن قالپىنا كەلتىرمەك بولىپ بار كۇشىن سالدى. ءوز توڭىرەگىنە باياعى جانعابىل، قاراتايلار سياقتى ادامداردى توپتاپ، ۇگىتى مەن ايقايى ارالاس، ارەڭ دەپ كولحوز بەتىن تۇزەگەن كەزدە، ازعانا كۇننىڭ ىشىندە ءتۇن جامىلىپ، جىرىلىپ-جىرىلىپ كولحوزدىڭ مالى ۇرلانا باستادى. مۇرات سەنىمدى ادامدارىن جيناپ الىپ كەڭەستى.
— مەنىڭ اعايىنىم قيسىق اۋىز جولامان دا جوعالىپ كەتتى، — دەدى قاراتاي. — ايەلىمە سىر تارتتىرىپ ءبىلىپ الدىم. وسىندا استىرتىن دەربىسالى كەلىپتى، جۇرت سوعان كەتىپ جاتىر. شاماسى سونالىنىڭ قالىڭ قامىسىن پانالاعان تۇرلەرى بار.
مۇرات اقىلداسا كەلىپ كولحوزدىڭ بار جىگىتىن، ءشيتى مىلتىق، سويىلمەن قارۋلاندىرىپ اتقا قوندىردى.
— قولدارىڭنان كەلسە تىلدەسىپ، جونگە كوشىرىڭدەر. ولار دا قارۋسىز ەمەس شىعار، — دەدى جانعابىل.
كولحوزشىلار وتريادى ەكى كۇن ىزدەپ، باندالارعا جولىقتى. باندالار سونالىنىڭ ار جاعىنداعى قىنالى ادىرىنىڭ ءبىر قۋىسىنان شىعا كەلدى. شاعىن وتريادتى كورىپ قالىپ شابارىن نە قاشارىن بىلمەي وشارىلىپ تۇرىپ قالدى. مۇرات تا ءوز ادامدارىن توقتاتتى دا، قاسىنا قارتبايدى الىپ، ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى. دەربىسالىنى انادايدان-اق تانىدى. باسىندا قۇندىز بورىك، ۇستىندە بەلىن بۋعان جەڭىل شەكپەن. توپتان ءسال ىلگەرى شىعىپ، اقبوز اتتىڭ ۇستىنە بەلىن تايانىپ شالقاق وتىر. جاقىنداپ كەلگەن مۇراتقا سىزدانا قاراپ مىرس ەتىپ قويدى. ساقالى اق بۋرىل بولعان، دەنەسىنىڭ بۇرىنعى تولىقتىعى تارالىپ سىڭىرلەنە تۇسكەن. مۇرات ونىڭ بەتىنە قاراپ، ودان جاقسىلىق كۇتپەيتىنىن ءتۇسىندى. بۇل دا اتىنىڭ باسىن وقىس تەجەپ، قاباعىنىڭ استىنان ءوزارا قاراپ تۇرىپ قالدى.
— امان كورىنەسىڭ عوي، — دەدى مۇرات جۇرتتى سۋىق كوزبەن شولىپ ءوتىپ. باستارىن ورامالمەن تاڭىپ، بىلەكتەرىن سىبانىپ العان. وتىز قارالى ادامنىڭ ەداۋىرىندە مىلتىق بار، كەيبىرەۋلەرى اتتىڭ جالىنا قويىپ كولدەنەڭ، كەيبىرەۋلەرى تۇمسىعىن تۇسىرە كەزەي ۇستاپتى. مۇرات نە جەڭىپ قايتاتىنىن، نە وسى ارادان امان كەتپەيتىنىن ءتۇسىندى. — اماندىق سۇراسۋعا كەلگەنىم جوق. الدىمەن ءسوزىم مىناۋ سوڭىڭا ەرگەن جىگىتتەرگە. وزىڭە دە ايتام. جونگە كونىڭدەر. ءقازىر مەنىمەن بىرگە جۇرەسىڭدەر. جاسىرمايمىن، ويتپەسەڭدەر وڭبايسىڭدار.
— انا جىلى جەر اۋدارىپ ەدىڭ، ەندى تۇرمەگە قاما دەپ ەرەم بە ساعان؟ جوق، ولاي بولماس. شاماڭ كەلسە كۇشپەن الىپ كور، — دەدى دەربىسالى اششى مىسقىلمەن توبەدە تۇرعان از عانا توپقا كوز تاستاپ، — قالىڭ قولمەن كەلە الماپسىڭ عوي. شىركىنىم، جاڭا زامان ورناتام دەۋشى ەدىڭدەر، كوردى قازاق ول زامانىڭدى. تاتتى ءدامىن. كورەرمىز، ءالى قازاقتى قايسىمىز اۋدارىپ الارىمىزدى. ارقا سۇيەگەن ارىسىڭ بولسا، ول دا تىنىش كورىنبەيدى.
— تۇبىرىمەن جۇلىنعان اعاش قايتادان وسپەيدى بۇل توپىراققا. وسىرمەيمىز، — دەدى مۇرات زىلمەن سويلەپ.
— ءاا، جۇلدىم دەپ ويلايدى ەكەنسىڭدەر عوي، — دەپ دەربىسالى ونىڭ ءسوزىن ءبولدى. — جوق. مەنىڭ تامىرىم قالعان.
— تامىرىڭدى دا قىرقامىز. ال، قازاقتىڭ قامىن سەن ويلاماي-اق قوي، ول ءوز جولىن تاپقان. ونى ول جولدان سەن تايدىرا المايسىڭ. قولىڭنان كەلگەنى اياقتان شالۋ بولار. وتىز ادام ەرتتىم دەپ، ەل باستاعانداي قاقشيما! — دەدى دە مۇرات وزگەلەرىنە بۇرىلدى. — جىگىتتەر، سەندەر اداسىپ جۇرسىڭدەر! دەربىسالى سەندەردى وزىمەن بىرگە سۋعا باتىرماق! وسىنىڭ نە جاقسىلىعىن كورىپ ەدىڭدەر! كانەكەي، ۇيلەرىڭە، قاتىن-بالالارىڭا قايتىڭدار. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ اتىنان كەشىرىم ەتەم.
— الدايدى مىنا كۇشىك! جوعالت كوزىن! — دەپ دەربىسالى جالت بۇرىلىپ قاسىنداعى بىرەۋگە ءامىر ەتتى.
مۇرات ءبىر قيسىق اۋىز قارانىڭ كوزى ادىرايىپ، مىلتىقتى كەزەي بەرگەنىن كورىپ قالدى. وسى كەزدە قاسىندا تۇرعان قاراتاي اتىن ءبىر-اق ىرعىتىپ، مۇراتتى قالقالاي كولدەنەڭ تۇرا قالدى دا:
— ال، ات مەنى! قيسىق اۋىز اكەڭنىڭ... — دەپ اقىرىپ جىبەردى. قيسىق اۋىزدىڭ قولىنان مىلتىعى ءتۇسىپ كەتتى. وزگەلەرى دە اڭتارىلىپ قالدى. — ءجا، ۇكىمەتتىڭ ادامىنا ءتيىپ كورىڭدەرشى! ەرتەڭ ءۇرىم-بۇتاعىنا دەيىن تىپ-تيپىل قىلسىن! وتتاماي اۋىلعا قايتىڭدار، ءوي، وڭشەڭ ماۋباستار. بولماسا كۇن ەرتەڭ ولەسىڭدەر!
قىسىلشاڭ جەردە مۇراتتىڭ ۇگىتىنەن گورى، قاراتايدىڭ «ۇگىتى» قاتتى اسەر ەتتى. جۇرت سىتىلىپ مۇراتتار جاققا شىعا بەردى. دەربىسالى اقبوز اتىن وسىپ جىبەرىپ، جالت بۇرىلا بەرگەندە، قاراتايدىڭ ەرىنىڭ قاسىنا ىلىنگەن بۇعالىق سىلاڭ ەتىپ جىلانداي اتىلىپ بارىپ موينىنا ءتۇستى.
مۇراتتىڭ جاستىق شاعى ەلدە بولىپ جاتقان ۇلكەن وزگەرىستەرمەن تۇستاس بولدى دا، ول تەز ەسەيدى. ءوز بويىنداعى بار قىزۋ قايراتىن جاڭا ءومىر قۇرۋ جولىنا اياماي جۇمسادى. قىزۋ ءىس ۇستىندە ءجۇرىپ جالپاق جاتقان قاراڭعى نادان ەلدىڭ قالاي تەز وزگەرىپ كەتكەنىن دە بايقاماي قالعان سياقتى. ەندى تۇرىپ وتكەنگە كوز جىبەرسە كەشەگى وتىزىنشى جىلداردىڭ باس كەزىندەگى ءومىر ءتىپتى الىستاپ كەتىپتى. سوندىقتان دا مۇرات وزىنە ۇزاق جاساعان ادام سياقتى كورىنەدى.
جاقا ءومىردىڭ تولعاعى اۋىر بولدى. بايلاردىڭ عانا تامىرىن قىرقۋمەن ءىس بىتپەدى، كەيدە ءوز بويىڭداعى اياۋلىڭدى، ۇيرەنىپ قالعان قيماسىڭدى قىرقۋعا تۋرا كەلدى.
مۇرات ءوز ءومىرىن ويىمەن قورىتتى. مىناۋ ومىردە از دا بولسا ونىڭ دا ۇلەسى بار. بويىنداعى بارىن سوعان بەردى. ەندى سول ءومىردى جاتقا بەرمەۋگە كەتىپ بارادى.
3
ەرجانعا مۇراتتىڭ مىنەزى قاتتى باتتى. جاس جىگىتتىڭ بارلىق شامشىل نامىسكەرلىگى دە العاش رەت ءوزىن وسى جولى تانىتتى. ەگەر مۇرات وعان قاتتى ءسوز ايتسا قينالماس ەدى. اسكەر ءومىرى ەرجاندى وندايعا ۇيرەتكەن. ونداي-ونداي حان قىزىندا دا بولادى. ەرجان سوگىس تە الىپ كوردى. جازالانىپ تا كوردى. ءبىراق، وزگەدە، اسىرەسە باستىقتان، ءدال وسىنداي مىنەز كورىپ تۇرعانى وسى. مۇرات قولىن ءبىر-اق سىلتەدى. ءسوزىن شىعىن ەتكىسى كەلمەدى. ال ءوزىن ەرتىپ ۆاگونعا كەلگەندە دە مۇنىمەن ءىسى بولمادى، دوبرۋشكينمەن، قارتبايمەن سويلەستى. ەرجانعا بۇرىلىپ قارامادى دا. زەلەنيندى دە ءوزى تاعايىنداپ، تاپسىرمانى ءوزى بەرىپ، ءوزى جونەلتتى. ەرجان ۆزۆودتىڭ كومانديرى ەمەس نە؟ جازالى، ايىپتى بولسا دا كوماندير عوي! ەڭ الدىمەن ونىڭ كومانديرلىك نامىسى كەلدى. «مەنى كومانديرگە ساناماعانى ما؟ سونداي-اق كومانديرلەردىڭ ىشىندەگى قورى ەمەس ەدىم عوي. مەنى ءوزى دە بىلمەيتىن دە ەدى» دەپ ىزالاندى. ەندى ءبىر ويلانعاندا مۇنىسىنان اناعۇرلىم اۋىر، اششى شىندىق اشتى. مۇرات مۇنى ادام سانىنا دا الماپتى، ابدەن تۇڭىلگەن سياقتى. بولماسا كەيىر ەدى، اقىرار ەدى. جازالاپ اۋرە بولۋعا دا تاتىمايسىڭ دەگەنى عوي. مۇراتتىڭ سوڭعى ءبىر كوزقاراسى كوز الدىنان كەتەر ەمەس. قولىنا ۋىستاپ الىپ، ءۇڭىلىپ كورىپ «ءوي، تۇككە جارامايدى ەكەنسىڭ عوي» دەگەندەي ول ەرجاندى باستان-اياق ءبىر شولىپ ءوتتى دە، بۇرىلىپ جۇرە بەردى. مۇراتتىڭ ءدال وسى ءبىر كەسكىنى كوزىنە ەلەستەگەندە، ول جانە قاساقانا ەلەستەي بەرەدى، ەرجان ءوزىن-وزى دالاعا تاستاي قاشقانداي بولادى.
ەرجان ۇيىقتاي الماي دوڭبەكشي بەرەدى. ەندى وعان ۆاگونداعى سولداتتاردىڭ ءبارى وزىنە مۇراتتىڭ كوزىمەن قارايتىن سياقتى كورىندى. ادام سەزىمدەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىر وڭباعانى — ءوزىڭنىڭ كەرەكسىزدىگىڭدى، ەش قاجەتكە جارامايتىنىڭدى بىلگەندەگى — جيرەنىشتى، اششى سەزىم ەرجاندى باۋراپ بارادى. ەرجان كوڭىلىنىڭ جۇدەي تۇسۋىنە تاعى ءبىر سەبەپ — ول مۇراتتى ىشتەي جاقسى كورەتىن. ونىڭ ىستەگەن ىسىنە، ءوp مىنەزىنە، سىمباتتى تۇلعاسىنا سۇيسىنەتىن. وسىنداي ادامنىڭ وزىنەن ءبىرجولا ءتۇڭىلۋى... دەنەگە كىرىپ كەتىپ ەتتى شىرىتكەن جاڭقاداي، وسى ءبىر قورلىق سەزىم وعان كەلەسى كۇنگە دەيىن مازا بەرمەدى. ەرجان ەندى ونىمەن كۇرەسە باستادى. كۇرەستى مۇراتتى جامانداۋدان باستادى.
«جاقسى-اق كوماندير شىعار. مەيلى. ءبىراق دۇنيەدە جالعىز ءوزىم دەپ ويلاۋعا بولمايتىن شىعار. جاقسى، جاقسى دەگەنگە... سونشاما اسقاق بولعانى نەسى. بارىپ تۇرعان وركوكىرەكتىڭ ءوزى. شەنىم جوعارى دەپ جۇرتتىڭ ءبارىن قورلاۋعا بولا ما ەكەن! سوعىستا كورەرمىز ءالى كىمنىڭ كىم ەكەنىن! Meن ءبىر ەرەكشە كوزگە تۇسسەم... سوندا ءوز مىنەزىڭنەن ءوزىڭ ۇيالارسىڭ...». وسىلاي ەرجان وزىمەن ءوزى سويلەسكەن سايىن مۇراتتىڭ قۇنى بىرتىندەپ كەمي بەردى دە، ءوز باعاسى كوتەرىلە بەردى. ءتىپتى، ەندى مۇراتتان ءوزى بيىك بوپ بارادى.
ءبىر ايالدامادا ءۋالي كەزدەستى. ول ەرجاننىڭ وسى ويىن راستاپ، وتە ءبىر قىمباتتى، قيماس ادامىنا جولىعۋعا ىنتىققانداي كۇلىمدەپ اسىعا باسىپ كەلدى. ءۋاليدىڭ جىلتىراعان كىشكەنە كوزى، قىزارا بورتكەن تولىقشا ءجۇزى، قىزۋ توق تۇلعاسى ەرجاندى جىلى لەپپەن شارپىپ وتكەندەي بولدى.
— امانبىسىڭ ەرجان. ءحالىڭ قالاي؟ — دەدى قولىن ۇسىنىپ.
— حال ناشار. ەستىدىڭ عوي ءوزىڭ، — دەدى ەرجان مۇڭايىپ.
ءۋاليدىڭ دە جايناعان جۇزىنە كولەڭكە تۇسكەندەي بولدى.
— ءيا-يا، جاماناتقا قالدىرعانىن قاراشى وڭباعاننىڭ. قاپ. ءبىراق سەن وكىنبە، تابىلار. تۇپتەپ كەلگەندە جالعىز سەن عانا جاۋاپتى ەمەسسىڭ عوي، — دەپ جۇباتتى ول. — بولار ءىس بولدى. اقىرىن كۇتەلىك. مويي بەرمە. الدا ءالى تالاي قيىندىقتار كەزدەسەدى.
ەرجاننىڭ كەشەدەن بەرگى ەستىگەن جىلى ءسوزى وسى ەدى. ءۋالي اعالىق قامقورلىقپەن ونىڭ يىعىنان قۇشاقتادى.
— دالا قانداي راقات. ءجۇر، بىر-ەكى ايالداما اشىق ۆاگوننىڭ ۇستىنە بارىپ جاتايىق.
ەرجان وندا بارعىسى كەلمەسە دە ءۋاليدىڭ ءسوزىن قيمادى. ونىڭ ۇستىنە كەشەدەن بەرى جالعىزسىراپ قالعان ول جاناشىر، دوس ادامنىڭ اياسىنان شىققىسى دا كەلمەدى. جازالاۋ رەتىندە كەزەكسىز دەجۋرنىيلىققا تاعايىندالعان دوبرۋشكينگە جەكي ءامىر ەتتى دە ۋاليگە ەردى.
اشىق ۆاگوننىڭ ءۇستى شىنىندا دا جاقسى ەكەن. جەلپىپ سامال جەل ەسەدى ۇستىڭدە بيىك كوك اسپان. راقاتتانىپ، سىرعىپ قالىپ بارا جاتقان كەڭ دالاعا، ءار جەردەگى كوك تورعىن جامىلعان قىستاقتارعا قارا دا وتىر.
— مەن مۇراتپەن ءبىرازدان بەرى جولداسپىن، — دەدى ءۋالي ەرجانعا پاپيروسىن ۇسىنىپ. — ءبىراق، سوندا دا ءوزىن ءالى جوندەپ تۇسىنە الماي كەلەمىن. ول ينستيتۋتتا سىرتتاي وقىدى عوي. مەنەن ساباق العان. بىرگە جۇردىك. بىرگە قىدىردىق. اڭعا دا شىقتىق. سوندا دا سىرىن الا المادىم. مىسالى سەنىمەن كوڭىلدەگىمدى جاسىرماي سويلەسەم. ءبىز ەش ۋاقىتتا رەنجىسپەيمىز. ال، مۇرات بولسا كەيدە تىم جاقسى دا، كەيدە تيتتەي نارسەدەن سابىنداي بۇزىلادى. ءوزىنىڭ مىنەزى ءبىر ءتۇرلى.
ءۋاليدىڭ ءسوزى ەرجاننىڭ كوڭىلىندەگىسى سياقتى. بۇل ەكەۋى ءبىرازدان بەرى جولداس ەدى. ولاردىڭ دوستىعى دا كوپ ادامداردىڭ دوستىعىنداي بايقاۋسىز باستالدى.
العاشقى رەت ءۋاليدى قايدا كورگەنى ەرجاننىڭ ەسىندە قالماپتى. ايتەۋىر وسى ديۆيزيانىڭ كوپ كومانديرلەرى سياقتى ونىمەن دە تانىس بولدى. سودان بىر-ەكى رەت دالادا ويىندا جۇرگەندە ەرىككەننەن ۇزاعىراق سويلەسىپ قالدى. ءۋاليدىڭ كىم ەكەنىن، قانداي ادام بولعانىن ءبىلىپ، سىيلايتىن بولدى. ءۋالي ءبىر كۇنى مۇنى قالاعا ەرتىپ شىعىپ، ەكەۋى بىرگە ينستيتۋت مۇعالىمدەرى اراسىندا قوناقتا بولدى. ءوزىمنىڭ بىلىمسىزدىگىمدى، تاربيەسىزدىگىمدى كورسەتىپ الام با دەپ، ونداي ادامداردىڭ اراسىندا بۇرىن بولىپ كورمەگەن ەرجان قاتتى قىسىلعان. سوزگە دە ارالاسپادى، جوندەپ تاماق تا ىشە المادى. سوندا جولداستارىنىڭ اراسىندا وكتەم سويلەپ، ەركىن وتىرعان ءۋالي، بەينە ءبىر قىل كوپىردىڭ ۇستىنەن كوتەرىپ الىپ كەتكەندەي، ەرجاندى دەمەپ، سوزگە ارالاستىرىپ، وزگەلەرگە دە ەرىكسىز سىيلاتتىرىپ ەدى. شاماسى ەكەۋىنىڭ جاقىندىعى وسىدان باستالسا كەرەك. سودان بەرى ەرجاندى دەمەۋمەن كەلەدى.
— سەنى جازالاعان جوق پا؟ — دەپ سۇرادى ءۋالي پاپيروسىنىڭ ۇشىنداعى كۇلىنە ءۇڭىلىپ.
— جازالاعان جوق. ءبىراق...
ەرجان ءتىلى جەتكەنشە ءوزىنىڭ رەنىشىن ايتتى. اقىرى ءوزىن قيناعان سەزىمدى ايتىپ جەتكىزە الماي «ءبىر ءتۇرلى، دالادا قالعانداي بولدىم» دەپ ءبىتىردى.
— ءيا-ا... ونىڭ وندايى بار، — دەدى ءۋالي اقىرىن ىڭىرانىپ. — ءبىراق سەن وعان مۇقالما. مۇراتتىڭ مىنەزى دوكىرلەۋ، ول سوعىس ءۇشىن جاراتىلعان ادام. ەلەمەي-اق قوي. مەن دە ءجۇرمىن عوي. بولماسا مەنىڭ ورنىم وسى ما ەدى؟ وتاندى قورعاعان، ابىرويلى بولعان جاقسى عوي. — ءۋالي الىسقا قاراپ از ۋاقىت ۇندەمەي وتىردى. — ون بەس جىل وقىدىم. قانشاما كىتاپ اقتاردىم. اسپيرانتۋرانى بىتىرۋگە ەدىم. عىلىمدا جاڭالىق اشپاق ەدىم. ەندى بەس جىلدىق ءبىلىمى بار ادام الىپ كەتەتىن شيفروۆكا مەن كوديروۆكانى اۋرەلەپ جۇرگەنىم. انادا كوردىڭ عوي مەنىڭ جولداستارىمدى. سولاردىڭ ءبارى قالدى. ساباق بەرىپ ءجۇر.
ەرجان دا ءۋاليدىڭ مۇڭىن تۇسىنگەندەي بولدى. وزگەلەرى قالىپ، وسىنشا ءبىلىمدى ادام مۇنىڭ كەتىپ بارا جاتقانى قيانات ءتارىزدى. ءبىراق ەرجاننىڭ قولىنان كەلەرى جوق، بار جاقسىلىعى — ءۋاليدى بۇرىنعىدان دا ءىش تارتا ءتۇستى.
— وقاسى جوق. ءبىز ولارمەن قايتىپ كەلگەسىن سويلەسەرمىز. ءبىزدىڭ وتان قورعاعان ەڭبەگىمىز ەسكەرۋسىز قالماس. مايداندا قانىن توككەندەر مەن تىلدا بۇعىپ وتىرعانداردىڭ باعاسى ءبىر بولماس. تەك امان ساۋ قايتىپ كەلسەك.
بۇل وي دا ەرجان كوڭىلىنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە جاتقان. ايىرماسى تەك بۇل ەشكىمگە كىجىنبەيتىن.
— شىنىندا دا سوعىس بىتكەسىن، مايداندا بولعان ادامدارعا ەرەكشە قۇرمەت بولۋ كەرەك قوي. ونسىز ادىلدىك بولا ما!؟ — دەپ قۇپتادى ەرجان.
— ارينە. تەك امان قايتايىق، — دەدى ءۋالي كۇرسىنىپ. — ءوزىڭ بىلەسىڭ، ەرجان، ۋاقىت قيىن عوي. مۇندايدا جۇرت بىر-بىرىنە قاراي بەرمەيدى. مەنىڭ دە ءوزىڭ سياقتى دوسىم از اداممىن. وسىندايدا بىر-بىرىمىزگە دەمەۋ بولماساق بولمايدى. سەنىڭ جايىڭدى كۋپسيانوۆقا ايتتىم. مۇراتپەن دە سويلەسەرمىن. قينالما.
ەرجان كوپ قينالمادى. جاس تانگە تۇسكەن جارا سياقتى — جاس كوڭىلدىڭ رەنىشى دە تەز ايىقتى. ونىڭ ەندىگى ۋايىمى قالىپ قويعان كوجەكتىڭ جايى بولدى.
ۇزىن سوستاۆ جازىلا جۇيتكىپ كەلەدى. ادىرلارى الشاق جازىق دالا پوەزعا قارسى جۇگىرەدى. جول تابانىنان الىستاعان سايىن جۇگىرىسى شابانداي ءتۇسىپ، كوز ۇشىنداعى ءبىر قىراتقا تىرەلىپ توقتاپ قالادى. تاۋ قاپتالىنان شىققان پوەزد دالانى ۇڭگىپ تاۋىسا الماي كەلە جاتقالى ەكى كۇن بولدى. تولقىندارى قىرتىستانعان الىپ مۇحيت سياقتى شەكسىز، شەتسىز دالا جاتىر. ساسكەدە الىس قىرلاردى سۇيىق كوگىلدىر مۇنار شالىپ تۇرادى دا، تۇسكە تامان سول مۇنار ساعىم بولىپ توگىلەدى. ۇشان دالانى كوكپەڭبەك سۋ قاپتاپ كەتەدى. سول اسەم سۋ دىرىلدەي قۇبىلىپ، اسىعىس اعىپ بارا جاتادى. ءار جەردە ارال بولىپ توبەلەر كورىنەدى. ءبىر كەزدە ەركە ساعىم سۋ ويناقتاپ سول توبەلەردىڭ دە باسىن جۋىپ وتەدى. قالىڭ سەلدىڭ ورتاسىنان ءزاۋلىم اق ساراي تەڭكيىپ شىعا كەلەدى دە، ءبىر ساتتە اپ-الاسا بوپ جەرگە جابىسىپ قالادى. تەڭىز ورتاسىنا بيىك بويىن كوككە سوزىپ حايۋان شىعادى، ول سۋعا قايتادان سۇڭگىپ بارا جاتقاندا ءبىر ساتكە تۇيە بەينەسىنە تۇسەدى. بۇكتەتىلىپ، ورعىپ، جۇيتكي اعىپ بارا جاتقان ساعىم سۋ ءتۇس قايتا تالىقسىعانداي شابانداي بەرەدى دە، ءبىر ساتتە عايىپ بولادى. بەتىنەن كوك جىبەك پەردەسى سىپىرىلىپ، ادىرلى جالپاق دالا اجارسىز ءجۇزىن كورسەتەدى.
شەتسىز-شەكسىز ۇشان دالا تۇڭعىش كورگەن جولاۋشىنىڭ كوڭىلىن ەلەگىزىتىپ، جالعىزسىراتار دا، سيىقسىز كەڭدىگىمەن ەزىپ، ءتىلسىز، الىپ تابيعاتقا قاراعاندا ونىڭ دارمەنسىزدىگىن، كىشكەنتايلىعىن ايقىن سەزدىرىپ جانىن جۇدەتەر. ءبىراق ەرجانعا ول باسقاشا اسەر ەتتى. سوڭعى جىلدارى وڭتۇستىكتىڭ اسقار تاۋلارىنا، ءسىبىردىڭ ورماندارىنا، ۇلكەن قالالارعا ۇيرەنىپ قالعان جاس جىگىت دالانى كورگەندە كارى اناسىن كورگەندەي ءىشى جىلىپ قويا بەردى. ول كوڭىلدى ەلىكتىرىپ الىسقا شاقىراتىن دالا كەڭىستىگىنە سۇيسىنە قارايدى. دالا وتكەندى ەسكە سالادى. ەرجان ءومىرى تۇيەنىڭ ۇستىندە باستالدى. جازىنىڭ ۇستىنە قورشاۋلاعان كىشكەنە ۇيادا اتاننىڭ مايدا ىرعاقتى اياڭىمەن تەڭسەلە وتىرىپ اينالاسى قىراتپەن كومكەرىلگەن، ۇلكەن قارا تەگەشتەي كەڭ جازىققا، بيىك كوك اسپانعا قارادى. ەرجاننىڭ ەڭ العاش كورگەنى وسى، ودان ارعىسى ەسىندە جوق. ول «مىناۋ اينالا قورشاعان قىراتتىڭ ار جاعىندا نە بار ەكەن؟» دەپ ويلاپ-ويلاپ: «ەشنارسە دە جوق شىعار» دەگەن قورىتىندىعا كەلىپ ەدى. ءبىراق، سودان كەيىن «ەندەشە ءبىزدىڭ اۋىل قايدا؟» دەپ شاكتەندى. ءبىر كەزدە تۇمسىعىن اياعىنىڭ ۇستىنە سالىپ، كولبەڭ جاتىپ العان قىزىل توبەت كورىندى. ءوزى ءتىپتى ۇلكەن. جاقىنداپ كەلگەندە ول كادىمگى توبەت بولىپ شىقتى. ىلديدا ءموپ-مولدىر بۇلاق بار ەكەن. ءقازىر وسى كورىنىستەر تۇستە كورگەندەي ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ، ءبىراق ەرتەگىدەي اسەم بەينەسىندە ەلەستەيدى.
اتا-باباسى سياقتى ەرجاننىڭ كوز اشىپ، العاش كورگەن دۇنيەسى وسى دالا بولدى، ونىڭ اق قاعازداي داق تۇسپەگەن بالا كوڭىلىنە العاش جازىلعان دا وسى دالا سىرى ەدى. ونىڭ سازدى ويپاڭىن قۇماي، قىراتىن جالاڭ اياق شارلادى. جەلمەن تولقىعان بۇيرا بوزدىڭ ۇستىنە تالاي اۋنادى. سول بوزدىڭ ءارى مايدا، ءارى كۇستى الاقانىنىڭ ءىزىن ءقازىر دە جانىمەن سەزگەندەي بولادى. ەرتەڭگىسىن كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە ويانعاندا اشىق تۇندىكتە الىس اسپاننىڭ كوكپەڭبەك ءبىر بولەگى كورىنەتىن. جابىلا شىرىلداعان بوزتورعاي ءانى ءبىر ۇزىلمەيدى. بوزتورعايدىڭ جۇمىرىقتاي دەنەسىنە كوك الەمىن بالقىتقان سونشاما اعىل-تەگىل قۋانىش ءان قالاي سىيعانىنا قايران بولاسىڭ. ەرجان ادەمى كوك اسپانعا، كوز ۇشىندا قارا نوقات بولىپ دىرىلدەگەن بوزتورعايعا قاراپ كوكىرەگىن قۋانىش پەن باقىت كەرنەپ، ءبىراز قوزعالماي جاتادى. سىرتتان ات ءدۇرسىلى، مال قايىرعان داۋىس ەستىلەدى. بىرەۋ، «ءاي، كەرتوبەلدى الىپ قالشى، شالعىنباي اۋلىنا بارىپ قايتايىن» دەپ داۋىستايدى. جاسان مەن قۋان دا تۇرىپتى. «ءاي، جاسان، وزەنگە دەيىن جارىسايىق» دەيدى ۇزىن سيراق قۋان. «سەن وزىپ كەتەسىڭ عوي. ەرجاندى شاقىرسايشى، مەن بالاعىمدى ءتۇرىپ الايىن» دەيدى جاسان. وسى كەزدە ەرجان شىداي الماي ۇيدەن جۇگىرە شىعادى. دالا ەرتەڭگى سالقىنمەن تىنىستاپ تۇر. توڭىرەك سونداي ايقىن. سوناۋ جاروتكەلدەگى الىس قىستاۋلارعا دەيىن اپ-انىق كورىنەدى. تۇندە ىلعال تارتقان كوك شالعىن اياققا جۇمساق تيەدى. بۇلار وزەندى قويىپ جەلىگە دەيىن جارىسادى. ارينە، ۇزىن سيراق قۋان وزىپ كەلەدى. «مەنىڭ اياعىمدى قياق ءتىلىپ كەتىپ، جۇگىرە الماي ءجۇرمىن» دەيدى جاسان. جامان اعاڭ قالاي ەكەن؟ — دەيدى قۋان كەۋدەسىن قاعىپ. — مەن كۇرەڭ قۇنانمەن دە جارىسقانمىن. وھو!». بالالار جەلىگە قۇلىن بايلايدى. قۇلىندى ۇستار الدىندا ۇلكەندەردى كەيىتىپ، ءبىراز قۋالاپ ويناپ الادى. وزەنگە بارىپ بالىق اۋلايدى. الدىمەن كوك ءشوپتىڭ اراسىنان قۋالاپ كوك شەگىرتكە ۇستايدى. جازدا ءۇزىلىپ قالعان وزەن سۋى تۇپ-تۇنىق. تۇبىنە دەيىن كورىنەدى. تۇرقى قىسقا دومالاق جالپاقتاۋ كەلگەن تارعىل الابۇعا، كۇمىستەي اق، ۇزىنشا سوپاق اققايران، سۋ بەتىندە ۇساق شاباق. الابۇعا قارماقتى تۇرتكىلەپ ۇزاق وينايدى. «الابۇعا، اققايران، قارماعىما قان قايران» دەيدى ەرجان. «الابۇعا دونەن سارت، قارماعىمدى تومەن تارت» دەپ قويادى قۋان.
ەرجان قاراپايىم قازاقتاردىڭ اراسىندا ءوستى. ولار ونى اتقا مىنگىزىپ، مال قايتارتىپ، جىلقىعا قۇرىق سالعىزىپ ۇيرەتتى. ءوز بىلگەنىن، ءوز تۇيگەنىن بۇعان دا بەردى. عاجايىپ ەرتەكتەرىن، حاتقا تۇسىرمەي ساقتاعان جىرلارىن تىڭداتتى. بالانىڭ ەلدەن توقىعانىنا ەرتەرەك كەلىپ وقۋ جالعاستى. جىل اسقان سايىن بىلىمگە تەرەڭدەي كىرىپ، دۇنيە سىرى كەڭىرەك اشىلا ءتۇستى. ءبىر عاجابى كىتاپتان وقىعانى توڭىرەكتەگى ەلگە كەلىپ تۇرمىسقا ءسىڭىپ جاتتى. قازاق ءومىرىنىڭ ءوزى مەكتەپ بالاسىمەن بىرگە وقىپ، ۇيرەنىپ ءوسىپ كەلە جاتتى.
پوەزد ءبىر ىرعاقپەن تەڭسەلە دۇرسىلدەپ كەلەدى. كۇزدىڭ بوياۋى وڭعان اقشىل كوك اسپانىنىڭ اياسىندا سۇلىق جاتقان دالاعا ەرجان ۇزاق قارادى. مىنەكەي كولبەپ جاتقان جۋساندى جازىق ەڭكەيىپ بارىپ، باسىن تىك كوتەرىپ العانداي ۇزىن ادىرعا ۇلاستى. باۋرىن جەل جالاپ، الا بۇلتتان تۇسكەن كولەڭكەلەپ تەڭبىلدەنىپ جاتقان سول ادىر ەرجانعا وتە تانىس سياقتى. ەرجان بۇل دالانىڭ كۇزىن دە سۇيەدى. ەركىن ەسكەن قوڭىر جەل، اقشىل بوياۋى وڭعان بۇيرا بوز، كەرمەك ءيسى اڭقىعان قۇرعاق جۋسان بالالىق شاعىنىڭ ءتاتتى ەلەستەرىن كوز الدىنا اكەلدى. كوڭىلىنە ساعىنىشتىڭ سامالىن جەلپىپ ىنتىقتىرادى، ءبىر كەزدە ءسابي كوكىرەگىنە ءوزى قۇيعان ءۇنسىز كۇيدى وياتادى، سونى قايتا تولىقسىتادى.
وسى كۇنگە دەيىنگى بار ومىرىنە جاندى بەينە، ىشكى ماعىنا بەرگەن تۋعان جەرمەن قوشتاسۋ قيىن ەكەن. ەرجان كەنەت ۇلكەن ءبىر سىر اشىپ، قۋاندى. ول ءوزى بىلگەن بار ءومىردى كەۋدەسىنە سىيعىزىپ بىرگە الىپ بارا جاتىر ەكەن.
پوەزد ءبىر رازەزگە كەلىپ توقتادى. نەعايبىل ساپارعا بارا جاتقان ءار ادامعا تانىس وي تولقىنىنا بەرىلىپ. ەرجان سوستاۆتىڭ الدىندا اقىرىن اياڭداپ جۇرە بەردى. ارلى-بەرلى جۇگىرگەن سولداتتاردى دا ەسكەرمەدى. كەنەت اسەم جۇمساق كۇلكى ەركىن توگىلدى. ويعا شومعان ەرجاننىڭ تۇلا بويى ءدىر ەتە قالدى. قوزىپ، الىسقا شىرقاپ كەتكەن قيالى اسىرەلەسە كەرەك، وسى ەركە كۇلكى سونشالىق تانىس، نازدى سىر ايتقانداي قۇلاعىنا جاعىپ بارادى. سەلت ەتىپ بۇرىلىپ ارتىنا قارادى.
ون بەس قادامداي جەردە سانيتار ۆاگونىنىڭ الدىندا ەكى قىز سويلەسىپ تۇر. شاشىن كەلتە قىرىققان، سۇيەگى كەڭ، الاسا بويلى قىز قاسىنداعى تالدىرماش، قىزىل شىرايلى قىزدى كۇلدىرىپ تۇر. قۋاقى جىميىپ، قاسىنداعى قۇربىسىنا تەڭسەلە جاقىنداي بەرىپ، شالقايا شەگىنىپ كۇلدىرگى ءبىر نارسە ايتىپ تۇرعان تومپاق بەت، كەلتە مۇرىن قارا قىزبەن ەرجان تانىس. ول باتالوننىڭ سانۆزۆودىنداعى سانيتاركا كۇلاندا. ال، ەكىنشىسى... ونى دا ەرجان بىر-ەكى رەت كورگەن. ءبىراق تانىس ەمەس. ءوزى باتالونعا جاقىندا كەلسە كەرەك. اسكەر كيىمى قىزدىڭ تالدىرماش دەنەسىنە ۇيلەسپەي-اق تۇر. اياعىنداعى كيرزا ەتىكتىڭ قونىشى كەڭ، بەلىن قىناپ بۋعان مول گيمناستەركا دا قوربيىپ قولپىلداپ تۇر. بالاعا اكەسىنىڭ كيىمىن كيگىزىپ قويعانداي ءبىر ءتۇرلى قىزىق. تەك قيسايتا كيگەن پيلوتكا عانا قىزىل شىرايلى جاس وڭىنە ويناقى ەركەلىك بەرىپ، جاراسا قالىپتى.
ەرجاندى بەلگىسىز ءبىر كۇش سولاي قاراي سۇيرەي بەردى. ول قىسىلىپ تارتىنشاقتاپ تۇردى دا، «كۇلاندانى تانيدى ەكەم عوي، امانداسپاۋ ۇيات بولار» دەگەن سىلتاۋ تاۋىپ، قىزدىڭ قاسىنا كەلدى. ءبىراق «ءسالاماتسىزدار ما» دەگەن ءسوز ءوڭى قاشىپ، اۋزىنان ارەڭ شىقتى. كۇلاندا تەز بايسالدى تۇرگە ءتۇسىپ، ءسال تومەن قاراپ «امانسىز با، ەرجان» دەدى. اسەم كۇلكىنىڭ يەسى ۇلكەن قارا كوزىن كەڭ اشىپ، «قايدا كوردىم» دەگەندەي ەرجاننىڭ بەتىنە ۇزاعىراق قارادى. ەكى قىزدىڭ تىيىلىپ، ۇندەمەي قالعانىنا قاراپ ەرجان «وسىلار مەنى مازاقتاپ كۇلىپ تۇرماسا نە عىلسىن» دەپ قىسىلىپ قالدى. ءبىراق ەندى شەگىنۋگە بولمايدى.
— كۇلاندا، قىزىق اڭگىمەڭدى ءبولىپ جىبەردىم عوي. ايتا بەر. — ەرجاننىڭ بويىندا ءوزى كۇتپەگەن جەردەن باتىلدىق پايدا بولدى. — نەگە تىيىلىپ قالدىڭىز؟ الدە مەنى جامانداپ تۇر ما ەدىڭدەر؟
— جوق، جوق... — دەدى كۇلاندا، بۇكىل كەۋدەسىمەن كەيىن قاراي تەڭسەلە شالقايىپ، قۇربىسىن تاسالانىپ.
— ءاي، بىلەم عوي. ەكى قىزدىڭ باسى قوسىلسا جىگىتتەردى مازاقتايتىن ادەتى ەمەس نە!
ەرجان ايتۋىن كۇلانداعا ايتسا دا، كوزىنىڭ استىمەن بەيتانىس قىزدى باقىلاپ تۇرعان. ات جاقتى، قىزىل شىرايلى جۇقا ءوڭى كۇنگە كۇيىپ توتىققان، ۇستىڭگى ەرنى ءسال تۇرىڭكىلەۋ، كەيدە تىك مىنەزى دە بولسا كەرەك. جالپى بەت الپەتىندە، بالاشا اشىڭ، تۋرا كوزقاراسىندا — دۇنيەدەگى بەيتانىس نارسەنىڭ ءبارىن قىزىق كورەتىن بالالىق ىنتىقتىق بار. ورىنسىز ۇيالىپ، قىمسىنباي، ءبىراق ءجونسىز دە سۇقتانباي ەرجاندى دا باستان-اياق شولىپ ءوتتى.
— ءسىز، ەندەشە ەشنارسەنى بىلمەيدى ەكەنسىز، — دەدى بەيتانىس قىز. بۇل ءسوز دە بالانىڭ ۇلكەن كىسىگە ايتقانىنداي، استارسىز، اشىق ايتىلدى. ەرجان ەندى بۇل قىزبەن مەكتەپتەس قۇربىسىنداي، ەركىن سويلەسە الاتىنىن ءبىلدى، ءبىراق ونداي ءسوزدىڭ قولقاسى دا، سىر تارتاتىن استارى دا بولمايدى.
— بىلمەسەم ءتىپتى جاقسى. ءوزىم دە مازاق بولعىم كەپ تۇرعانىم جوق، — دەدى ەرجان كوتەرىلە سويلەپ. — جالا جاپقانىم ءۇشىن كەشىرىم وتىنەم.
— كىسى تانىمايتىن ادامدى مازاقتامايدى عوي. ونىڭ ۇستىنە... ءسىزدى نەگە مازاقتايمىز؟
— ەندەشە تانىسىپ قويالىق. كۇلاندا تانىستىرعىسى كەلمەي تۇر عوي.
— وي، مەن ۇمىتىپ كەتىپپىن عوي. تانىس بولىڭىزدار. بۇل ءبىزدىڭ ۆزۆودقا جاقىندا كەلدى، — دەدى كۇلاندا قۇربىسىنىڭ تاساسىنان شىعىپ.
ەرجان اسكەري سانمەن بويىن تۇزەپ الىپ، قولىن ۇسىندى.
— ەرجان.
— راۋشان.
كەيبىر جاس جىگىتتەر كەيدە اشەيىندەگى قالپىنان ەداۋىر جوعارى كوتەرىلىپ، ىسىپ كەتەدى دە، ءسوزى مەن قيمىلىنىڭ تىزگىنىن قولىنان شىعارىپ الادى. ەرجان دا وسىنداي كۇيگە ءتۇستى. ول ەندى ادەتتەگىدەن كوبىرەك سويلەدى.
— ءبىزدىڭ باتالونعا كەلگەنىڭىز جاقسى بولعان. بىرگە سوعىساتىن بولدىق. ديۆيزيا بويىنشا دا ءبىزدىڭ باتالون جاقسى سانالادى. ءبىزدىڭ كومانديرلەر دە، جاۋىنگەرلەر دە جاقسى. ءوزىڭىز كورگەن شىعارسىز؟ كۇلاندا دا ايتقان شىعار؟
— اركىمگە ۇيرەنگەن جەر جاقسى عوي. مۇندا دا ۇيرەنىپ كەتەرمىن. جاڭادان كەلدىم عوي.
— ارينە ۇيرەنىپ كەتەسىز. ايتپاقشى مەن ءسىزدى بۇرىن دا بىر-ەكى رەت كورگەنمىن. وسى جۇرەردىڭ الدىندا اقساي جاققا تاكتيكالىق ويىنعا شىقتىق قوي. سوندا ءسىزدى كوروستىليەۆتىڭ قاسىندا كورىپ ەم. ەسىڭىزدە جوق پا؟ ءبىراق باسقا ءبىر بولىمنەن شىعار دەپ ەم. — ەرجان ءسال ىركىلىپ قالدى. — ال، جۇرىڭىزدەر، بىلاي قىدىرايىق.
— جوق، ءقازىر ءجۇرىپ كەتەتىن شىعار، — دەدى كۇلاندا.
ەرجانعا كەنەت ءبىر جاقسى يدەيا ساپ ەتە قالدى.
— ەندەشە جۇرىڭىزدەر. ءبىزدىڭ ۆاگونعا بارالىق. جاۋىنگەرلەرمەن تانىسىڭىزدار. جول كوڭىلدى بولسىن، ءان سالايىق.
— جوق. ءبىزدى كوماندير ىزدەيدى عوي، — دەپ تارتىندى راۋشان.
سويتكەنشە جۇرۋگە سيگنال دا بەرىلدى. تاعى دا بەلگىسىز كۇش ەرجاندى قىزداردىڭ ۆاگونىنا سۇيرەپ اپاردى. ول ەكى ويلى بولىپ تۇرىپ، قىزداردان ارتتا قالىپ، كەيىنىرەك كىردى. مۇنىسى ارينە ىڭعايسىزداۋ بولدى. ءبىراق سانۆزۆودتىڭ كومانديرى ەڭگەزەردەي، قايقى تۇمسىق، قارا جىگىت كوروستىليەۆ تانىس ەدى. ەرجان سونى سىلتاۋ ەتتى.
— قالاي ءجۇرىپ جاتىرسىڭ، قاريا. اماندىعىڭدى بىلۋگە كەلدىم، يۆان فەدوروۆيچ، — دەدى ەرجان قولىنان كەلگەنشە ەركىن، سالعىرت سويلەۋگە تىرىسىپ.
— دارىگەرلەر ءوز اماندىعىن وزدەرى كۇتەدى عوي. جوعارى شىق، جاس جىگىت، — دەدى كوروستىليەۆ جۋان داۋىسپەن.
ونشا جالپاقتاي قويمادى جانە «جاس جىگىت» دەگەنى — «نەسىن جاسىراسىڭ، قىزدارعا كەلىپ ءجۇرسىڭ عوي، شىراق» دەگەندى سىپايى تانىتقانى سياقتى. ەرجان ەندى بولماسا شىعىپ كەتەتىن ەدى، قۇداي وڭداپ پوەزد ءجۇرىپ كەتتى. ەندى تار ۆاگوندا كوپ ادامنىڭ اراسىندا قىزدارمەن قالاي سويلەسۋدىڭ رەتىن تابا المادى، شالا تانىس وزگەلەرىمەن دە شۇرقىراسىپ كەتۋدى ىڭعايسىز كوردى. ءبىراق تالتىرەكتەپ جىڭىشكە بورەنەنىڭ ورتاسىنا جەتكەن ادام، قالتالاقتاپ شەتىنە دە شىعادى. ەرجان جۇرت كوزىنەن قانشا قىسىلسا دا ستانسيانى، جەردى كورۋگە كوندىرىپ راۋشاندى ەسىكتىڭ الدىنا اكەلدى.
— بۇگىن مەنىڭ تۋعان جەرىمنىڭ تۇسىنان وتتىك.
— ءسىز وسى جەردە تۋىپ پا ەدىڭىز؟ — دەدى راۋشان ەرجاننىڭ بەتىنە قاراپ. — اكە-شەشەڭىز قوشتاسۋعا كەلدى مە؟
— جوق. ولار تەمىر جولدان الىس. حابارلاۋعا بولمادى. — ەرجان كۇرسىنە دەم الدى. — بۇگىن تۋعان جەرمەن قوشتاستىم. انا قاراڭىزشى، دالا دەگەن تاماشا ەمەس پە؟ كوزى جاۋدىراپ قالىپ بارا جاتىر. جەڭىسپەن كۇت ءبىزدى، — دەپ ەرجان قولىن بۇلعادى.
— نەسى تاماشا. ەكى كۇن بولدى. تۇك بۇدىرى جوق، ءىش پىستىرىپ جىبەردى، — دەدى راۋشان ۇناتپاي.
ەرجان وزىنە ۇناعاننىڭ ءبارى راۋشانعا ۇنايدى، ءوزىن قۋانتقان ونى دا قۋانتادى دەپ ويلاپ قالسا كەرەك، مىنا ءسوز وعان تۋرا ءوز باسىن كەمسىتكەندەي ءتيدى.
— جوق، بۇل تەمىر جول بويى عانا وسىلاي كوڭىلسىز. ارەگىرەكتە تولىپ جاتقان ادەمى جەرلەر بار. قايىڭدى، تالدى دەيتىن وزەندەر، تاۋلار بار، — دەدى ول باستاپقى ەكپىنىنەن قايتىڭقىراپ.
راۋشان دا ەرجاندى رەنجىتكىسى كەلمەسە كەرەك.
— ءبىزدىڭ جەر دە تاۋلى، وزەندى بولۋشى ەدى. ءبىزدىڭ تاۋلار الماتىداعى تاۋلارداي ناعىز بيىك ەمەس تە، ءبىراق ودان سۇلۋ.
— ءسىز قاي جەردە تۋدىڭىز؟ — دەدى ەرجان.
راۋشان شىعىس قازاقستاننىڭ ءبىر كىشكەنە قالاسىندا وسكەن ەكەن. تۋعان جەرى كوكشەتاۋ جاق بولسا كەرەك. ءبىراق ول جەرلەر انىق جادىندا قالماپتى. اكەسى بۇدان ون شاقتى جىل بۇرىن شىمكەنتتە قىزمەت ىستەپتى. راۋشاننىڭ ەسىندە قالعانى ول شاڭى دا، جاسىل باعى دا كوپ، ىستىق قالا ەكەن. سودان كەيىنگى تۇراقتاپ مەكەن ەتكەنى وسكەمەن ماڭى. سودان ونجىلدىقتى بيىل ءبىتىرىپ الماتىعا وقۋعا كەلگەن. قالادا اعايىنىڭ ءۇيى بولعاسىن ەرتەرەك كەلىپ وقۋ تاڭداپ، دايىندالماق ويى بار ەكەن. ءبىراق جۇرتتىڭ كوبى مايدانعا اتتانىپ، وزگەلەرى وتان ءۇشىن جان اياماي قىزمەت ىستەپ جاتقاندا قاراپ جۇرگەن دەنى ساۋ جاس ادام كوشەگە سىيمايدى ەكەن. راۋشان دا ەشنارسەنى سەزبەيتىن، تۇسىنبەيتىن باياعىنىڭ قىزى ەمەس، تالاي كىتاپ وقىعان، كينولاردى كورگەن. ازامات سوعىسىندا ايەلدەر سونداي ەرلىك كورسەتكەندە، قازىرگى سوۆەت قىزدارى دا ولاردان كەم سوقپاۋعا ءتيىس قوي. اعاسىنىڭ كەييتىنىن ءبىلىپ، وعان ايتپاستان راۋشان اسكەرگە الۋعا سۇرانىپ ارىز بەرگەن. جەڭگەسى «ەسكىشىلدەۋ، قازاقى» ايەل، بۇنىڭ اسكەرگە الىنعانىن ەستىپ ءبىراز جىلاپتى. وسىلاي اتتاناردا دا راۋشاندى باياعىنىڭ قىزىنداي كورىپ: «ايەل جولى تار، قيىن بولادى-اۋ، ەركەشىم» دەپ جىلاعان. جەڭگەسى «وسى كۇنگى قازاق قىزدارىنىڭ ەركەك بالالاردان كەم تۇسپەيتىنىن، ولار ۇستاعان ۆينتوۆكانى بۇلار دا ۇستاي الاتىنىن» بىلمەيدى ەكەن. ءبىراق ازداعان ەسكىلىگى بولسا دا ساعيلا جەڭەشەسى وتە اقكوڭىل، مەيىرىمدى جاقسى ادام ەكەن. راۋشان اپاسى مەن ساعيلانى ازداپ ساعىنىپ تا قالىپتى. ەرجاننىڭ تاعى ءبىر بىلگەنى — قىزدىڭ تۇپكى ويى سانيتاركالىق ەمەس، بارلاۋشى، نە بولماسا سنايپەر بولۋ ەكەن. بۇل جونىندە باتالون كومانديرى كاپيتان ارىستانوۆپەن دە سويلەسكەن ەكەن. ول باسىندا بالالىق كورىپ سەنىڭكىرەمەپتى دە، ويلانا كەلە راۋشاننىڭ تىلەگىن ءتۇبى ورىنداۋعا ۋادە بەرىپتى. تەك «ازعانا سوعىسىپ جاتتىققانشا سانيتاركالىق قىزمەتتە بولا تۇر» دەپ اقىل ايتىپتى. سونىمەن راۋشان سانۆزۆودتا تۇپكىلىكتى ادام ەمەس. قىزدىڭ تاعى ءبىر تىلەگى وسى كۇنى جاۋ ورەكپىپ كەلە جاتقان باتىس مايدانعا موسكۆا باعىتىنا جىبەرسە دەپ تىلەيدى ەكەن. وسى اراعا كەلگەندە ونىڭ ءسوزىن ەرجان دا ءىلىپ اكەتتى. جاس كوماندير ستراتەگيالىق جاعدايعا توقتالا كەلىپ، «ءبىزدىڭ ديۆيزيانى موسكۆا باعىتىنا سالادى» دەگەن بەدەلدى پىكىرىن ايتتى. ءسوز كەزەگىن الىپ ەرجان دا ءوز ومىرىنەن ءبىراز اقپار بەرىپ تاستادى.
كۇلاندا بۇلاردى دومينو ويناۋعا شاقىردى. ويىندا كوروستىليەۆ پەن كۇلاندا ءبىر جاق، راۋشان مەن ەرجان ءبىر جاق بولدى. اشىق اڭگىمە ەكى جاستىڭ اراسىن، كوپتەن بەرى تانىس ادامداي جاقىنداستىرىپ تاستادى. ءقازىر ويىن ۇستىندە دە ەرجان راۋشانعا ۇرلىعى ءبىر، سىرلاس ادامداي قۇپيا پىشىنمەن قاراپ قويادى. «مىنالار وتىرا بەرسىن، ەكەۋمىز بىلەمىز عوي» دەگەندى ايتادى — ونىڭ ءپىشىنى. Payشان قاي تاستان جۇرەرىن بىلمەي، «شاتاستىرىپ السام قايتەم» دەگەندەي ۇلكەن قارا كوزى جاۋدىراپ ەرجانعا قارايدى. ول شىداي الماي ويىن ءتارتىبىن بۇزىپ، ىمداپ قويادى. «نۋ، نۋ سەن ەكەۋىڭ ىمداسپاي وتىرىڭدار!» دەيدى كوروستىليەۆ جۋان داۋسىمەن. «ەكەۋىڭ» دەگەن ءسوز ەرجاننىڭ قۇلاعىنا جاعىپ، كوڭىلى جىلي تۇسەدى. «راۋشان، ءوزىڭنىڭ جىگىتىڭە يە بول، كىسىنىڭ قولىنا قاراماسىن» دەيدى ءبىر كەزدە كۇلاندا. «جوق، جوق، قاراعانىم جوق. تەك التىلىقتىڭ ءدۇپلىن عانا كوردىم» دەن كۇلەدى ەرجان، الدەنەگە ءماز بولىپ. ەندى وعان جۇرتتىڭ ءبارى مۇنىڭ راۋشانمەن تانىسقانىنا قۋانىپ قالعانداي كورىنەدى. ءارقايسىسى جاقسى نيەتپەن ەكەۋىن تەلىن جاتىر. ەرجان دا كۇلانداعا جاڭاعى ۇناعان ءسوزى ءۇشىن جاقسىلىق ەتكىسى كەلىپ، «ال ءدۇپليتسيا ەتە عوي» دەپ، التىلىقتى باسپاي، ءوزىن ويناپ وتىرعان ۇشتىكتى جاپتى.
ەرجان ءوز ۆاگونىنا جايدارى قايتىپ، دوبرۋشكيندى كەزەكسىز ناريادتان بوساتتى. كەشتە دە جاۋىنگەرلەرمەن قالجىڭداسىپ، ۇزاق سويلەسىپ وتىرىن، جولعا شىققالى ءبىرىنشى ءتۇن تىنىش ۇيىقتاپ كەتتى. ەرتەڭگىسىن ويانعاندا ۆاگون تەرەزەسىنەن قيعاش كۇن ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇر ەكەن. كولدەنەڭ ءتورت قىرلى كۇمىس باعان تىرەپ قويعانداي. جاۋىنگەرلەر دە سەرگىپ ويانىپتى. ەرجان جانى جاي تاۋىپ، راقاتتانىپ جاتىر. سوناۋ بالا كەزدەگى اشىق تۇندىكتەپ بيىك كوك اسپانعا قاراپ جاتقانىنداي. ءقازىر كەلىپ كوڭىلىنە قۇيىلاتىن تاعى ءبىر قۋانىشى بار سياقتى. كەشە ءبىر جاقسىلىققا جولىققان جوق پا ەدى؟ ەرجاننىڭ ەسىنە راۋشان ءتۇستى. ونىڭ بويىندا بۋسانعان اعاشتىڭ بۇتاعىنا كەلىپ قونىپ كوكتەمدى اڭساتقان جىل قۇسىنداي جاس جىگىتتىڭ كوڭىلىن ەلەگىزىتە ەلىكتىرگەن كۇش بار. ەرجان راۋشاندى كوز الدىنا ەلەستەتىپ، قوزعالماي ءبىراز جاتتى. ءبىراق بەت الپەتى، تۇلعا ءپىشىنى بۇلدىراپ كەتە بەردى. انىق بەينەسىنەن ايرىلىپ، مۇنارتىپ قانا كورىنەدى. تەك دومينو ويناپ وتىرعانداعى ءبىر كوزقاراسى عانا ەسىندە قالىپتى.
ەرجان ورنىنان تۇردى. كەنەت ونى ماستىقتان ايىققان ادامنىڭ: «كەشە ءبىر نارسە ءبۇلدىرىپ قويعان جوق پا ەكەم؟» دەگەن قۋىستى كۇدىگى بيلەدى. راسىندا دا، ءوزىن قىز الدىندا تىم ەبەدەيسىز ۇستادى. ءتىپتى كوپ سويلەپ كەتتى. ءوزىنىڭ دە سونداي ءبىر وڭباعان مىنەزى بار، كەيدە تىعىلىپ اۋزىن اشا المايدى دا، كەيدە مىلجىڭداپ كەتەدى. قىزا سويلەگەندە داۋسى دا دارىلداپ شىعادى. سونداي سۇيكىمسىز، ءيا، ءيا... بىر-ەكى رەت راۋشان ءسوزىن بولگەندە دە توقتاماي قويدى. سوندا قىز ۇناتپاي قالدى عوي. قىزداردان قالىپ قويىپ ۆاگونعا سوڭ كىرگەنىن ايتسايشى. جۇرت مۇنىڭ نە سەبەپتى كەلگەنىن سەزىپ ۇناتپاي قالعانداي جاركەلەشتەنىپ جىميىپ كۇلدى-اۋ ءالى. سونداعى جەكسۇرىن كەسكىنىن راۋشان كورمەدى دەيسىڭ بە. دومينو ويناعاندا دا ءبىر كورگەن ادامنىڭ الدىندا ورىنسىز ىرجالاقتاپ كەتتى. ايتپاقشى، كەشە ول قىزدى-قىزدىمەن «مەنى باستىقتاردىڭ جوعارىلاتپاق ويى بار» دەگەندى ايتىپ سالدى-اۋ. وسىنىسى ەسىنە تۇسكەندە جەرگە كىرىپ كەتە جازدادى. تاڭعى قۋانىش ۋلانا كەلىپ، ەندى ءىشىن تىرناي بارادى. ەرجان ءوزىن قاسيەتتى، تازا نارسەنىڭ الدىندا لاستاپ العانداي كەردى. ءسوز جوق، ەندى كورسە راۋشان ودان جيىركەنىپ تەرىس اينالىپ كەتپەك.
وسى ازابىمەن ارپالىسىپ ءجۇرىپ، ول ايالدامادا راۋشاندى كورىپ قالدى. جولىعۋعا قانشا جۇرەكسىنسە دە شىداي المادى. ءبىراق تۋرا بارا الماي قاسىنان جاناپ وتە بەردى. راۋشان ونى كورىپ جالت قارادى دا، جايناپ، ەزۋ تارتىپ:
— امانسىز با، ەرجان، — دەدى.
— ءسالاماتسىز با، — دەدى ەرجان سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي سۇلىق قانا.
وڭىنەن كۇلكى ءسونىپ، راۋشان ەرجانعا ۇرپيە قارادى:
— ءتۇرىڭىز جۇدەۋ. سىرقاتتانىپ قالدىڭىز با؟
— جوق. ءجاي، اشەيىن، — دەدى ەرجان ىرجيىپ. جىگىتتىڭ ەكى ەزۋى قۇلاعىنا قاراي سوزىلىپ بارا جاتتى.
4
اتتاناردا، ۆوكزالعا كەلگەندە كوجەك قاتتى ەلەگىزىدى. قانشاما جان-جاعىنا جالتاقتاپ قاراسا دا تانىس ەشكىم كوزگە ىلىكپەدى. «اپىرماي، بالقيانىڭ كەلە الماعانى-اۋ، ەركىنجاندى كورە الماي اتتاناتىن بولدىم-اۋ» دەپ نالىدى. كوجەك ءبىر مىقتىدان قانشا تىلەك تىلەسە دە، «قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا اجالدى ولەدى» دەن ءوزىن جۇباتسا دا، الدىنداعى سوعىس دەگەن اپاتقا سەنە المايتىن. ومىرىندە اۋىلدان الىس اتتاپ شىقپاعان ادام ەندى ۇشى-قيىرى بەلگىسىز سوعىستىڭ وزىنە كەتىپ بارا جاتقاندا قوبالجىماي ءقايتسىن. قايتىپ ورالعانشا كىم بار، كىم جوق. بالقيانى كورگەندە، ونىڭ ەركىندى اكەلگەنىن ەستىگەندە كوجەك قۋانىشتان جارىلىپ كەتە جازدادى. وسىنىڭ ءوزىن جاقسىلىققا جورىپ، «اپىرماي، جولىم بولار» دەدى ىشىنەن.
بالقيالار ءمىنىپ كەلگەن ەسكىلەۋ، قالقانسىز كىشكەنە تارانتاس ۆوكزالدىڭ الدىنداعى باقتىڭ ىشىندە تۇر ەكەن. كوجەك انادايدان-اق اربانىڭ ۇستىنە وراپ وتىرعىزىپ قويعان ەركىنىن تانىپ: «ءوي اينالايىن، قۇلىنىم» دەپ ەمپەڭدەي جونەلدى. ءبىراق ىلەسە كەلە جاتقان بالقيا ونىڭ يىعىنان تارتىپ: «يباي-اۋ، الدىمەن انا ۇلكەن قايناعاعا سالەم بەرسەيشى». دەپ، بەتىن بۇرىپ جىبەردى.
كىشىلەۋ وراق مۇرنى شوگىڭكىرەپ قالعان، سەلدىر اق ساقالدى جەكسەن قارت كۇيبەڭدەپ اربادان ءتۇسىپ كوجەكپەن قۇشاقتاسىپ كورىستى. بۇل شال، «ەكپىندى» كولحوزىنا نەگىز بولعان مازى رۋىنىڭ قازىرگى جاسى ۇلكەنى بولاتىن. سوندىقتان دا كوجەك جەكسەننىڭ قۇشاعىنان شىعا بەرىپ: «باسە، مۇندارىڭ مەنىڭ ءقادىرىمدى بىلگەن ەكەن عوي» دەپ قويدى ىشىنەن.
— شىراعىم، كوجەك، — دەپ باستادى قارت دىمقىل تارتقان كارى كوزىمەن كوجەكتى سىناي شولىپ ءوتىپ. — اتتانادى دەگەن حابارىڭدى ەستىپ تىنىش جاتا المادىم. ديدارىڭدى كورىپ، ءوز قولىمنان اتتاندىرعالى كەلىپ وتىرمىن. سەنىڭ دە ماعان بوتەندىگىڭ جوق. ءوز ۇيىرىمدە وسكەن بالاسىڭ، جاتتىعىڭ جوق.
— راقمەت اقساقال، ىقىلاسىڭىزعا ريزامىن، — دەدى كوجەك، قاريانىڭ نيەتىنە ءجىبىپ.
— جارىقتىق، جەكەڭ دەگەن ەسكىنىڭ كوزى عوي. الالىعى جوق اعا، اقىلگوي ۇستازىم ەمەس پە؟ — دەپ قوشەمەتتەدى كوجەكتىڭ جاقىن اعايىنى بەيسەن.
بەيسەن ءسوزىنىڭ استارى: كوجەكتىڭ اكەسى شوجەباي ەرتەرەكتە كەلىپ مازى رۋىنا ءسىڭىپ كەتكەن «كىرمە» بولاتىن. ونىڭ مۇنداعى ءيسى ءبىر اعايىنى بەيسەن عانا. سوندىقتان دا كولحوزداعى كارىلەر: «كوجەك ماڭىمدا ەشكىمىم جوق، جالعىز ەكەنمىن عوي دەپ نالىپ اتتانباسىن» دەپ ىشتەرىندەگى ەڭ ۇلكەنى جەكسەن شالدى جىبەرگەن-دى.
ەندى كوڭىلىن تەجەپ، بويىن تۇزەپ، كوجەك ۇيرەنشىكتى اماندىق سۇراستى.
— ەل امان. ءبارى دە ساعان سالەم ايتىپ جاتىر، قاراعىم. ەلدىڭ تىلەگى سەندەردە عوي. مال-جاندارى امان. ايتەۋىر تىربانىپ جاتقان حالىق تا، — دەپ جاۋاپ قايتاردى جەكسەن.
كوجەكتىڭ الاقتاپ بالاسىنا قاراي بەرگەنىن سەزىپ ەسكەرىمدى قاريا وعان رۇقسات ەتتى.
— شىراعىم، انا جۇبايىڭ كەلىپ تۇر. بالاڭدى الىپ كەلدى. نارەستە عوي، بەتىنەن ءسۇي، — دەدى از كۇيبەڭدەپ تەرىس اينالا بەرىپ.
قاريا ءسوزىنىڭ اۋزىنان شىعۋى-اق مۇڭ ەكەن، كوجەك ايەلىنىڭ قولىنداعى بالاسىن قۇشاقتاي الدى. ءىنىسىنىڭ تىم اسىعىستىعى ەرسىلەۋ بولا ما دەگەن بەيسەن بالاسىن ءسۇيىپ جاتقان كوجەك پەن قارياعا كەزەك قاراپ:
— بالا دەگەندى قويسايشى بۇل، ادامنىڭ باۋىر ەتى عوي. قايران، ارتىنداعى تۇياعى ەمەس پە؟ — دەدى ەلجىرەپ.
كوجەك مومىن، باۋىرمال ادام بولاتىن. كوپ قازاققا ورتاق ءبىر قاسيەت — بۇل دا اسا بالاجان كىسى. ونىڭ سەبەبى دە بار. جيىرما جاسقا شىققاندا اكەسى بۇعاپ وسى بالقيانى الىپ بەردى. قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن كوجەكتىڭ ەركەك ءجۇزدى، ەر مىنەزدى بالقياعا شىن كوڭىلى كەتكەنىنىڭ قاتار قۇربىلارىنىڭ ەشقايسىسى سەزبەدى دە. بالقيا كوز تارتار كورىكتى بولماعانمەن، زامانىمىزداعى قازاق قىزدارىنىڭ ىشىندەگى ەركىن مىنەزدىسى، وتكىرى بولدى. وسى سيرەك مىنەزى ونى ءوز قۇربىلارىنان ەرەك كوزگە ءتۇسىردى. وعان كوڭىلى كەتكەن جىگىتتەر دە از بولمادى. كەيبىرەۋلەرى قىزدىڭ مىنەزىن ۇناتقان بولار، ال كوبىسى-اق قىزدىڭ جايدارى، اشىق ەركىندىگىنە قاراپ جەڭىل تويات ىزدەپ الۋان ءتۇرلى سيقىرلىعىنىڭ تورىنا ىلىگىپ ەمەسكى ۇمىتپەن جەلبۋاز بولسا كەرەك، ايتەۋىر بۇعان نازارى تۇسپەگەن جىگىت سيرەك بولدى.
كورشى اۋىلعا كوجەك تە كەلگىش بولىپ كەتتى. سىلتاۋ تابىلماعان كەزدە جوق ىزدەگەن بولىپ بالقيانىڭ ۇيىنە ءبىر سوعىپ كەتەتىن. ءبىراق قىزعا ءسوز ايتۋ تۇرسىن، قالجىڭ ايتۋعا دا باتىلى بارعان ەمەس. ويىن-ساۋىقتا قاتار وتىرىپ قالعاندا اقىرىن سىر تارتىپ كورگىسى كەلىپ كوجەك تالاي وقتالدى، ءبىراق بالقيانىڭ سايقىمازاق جىگىتتەردى وتكىر قالجىڭمەن بەتكە ۇرعانداي تويتارىپ، جۇرتتى دۋ كۇلدىرگەنىن كورىپ كوجەكتىڭ كوڭىلى سۋ سەپكەندەي باسىلاتىن. سوزگە جۇيرىك شەشەن قىز كوجەكتى دە كەيدە تۇيرەپ الاتىن. ءبىراق ءبىر عاجابى سايقىمازاق جىگىتتەر كوجەكتى ءاجۋالاپ، كەمىتە باستاسا-اق تويتارىپ تاستايتىن. ءوز مەنشىگىندەي وزگەلەردىڭ سىقاعىنان قامقورلىقپەن قورعايتىن. اۋىل جاستارى باس قوسقان ويىن-ساۋىقتا دا كوبىنە كوجەكتىڭ قاسىنا وتىرادى. «كورشى الماستىرۋ» وينىندا قادالعان جەردەن قان الاتىن كەنەدەي جابىسقاق جىگىتتەر قىزداردى سالىپ كوجەكتى قانشا سۇراتسا دا ءان سالىپ، ونەرىن كورسەتىپ، بالقيا ونى بەرمەي قوياتىن. سول جىگىتتەر كوجەكتەن دە بالقيانى قادالىپ سۇرايتىن. قىز ىقىلاسىنا جانى ريزا كوجەك ونى تىرىدە بەرەر مە؟ ءبىراق ونەرى جوق ادامعا، ويىن تارتىبىمەن دۇرە سوعىلادى. كوجەكتىڭ بار تاپقانى ىرجيىپ كۇلىپ ارقاسىن توسا بەرەدى. قازاق جىگىتتەرىنىڭ قالجىڭى قانداي قاتتى، ىشتەرىندەگى ەڭ قارۋلىسى — سۋلاپ شيراتىپ ورگەن تۇرمە بەلبەۋمەن كەرىلىپ، قۇلاشتاپ تۇرىپ سوعادى.
ءبىر كۇنى جاستاردىڭ باس قوسقان ساۋىعىندا بالقيا ءتىپتى وزگەرىپ كەتتى. ول ءبىرىنشى سۇراعاندا-اق كوجەكتى بەرىپ جىبەردى دە، سالمۇرات دەگەن جىگىتتىڭ قاسىنا ۇزاق وتىردى. ول ءوزى بوزبالانىڭ ىشىندەگى كورىكتىسى بولاتىن. ونىمەن جارىسقا تۇسۋگە كوجەكتە دارمەن جوق. تەك بالقيا ەكەۋىنىڭ كەيدە سىبىرعا كوشىپ كۇلە سويلەسىپ وتىرعانىن قاباق استىنان باقىلاپ، ىشتەن تىنعاننان وزگە شارا قالمادى. ول ەكەۋىنىڭ ءجۇزى جادىراعان سايىن كوجەك ءجۇزى تۇنەرە بەردى. بۇل حالدە ۇزاق وتىرۋعا شاماسى كەلمەي، ەندى شىعىپ كەتۋگە ىڭعايلانعاندا، جاستار شۋلاسىپ التىباقان ويناۋعا شىقتى. كوجەك تە سۇيرەتىلىپ التىباقانعا كەلدى. ءبىراق بالقيا مەن سالمۇراتتىڭ جۇرت كوزىن الا بەرىپ، وڭاشا كەتىپ بارا جاتقانىن كورىپ، باسى اۋعانداي اڭىرىپ سولاردىڭ سوڭىنان ەرە بەردى. ءبىر كەزدە: «جاستىق داۋرەن وتەدى» دەگەن سالمۇراتتىڭ ءسوزى قۇلاعىنا شالىندى. ودان ءارى ونىڭ بالقيانى يىعىن وراي قاۋسىرا قۇشاقتاعانىن كوردى. ەندى ەكەۋىنىڭ باسى ءتۇيىسىپ بىرگە كەتىپ بارادى. كوجەك سالمۇراتتى تارپا باس سالعىسى كەلىپ، ۇمتىلا بەرىپ، تۇرىپ قالدى. ءوزىنىڭ انا جىگىتكە ءالى كەلمەيتىنى ەسىنە ءتۇسىپ، ابدەن ىزا بولدى. اقىرى «مەيلى، قالاعانى سول بولسا» دەدى دە التىباقان قۇرعان جەرگە قايتتى. مۇنى ەلەگەن ادام بولعان جوق. كوجەك شەتكەرىرەك وتىرا كەتتى. شولپى سىلدىرىن ەستىپ جالت قاراعاندا اي ساۋلەسىمەن قىلاڭداپ جۇگىرە باسىپ كەلە جاتقان بالقيانى كوردى. كوجەك ورنىنان اتىپ تۇردى. بالقيا وعان قاراعان دا جوق، ءبىر قۇربىسىن الدى دا ۇيىنە قاراي كەتە بەردى. «بالقيا التىباقانعا كەل» دەگەن بىرەۋگە، قايرىلماستان «باسىم اۋىرىپ تۇر» دەي سالدى. نە ىستەرگە بىلمەي قالتيىپ تۇرعان كوجەك بالقيانىڭ قاسىنداعى قىزدىڭ: «يباي-اۋ، كويلەگىڭنىڭ جەڭىن كىم جىرتقان» دەگەنىن ەستىدى. «نەسىن سۇرايسىڭ، ءوز قۇنىمنىڭ ارزان ەكەنىن جاڭا ءبىلدىم عوي» دەدى بالقيا كۇيىنىپ.
كورمەدە بايلاۋلى تۇرعان اتقا قاراي كەتىپ بارا جاتقان جىگىتتىڭ سالمۇرات ەكەنىن كوجەك ءبىلدى. «ءاي، قور بولىپ-اق ءبىتتىم عوي، قولىندا ولەيىن سول ءيتتىڭ» دەپ كوجەك سولاي قاراي جۇگىردى. اتىنىڭ تىزگىنىن شەشىپ الىپ، ۇزەڭگىگە اياعىن سالا بەرگەن سالمۇرات «ساعان نە كەرەك؟» دەپ كوجەككە جالت قارادى. كوزىنىڭ استى قارايىپ كەتىپتى. كوجەك ىركىلىپ قالدى. اناۋ اتىنا ءمىندى دە، ارتىنا ۇرلانا ءبىر قاراپ، جورتا جونەلدى.
ارادا ءبىر جۇما وتكەسىن كوجەك جولى ءتۇسىپ بالقيانىڭ جولىنىڭ ۇستىمەن ءجۇردى. كۇن ىسسى، شولدەپ قالسا كەرەك، شەتكى ۇيدەن سۋسىن ءىشىپ كەتكىسى كەلدى. بالقيا ۇيدە جالعىز ەكەن. كوجەككە ونشا جالپىلداي قويعان جوق. ءبىر ۋاقىتتا ۇلكەن توستاعانداعى قىمىزدى تاۋىسا الماي ۇزاق ءىشىپ وتىرعان كوجەككە:
— نەمەنە وسى اۋىلعا بوس سالپىلداپ كەلە بەرەسىڭ. ودان دا قۇدالىققا كىسى جىبەرمەيسىڭ بە؟ — دەدى ءامىر ەتە سويلەپ. ايتتىرىپ قويعان جەرىم جوق، سەنىڭ دە قۇدا ءتۇسىپ وتكىزىپ قويعان مالىڭ جوق كورىنەدى. ماعان كۇيەۋلىككە جارايتىن سەنەن پىسىق جىگىت كورە الماي ءجۇرمىن، — دەپ قىزارا ءبورتىپ، كۇلىپ جىبەردى.
مۇنىسى قىزدىڭ مازاعى ما، شىنى ما، كوجەك ونى ايىرا المادى. تەك قىسقا قوشتاستى دا تۋرا اۋىلىنا قايتتى. ءبىراق وزىنشە باتىل بايلام جاسادى.
اكەسىنە كەلىپ:
— بوكەنبايدىڭ قىزىنا كوڭىلىم كەتتى. قىزدىڭ ءوزى دە كەت ءارى ەمەس.. قۇدا تۇسكەن جەرى جوق كورىنەدى. سوعان قۇدالىققا كىسى جىبەرسەڭىز، — دەدى.
«وسىنىڭ ءوزى ىنجىق بولماسا نە عىلسىن» دەپ جۇرگەن اكەسى بالاسىنىڭ سوزىنە ريزا بولىپ جانە «سول بالانىڭ ءوزىن وتتى دەۋشى ەدى، كوجەكتىڭ دە ءجىبىن شيراتار» دەگەن ويعا كەلىپ، قولىنداعى ءۇش-تورت تۇياعىنىڭ ەكەۋىن اتاپ قۇدا ءتۇستى.
وسىلاي بىرەۋدى كۇلدىرگەن، بىرەۋدى تاڭدانتقان كوجەك پەن بالقيا ءومىرى باستالدى. بىر-ەكى جىلدان كەيىن كوجەكتىڭ اكەسى قايتىس بولدى. قولداعى ءبىر سيىر، ءبىر ات وزگە كاسىپ بولماعانسىن كۇن كورىسكە مىقتى تىرەك بولا المادى. بالقيا كوجەككە «ارلانباي، جالعا بار، ەڭبەك ەتىپ كۇنەلتكەننىڭ ايىبى جوق» دەدى. ءسويتىپ كوجەك جالدانىپ مال باقتى. ارادا التى-جەتى جىل وتكەسىن قازاق اۋىلى كولحوز بولا باستادى. كونفيسكادان ۇلەسىنە مال ءتيىپ قوڭدانىپ قالعان كوجەك «ارتى قالاي بولار ەكەن، اقىسىن اڭداي تۇرساق قايتەر» دەپ ەدى، «قيمايتىن ءقايبىر تاسىپ بارا جاتقان داۋلەتىڭ بار ەدى، كوپپەن بىرگە كورگەن ۇلى توي، ءبىز سياقتىلاردىڭ قولى وسى» دەپ بالقيا كولحوزعا كىرگىزدى. ءاربىر جاڭا ۇلكەن ءىستىڭ باستاماسى سياقتى كولحوز ءومىرى دە ازعانا سىقىرلاپ بارىپ ارناسىنا ءتۇستى. داۋ-دالابا، بيلىككە جوق بولعانمەن شارۋاعا قۇنتتى، ىسكە ۇقىپتى كوجەككە كولحوز ءومىرى ۇنادى. كەلە-كەلە ەتەنە ۇيرەنىپ، باسقاشا ءومىر سۇرۋگە بولادى دەپ ويلامادى دا، جۇرتتى شۋلاتىپ كوزگە تۇسپەگەنمەن، كادىمگى جاقسى مالشى بولدى. كولحوزداعى ءتيىمدى ەڭبەكتىڭ ءبىرى وسى ەدى. ەڭبەككۇنى دە ءونىمدى، ءتولدى امان ءوسىرىپ جىل سايىن مال دا الادى.
كوجەكتىڭ كەمەلىنە كەلگەن ءومىرىن ويسىراتىپ تۇرعان ءبىر ارمان بار ەدى. ون بەس جىل وتاسقاندا ايەلىنىڭ وكشەسى قاناپ كورمەدى. بالانى وت باسىنىڭ قىزىعى دەگەننەن اناعۇرلىم ارتىق باعالايتىن كوجەكتىڭ بار تىلەگى ءبىر پەرزەنت بولدى. بالاجان ول كورشىلەردىڭ بالالارىن ماڭدايىنان يىسكەپ، ەركەلەتكەندە كوزىنە جاسى ىركىلىپ تە قالاتىن. بالالارىن قارعاپ-سىلەگەن ايەلدەردى كورگەندە «ءتايت ءارى، جامان ءسوز ايتپا سابيگە، تۇقىمىڭ قۇرعىر دەگەن جامان ءسوز» دەپ قاتتى كەييتىن.
العاشقى كەزدە ءوزىنىڭ وسى اۋىر ۋايىمىن ايەلىنە ايتۋعا باتا الماي ءجۇردى. كەلە-كەلە ەپتەپ سىر تارتىپ:
— ءبىزدىڭ ءبىر تومپاڭداعان بالامىز بولار ما ەدى. شىركىن، جاس يىسكە نە جەتسىن، — دەيتىن بولدى.
بالقيا ونىسىن ەلەمەگەن بولىپ:
— قويشى، ءتايىرى، قوياننىڭ بالاسى جاسىڭ جەتىپ قارتايىپ وتىرمىسىڭ، بولات-تاعى، نەسىنە اسىعاسىڭ. يگىلىكتىڭ ەرتە-كەشى جوق، — دەيتىن.
ءبىراق ءبىر پەرزەنتتىڭ زارىن مولىراق تارتقان كوجەكتىڭ اۋزىنان ءبىر كۇنى «بەدەۋ قاتىن» دەگەن ءسوز دە شىعىپ كەتتى. وسى ءسوزدى ەستىگەندە اشەيىندە كوجەككە ءامىرى ۇستەم بالقيا ءبىر ءتۇرلى جۇدەپ، كىشىرەيىپ قالدى. كەيىنگى كەزدە بالانىڭ زارىن كوپ تارتا باستاعان بالقياعا بۇل ءسوز اسا اۋىر ءتيىپ، كوزىنە جاس الدى. كوجەك ومىرىندە كوزىنە جاس الماعان ايەلىن قاتتى اياپ كەتىپ، قولىنان كەلگەنشە جۇباتقان بولدى. ءبىراق بالقيا وكسىپ، جىلاپ جىبەردى.
— بىلمەي ءجۇر دەيسىڭ بە؟ قۇداي قۋ ماڭداي ەتكەسىن مەن قايتەيىڭ، — دەدى.
كوجەك اقىرى كۇدەرىن ۇزگەندەي بولدى دا، وسىدان كەيىن ايەلىنە بالا جايلى ءسوز قوزعامايتىن بولدى.
ءسويتىپ جۇرگەندە بۇدان ەكى جىل بۇرىن بالقيا قۇرساقتى بولىپ، كوجەككە شەكەسى تورسىقتاي ءبىر ۇل تاۋىپ بەردى. قۋانعاننان جارىلىپ كەتە جازداعان كوجەك قىسىردىڭ تايىن سويىپ بۇكىل كولحوزدى شاقىرىپ توي جاسادى. ايەلىنىڭ بەلىن تارتقان، و جەر، بۇ جەرىن سيپاعان، بالانى جەردەن كوتەرىپ العان، كىندىگىن كەسكەن، شومىلدىرعان، ءسۇيىنشى سۇراعان، بەسىككە سالعان، قۇتتىقتاپ كەلگەن، قىسقاسى — اتام زاماننان كەلە جاتقان الۋدىڭ الۋان امالىنان تۇك قالدىرماعان كوپ قاتىندار كوجەكتىڭ ۇيىندە دە ەشنارسە قالدىرمادى. قويشىنىڭ ءوز مەنشىگىندەگى مالى دا قاتتى ورتايدى. ءبىراق كوجەكتىڭ ءۇيى ەندى عانا تولدى. «ءتورت قۇبىلام تۇگەندەلدى، ەندى ايايتىن ەشنارسەم جوق» دەدى كوجەك تيتىمدەي عانا كويلەك تىگىپ، قۇتتىقتاپ كەلگەن قاتىنعا ۇستىندەگى كۇزەن ىشىگىن شەشىپ بەرىپ جاتىپ.
بالانى اناسىنان ارتىق كوجەك باقتى. بوس ۋاقىتىنداعى بار ەرمەگى سول بولدى. بالا ۇيىقتاپ جاتقاندا دا بەسىگىن اشىپ مەيىرلەنە قاراپ: «ءو-وي، ءاينالايىن، جاتىسىن قاراشى ماڭقيىپ، وزىمنەن اۋماپتى» دەپ بالانىڭ ماڭايىنان كەتە المايتىن. بىر-ەكى كۇن تۇزدە بولىپ قايتسا، ەكى-ۇش اي كورمەگەندەي بالاسىن قولىنان تۇسىرمەيتىن. اسكەرگە الىنعان ەكى-ۇش ايدىڭ ىشىندە كوجەكتىڭ ەركىنىن قانشالىقتى ساعىنعانى بەلگىلى بولار.
ۋىلجىعان نارەستەنى قانشا سۇيسە دە كوجەكتىڭ ماۋقى باسىلمادى. توسىرقاپ قالعان بالا العاشقىدا ازداپ جاتىرقاسا دا ۇيرەنە كەلە اكەسىن تانىدى. كىپ-كىشكەنتاي ساۋساعىمەن جاعىن سيپالاپ، مۇرتىنان تارتقان كەزدە كوجەكتىڭ ءىشى-باۋىرى ەلجىرەپ كەتىپ، بۇرىنعىدان دا قۇمارلانا ءسۇيدى. مونتيعان وندىردەي قارا بالانىڭ توپ-تومپاق ۇلبىرەگەن بەتى بەتىنە تيگەندە كوجەك ونى ىنتىعا قىسىپ، ۇزاق ۋاقىت تۇرىپ قالدى. نارەستەنىڭ جاس ءيىسىن قولقاسىنا سىڭىرە جۇتادى. كوجەكتىڭ كوزىنەن بىر-ەكى تامشى جاس ءۇزىلىپ ءتۇستى. بالقيا بالانى الايىن دەپ قولىن سوزعاندا ەركىندى ۇسىنا بەردى دە، قايتا تارتىپ الىپ كوكىرەگىنە قىسىپ وكسىپ-وكسىپ، اقىرى سولقىلداپ جىلاپ قويا بەردى. بالقيانىڭ دا كوزىنە جاس كەلدى. ءبىراق ول سابىرلىق ەتىپ:
— رەنجىمە، قوياننىڭ بالاسى عوي. بەتىم-اۋ، جۇرتتان ۇيات قوي. ونىڭ نە ەركەك باسىڭمەن، — دەپ جۇبانىش ايتتى.
قاريا كورگەندىلىك ەتىپ، كوجەكتىڭ كوز جاسىن بايقاماي، ارباداعى قاپشىقتىڭ اۋزىن شەشىپ جاتتى.
— قايران بالا دەسەيشى. قيىن عوي قانشا ايتقانمەن، — دەپ كۇرسىندى بەيسەن.
كوجەك تەرىس اينالىپ كوزىن ءسۇرتىپ، كوڭىلىن باسقان كەزدە بەيسەن:
— كوجەكجان، قاريانىڭ قولىنان ءدام تات، — دەپ شاقىردى.
— كەل، قاراعىم كوجەك، قايسىمىزعا باتپايدى دەيسىڭ، — دەدى جەكسەن قارت. — كەل. سەنىڭ جولىڭا جۇبايىڭنىڭ شالعان بوزقاسقاسى عوي. اۋىلدىڭ ۇلكەن-كىشىسى اۋىز تيگەن. كەل، باتامدى بەرەيىن.
ازعانا اۋىز تيگەندەرى بولماسا جۇرتتىڭ اسقا زاۋقى بولمادى. ءتىپتى «قازاننىڭ تاماعىنان قوقىلتاقسىپ قالعان» كوجەككە دە اس باتپادى.
— ايتپاقشى... وسى زاماننىڭ قوناقاسىسىنىڭ ۇلكەن سىيى بار ەدى عوي، بەيسەن-اۋ، الگى سونىڭدى شىعارسايشى. ىشىڭدەر، قاراقتارىم، — دەدى جەكسەن.
كىشكەنە اراق ءىشىپ، كوڭىلى ورنىنا تۇسكەسىن كوجەك cءوز باستادى.
— ءوزىم بولسام ءجۇرىپ بارام، جەكە. ۇيىمدە قالعان ازاماتىم دا جوق. قانشا ايتقانمەن ايەلدىڭ اتى ايەل عوي. كىشكەنە بالام مەن ايەلىم سىزگە امانات، جەكە.
— و نە دەگەنىڭ، كوجەكجان. ارتىڭدا قالىڭ ەلىڭ بار ەمەس پە!؟ اتادان جالعىزبىن دەگەنمەن ءبارى دە ەتەنە باۋىرىڭ ەمەس پە!
— شىركىن، ءجون بىلگەن كىسىنىڭ ءسوزى وسى عوي، — دەپ قۇپتادى بەيسەن.
— بالالارعا بالالىق ىستەتپەسپىن. قايسى بولسا دا مەنى تابادى عوي. اسىپ قايدا كەتۋشى ەدى. ءوزىم باس-كوز بولام. ارتىڭا قارايلاپ كوڭىلىڭ ەكى بولماسىن، كوجەكجان. تىنىش اتتانا بەر. ەل تىلەگى وزدەرىڭدە، جولىڭ بولسىن، — دەپ جەكسەن قارت بەتىن سيپادى.
مانادان ادەپ ساقتاپ اڭگىمەگە ارالاسپاي وتىرعان بالقيا تىپىرشىپ:
— ارلى-بەرلى گۇرسىلدەپ ءجۇرىپ جاتىر. قوياننىڭ بالاسى-اۋ، سەنىڭ باگونىڭ دە ءجۇرىپ كەتەر، — دەدى.
ونىڭ ءسوزىنىڭ اياعىن پاروۆوزدىڭ شۇبالاڭقى اششى ايقايى كومىپ كەتتى.
— كوجەكجان، ءبىراز كىدىرىپ قالدىڭ. سول جاققا بارعانىڭ ماقۇل بولار، — دەپ قاريا دا رۇقسات ەتتى.
كوجەك جەكسەنمەن قوشتاسىپ ۆوكزالعا قاراي بەتتەدى. بۇلار پەررونعا شىققاندا جولدىڭ بۇرىلعان شەتىندە پوەزدىڭ قۇيرىعى كولەڭ ەتە ءتۇسىپ كورىنبەي كەتتى.
جاڭا عانا ۇلى ساپارعا اتتانار الدىنداعى سەزىم مەن جۇرت قوشامەتى مارقايتىپ ىرىلەنىپ، پەررونعا سالماقتى باسىپ شىققان كوجەكتىڭ ءجۇنى جىعىلىپ قالدى. بىرەۋ تاس توبەسىنەن مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي، از ۋاقىت نە بولعانىن تۇسىنبەي، سىلەيىپ تۇرىپ قالدى. ايتەۋىر ءبىر زور كەساپات ۇستىنە قۇلاعان سياقتى. سالدەن كەيىن بارىپ پوەزدان قالىپ قويعانىن، ءوز ءبولىمىنىڭ ءجۇرىپ كەتكەنىن اپ-انىق ءتۇسىندى. ەندى وكىنىشتىڭ اششى ۋى تۇلا بويىنا تاراپ كۇيدىرىپ بارادى.
ادام دەگەن قىزىق قوي. جاڭا عانا كوجەك بالاسى مەن ايەلىنىڭ قاسىنان كەتكىسى كەلمەي، سولاردىڭ قاسىندا ءبىر مينۋت ارتىق بولا تۇرۋعا بارىن بەرەر ەدى، ەندى ءوز ءبولىمىن قۋىپ، وسى ارادان تەزىرەك كەتۋگە مال-جانىن بەرەردەي حالگە ءتۇستi. ءىىىىنىندا دا قيىن ەكەن. قانشا قيماستىق ەتسە دە كوجەك ەندى اۋىل ادامى ەمەس، اسكەردىڭ، مايداننىڭ ادامى. ازىرگە ءوزىنىڭ ەسكى ۇيىرىنە قوسىلاتىن جول كەسىلگەن، ال جاڭا ۇيىرىنەن قالىپ قويدى. ءسويتىپ ءقازىر اندا دا، مۇندا دا جوق، دالادا قالدى.
ءتۇن ورتاسى اۋعان كەزدە كوجەك قىزىل ۆاگوندا كەلە جاتتى. ۆاگون بەكىتۋلى. كوجەك ۆاگوننىڭ الدىڭعى جاعىندا — سىرتتا وتىر. شينەلى، قاپشىعى ەشەلوندا كەتكەن. قولىندا بالقيا اكەلگەن تۇيىنشەك قانا بار. جۇقا گيمناستەركا پوەزدىڭ الدىنان سوققان سۋىق جەلگە توتەپ بەرە الار ەمەس. ازىرگە توتەپ بەرىپ كەلە جاتقان ىسسىلى-سۋىققا ۇيرەنگەن قويشىلىعى عانا. ءتىسى ساقىلداپ، قالشىلداي باستادى. ونىڭ ۇستىنە ءىشتى كەمىرگەن سۋىق ويلار دا مازانى كەتىرىپ بارادى.
كوجەك ءوز قامىمەن قوسا ەرجاننىڭ دا جاعدايىن ويلادى. ەرجاننىڭ كوجەكتى قالاي كورەتىنىن كىم ءبىلسىن، ال كوجەك بولسا ەرجاندى كوماندير عانا ساناماي، اسا ءىش تارتىپ جاقىن ىنىسىنە بالايتىن. «اپىرماي، ءوز وبالىم وزىمە، بارىنەن دە بالانى ۇياتقا قالدىرعانىم جامان بولدى- اۋ، تەگى» دەپ قينالدى ول.
شاماسى كەيبىر كىسىلەرگە كەيدە ارقاسىنان قاعىپ ەركەلەتكەن ادامنان گورى، كوبىرەك تومپەشتەگەن ادام ۇنايتىن بولسا كەرەك. كوجەك بۇرىن ارميا قاتارىندا بولماق تۇرسىن، اسكەري فورما كيگەن ادامداردى دا سيرەك كوردى. سوڭعى جىلى مالىڭدى يتتەن، قۇستان ساقتا دەپ باسقارما ەسكى ءشيتى مىلتىق بەرىپ ەدى، ونى دا ارقاسىنا ىلگەنى بولماسا اتىپ كورگەن ەمەس. اسكەر ويىنى وعان وتە اۋىر ءتيدى. قاتىپ كەتكەن ءتىل، مىلتىق بولشەكتەرىنىڭ ورىسشا اتتارىنا يلىكپەسە، ەن دالادا ەرىنشەك باسقان اياق اسكەري قادامعا دا يلىكپەدى. سوندىقتان دا مۇنىڭ ءيىن تۇسىرگەنشە ەرجان، زەلەنين، دوبرۋشكين ۇشەۋلەپ قۋالادى. ۇشەۋى دە ابدەن ىزا بولاتىن. زەلەنين بىلاي توزىمدىلەۋ دە، ال دوبرۋشكين كوجەكتىڭ كەششەلىگىنە ىزا بولىپ كەتىپ: «تفۋ، چۋچەلو! ەتو تەبيا بوگ پوسلال كو منە، زا موي گرەحي!» دەپ ايقايلايتىن، نە بولماسا «دا نۋ تەبيا! پوەدەش نا فرونت، تاك دليا سچەتۋ. ۆسە راۆنو تەبيا كوكنۋت كاك پيت دات! ۋمەرەت ونو داجە لۋچشە بەز سترويەۆوگو شاگۋ. يسكرەننەە. يدي ك چەرتۋ، وتدىحاي!» دەپ قولىن ءبىر-اق سىلتەيتىن. كوجەكتىڭ بۇدان ۇعاتىنى: «ءشوشالا» دەگەن ورىستاردىڭ وگورودىنداعى قۇس ۇركىتەتىن قاراقشى. وزگە جاعىن دا دوبرۋشكيننىڭ قولىنىڭ قيمىلى مەن بەتىندەگى قۇبىلىستان ەداۋىر اڭعارىپ قالادى. ءوزىنىڭ قاراڭعىلىعىنا، وقىتپاعان اتا-اناسىنا ناليدى.
مۇنىمەن كوبىرەك تە، توزىمدىرەك تە الەكتەنگەن ەرجان بولدى. كوجەك ونىڭ بويىنداعى پەداگوگتىك قاسيەتىن اڭعارتۋعا سەبەپشى بولدى. ەرجان ۆينتوۆكا، پۋلەمەتتەردىڭ ءوزارا جالعاسقان سان الۋان بولشەكتەرىنىڭ ءبىر-بىرىن قيمىلعا كەلتىرەتىن قيلى، قيىن تاسىلدەرىنە قاراپايىم مىسال تاۋىپ، تۇسىنىكتى تىلمەن كوجەكتىڭ ميىنا قۇياتىن. ول تاكتيكالىق ونەردى دە كوجەكتىڭ قاراپايىم ۇعىمىنا جول تاۋىپ جەتكىزە ءبىلدى. «اناۋ، دوربوشكىن سۇيىق قوي، ونىڭ وقۋى جۇقپايدى، تەگى وسى بالانىڭ وقۋى قونىمدى» دەيتىن كوجەك قارتبايعا.
وقىتۋشىلىقتىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ العان ەرجان، ءارى ءبىلىمى كەمىس بولعاندىقتان، وزگە جۇرت دەمالىپ جاتقاندا كوجەكتى ءبولىپ الىپ ۇيرەتەتىن. ەرجان ونى ەلدەن ەرەك ازاپقا سالسا دا كوجەك رەنجي قويمادى. ول ءوزىنىڭ ەداۋىر جاساعان ىشكى تاجىريبەسىمەن ەرجاننىڭ قانشا قاتال بولسا دا مەيىرىمدى جىگىت ەكەنىن ۇقتى. كەيدە ەرجان قاتتى ىزا بولىپ كەتىپ، قانشا قاتتى كەيىپ، سوكسە دە «بالانىڭ اشۋىنىڭ ارتى اشىق» ەكەنىن ءبىلىپ، كوڭىلىنە اۋىر المايتىن. وسىلاي ۇيرەنە كەلىپ كوجەك ەرجاندى ءىش تارتىپ، جاقسى كورىپ كەتتى. مۇمكىن ءوزىنىڭ ورىندالماي، قولى جەتپەي قالعان ارمانىنىڭ ىسكە اسقانىن سودان كوردى مە؟ ايتەۋىر «ءتىرى بولسا ادام بولايىن دەپ تۇرعان بالا» دەيتىن ىشىنەن. ەرجاننىڭ كوجەكتى قالاي كورەتىنىن كىم بىلگەن، مۇمكىن ونى بوكسەرلەردىڭ جۇدىرىعىن ۇيرەتەتىن قاپشىعى سياقتى، ءوز ۇيرەتكىشتىگىن كورسەتەتىن اسكەري اسپاپ كورسە دە ءوزى ءبىلسىن، ءبىراق كوجەكتىڭ ەرجانعا دەگەن ىقىلاسى مول جاتىر.
پوەزد تاڭ الدىندا ۇلكەن ستانسياعا كەلدى دە، شەگەلەنگەندەي تۇرىپ قالدى. كوجەك جەرگە ءتۇسىپ، ازعانا بوي جىلىتىپ ءجۇردى دە، ۆوكزالعا باردى. ەسىك الدىندا دەجۋرنىي بولسا كەرەك، ەگدە تارتىپ قالعان قازاق ايەلى تۇر.
— كەلىن، مىنا پوەزد ۇزاق تۇرا ما؟ — دەپ سۇرادى، ىشىنەن: «شاماسى جەڭگە بولارسىڭ-اۋ» دەسە دە. كوجەكتىڭ دە وزىنە شاعىن ازعانا قۋلىعى بولاتىن.
— اناۋ تاۋارني ما، ول ءبىر ساعات تۇرادى، — دەپ جاۋاپ قايىردى ايەل.
ۆوكزال ءىشى قارا كولەڭكە. بۇرىشتا سكامەيكادا قيسايىپ ءۇش-تورت ايەل مۇلگىپ وتىر ەدى. كوجەكتىڭ داۋسىنان ويانىپ كەتتى.
— مايدانعا ءجۇرىپ بارا جاتىر ەدىم.
— ە-ە، جولدارىڭ بولسىن. ەر-ازامات كەتىپ جاتىر عوي. مەنىڭ دە قاينىم كەتتى.
— ءبىر تاپسىرمامەن كەيىن قالىپ قويعانىم. وسى ارادان اسكەر تيەگەن شالون قاشان ەتتى؟ — دەپ سۇرادى كوجەك.
— كەشەدەن بەرى ءوتىپ جاتىر عوي، — دەدى ايەل. — سوڭعىسى وتكەلى — التى ساعاتتاي بولىپ قالدى.
كوجەك ازىراق ويلانىپ تۇرىپ:
— تاڭ سۋىق ەكەن. توڭىپ قالعانىم. ىستىق سۋ جوق پا؟ — دەپ سۇرادى.
ۇيقىلارى اشىلىپ اڭگىمەگە موينىن سوزىپ: «بەۋ» دەپ ەرنىن سىلپ ەتكىزىپ وتىرعان ايەلدەر ەندى جالپىلداپ قالدى.
— نەگە بولماسىن!
— سىرتتا كرانتتا ىسسى سۋ بار.
— ءجانيپا، سەن بارىپ اكەلە عوي. ءما شاينەك.
— ءاي، ماعريپا، ماناعى پوەزدان ساتىپ العان ىندىن شايىڭدى باستا.
سالدەن كەيىن كوجەك سۇيقىلتىم قىزىل شايدى ءسىمىرىپ، ءۇش ايەلدىڭ ورتاسىندا شالقىپ وتىردى. ءۇيدىڭ شايىنداي قايدان بولسىن، ءبىراق اسكەردىڭ شايىنان كەم ەمەس. بويى جىلىپ، از دا بولسا اۋىر ويىنان سەرگىپ، تەرىسى كەڭىپ قالدى.
ءبىر بۇيىردەگى ەسىكتەن زەلەنين شىعا كەلدى. كوجەك كوزى الاقانداي بولىپ، ءسال اڭتارىلىپ قالدى، ورنىنان ۇشىپ تۇردى.
— ءوي، ءتاۋارىش سەرجانت! ۆي توجە وستال. يا توجە وستال. ۆى زپايش. مەستى بوەدىم، — دەپ اسكەري ءتارتىپتى ۇمىتىپ، زەلەنيننىڭ جەڭىنەن ۇستاپ سىلكىلەي بەردى.
5
سوعىس الۋان ءتۇرلى ادامداردى ارالاستىرادى. بۇرىن كوپ ادامنىڭ-اق بەلگىلى ءبىر دوس، تانىستارى، تۋىستارى، جاسىنان كورىپ كەلە جاتقان ۇيرەنشىكتى دۇنيەسى بولۋشى ەدى. الدەقانداي ءبىر كەڭسە قىزمەتكەرى ازعانا كوڭىلدەستەرى مەن قىزمەتتەس دوستارىن عانا بىلسە، وزگە حالىقتى كوشەدە، نە جول ۇستىندە كورسە، نەمەسە كولحوزشى ءوز كولحوزىنىڭ شارۋالارىن عانا بىلسە، وزگە جۇرتپەن ءبىر جاققا بارعاندا، قالاعا كەلگەندە قىسقا تانىسسا، ءقازىر سولاردىڭ ءبارى ساپىرىلىسىپ، ارالاسىپ، بىرگە تەرلەپ وكوپ قازىپ، ءبىر كوتولەكتان اس ىشەدى. ءارتۇرلى داعدىسى، ماماندىعى بار، الۋان كاسىپ ادامدارى ءبىر ماماندىق، ءبىر كاسىپكە كوشەدى. تاعدىرى، تىلەۋى ورتاق بولادى. كىسى ويلاماعان ادامىنا جولىعىپ، ويدا جوقتا دوس بولادى. وسىلاي اسكەر ءومىرى بوندارەنكو مەن دوبرۋشكيندى ەكى قيىردان كەزدەستىرىپ، باسىن قوستى دا، دوبرۋشكين ارقىلى بۇلارعا ءبورىباي ەسپايەۆتى جالعاستىردى. بۇلاردى كادىمگى جۇرت كورىپ جۇرگەن دوس دەپ اتاۋ دا قيىن، ءبىراق ۇشەۋى تەبىسىپ ءجۇرىپ-اق ءبىر-بىرىن قيىسپايدى.
بوندارەنكو مەن دوبرۋشكين ەكى ءتۇرلى ادام. بوندارەنكو قىلتىڭ-سىلتىڭدى بىلمەيتىن، ءجىبى ءتۇزۋ، ءومىر جولى ايقىن، ۇستامدى ادام، ال دوبرۋشكين بولسا الاياقتىڭ ءوزى، ونىسىنان اسكەردە دە ارىلا الماي كەلەدى.
يۆان بوندارەنكو اتا جولىن قۋىپ كەلە جاتقان ناعىز مومىن دا، مىعىم شارۋا. ونىڭ اكەسى ول تۋماي تۇرعاندا كوشىپ كەلىپ جەتىسۋدى مەكەن ەتكەن. ءبىراق جاڭا قونىسقا كەلگەنمەن قوڭدانىپ كەتە المادى. باسىندا جەر العانمەن قۇرال-سايمانى، كولىگى، باسپاناسى بولمادى، سودان قارىزدانىپ ءجۇرىپ شىرمالىپ قالدى. ەرتەرەك كەلىپ ەركىن جەردى مول قارپىپ العان قازاق بايلارىنا جالشى بولدى. كىشكەنتاي يۆان ءجوندى مەكتەپ كورە الماي ەرتەرەك جۇمىسقا ارالاستى، اكەسىنە كومەكشى بولدى. ءسويتىپ ول جاسىنان-اق قىلتىڭ-سىلتىڭى جوق اۋىر، ادال ەڭبەككە تاربيەلەندى. ونشا كوپ اقىلدى بولماعانمەن شەكسىز ادال، ءدىنشىل، ءۇي ىشىنە قاتال اكەسى ءوزى بىلگەن ءومىر ءسۇرۋدىڭ ادال جولىن بۇعان مىقتاپ ۇعىندىردى. يۆان اكەسىنىڭ ىزىمەن وزىنە نەگىزى بەرىك، مىعىم ءومىر جاساپ الدى. جيىرماعا جەتكەسىن ءوز دەريەۆنياسىنداعى ناعىز شارۋاقول، ءجىبى ءتۇزۋ دۋسيا دەيتىن قىزعا ۇيلەندى. جۇرتپەن بىرگە كولحوزعا كىردى. ون جىل بويى سول كولحوزدا ەل قاتارلى جۇمىس ىستەدى. ابىرويسىز بولعان جوق. ءوسىپ كەلە جاتقان ءۇش بالاسى بار. ەشكىمنەن كەمدىگى جوق. ول ءوز ءومىرىن باسقا بىرەۋدىڭ جاننات تۇرمىسىنا ايىرباستاماق ەمەس.
ال دوبرۋشكيننىڭ وتىز بەس جىلدىق ءومىرى يۆان ومىرىنە قاراما-قارسى، بىردە كوتەرىلىپ، بىردە تومەندەپ يرەتىلىپ، بۇلعاڭداپ كەلەدى. ول اتا-انا دەگەندى كورگەن دە ەمەس، ولاردىڭ قانداي بولاتىنىن دا بىلمەيدى. ءوزى دە اكە بولىپ كورگەن جوق. دوبرۋشكين جاسىنان كوپيلكين دەيتىن ۇساق باكالەيشى ساۋداگەر جاماعايىنىنىڭ قولىندا بولدى. كوپيلكين ونى وقۋعا بەرگەن جوق، قولبالا ەسەبىندە ۇستاپ، ءوز ساۋداسىنا كومەكشى ەتتى. ءبىراق مەكتەپكە بەرمەگەنمەن ءوز بىلگەن ونەرىن وعان ۇيرەتىپ-اق باقتى. «مەنىڭ فاميليام ناعىز دۇرىس فاميليا. ءوز سىرىما لايىق، — دەيتىن ول. — ال سەنىڭ فاميلياڭ ىسكە العىسىز. سوندىقتان دا سەنىڭ اكەڭ جارىماي ءوتتى. ادامعا ادام مەيىرىمدى بولا المايدى. ءبىراق سەنىڭ ءوزىڭ اقىلدى بولساڭ — بۇل فاميليانىڭ پايداسى دا بار. ول ءوزى كىسىگە ءتاۋىر قالپاق پەن گالستۋك سياقتى. پايدالانا ءبىل». بۇل سوزدەردى كىشكەنە ماكسيم دوبرۋشكين اقىلى جەتكەنشە ۇعىنا دا ءبىلدى. كوپيلكيننىڭ ايەلى دە وزىنە ساي سىرت كوزگە مومىن، قۇدايشىل بولاتىن دا، قولعا تۇسكەن تيىندى ەندى قايتىپ شىقپاستاي تەرەڭگە تىعاتىن. وزگە جۇرتقا كۇيەۋىمەن قوسىلىپ «جوقشىلىعىن ساۋدادان ىلعي زيان شەگەتىندەرىن» ايتىن زارلاۋىق بولاتىن. «ساۋابى تيە مە دەپ ول بالامىزداي ەتىپ جەتىم باعىپ وتىرمىز، سوندا دا قۇداي ساۋدامىزدىڭ ءساتىن بەرمەي-اق قويدى» دەپ سارنايتىن.
راسىندا كوپيلكين قانشاما جىمىسقى قۋ، قالتىراعان ساراڭ بولعانمەن ۇلكەن بايلىققا جەتە المادى. ول ءوزى ۇساق قۋلىققا، تيىنداپ جيناۋعا جاراتىلعان، قۇلاشى تار سورلى ەدى. قولىنداعى اقشاسىن تۇگەل سالىپ ۇلكەن وپەراسيا جاساۋعا جۇرەگى داۋالامايتىن. ماكسيمعا ونىڭ ساراڭدىعى جۇقپاسا دا ساۋدا-ساتتىقتاعى ءبىراز ءتاسىلى جۇقتى. ول ەبىن تاۋىپ كىسىنىڭ ىشىنە كىرىپ، اقىرى بايقاۋسىز قاتىرىپ كەتۋدى دە كوپيلكيننەن ۇيرەندى، سونى قوجاسىنا دا ءبىر رەت جاقسىلاپ قولداندى. ماكسيم كوپيلكين دۇكەنىنىڭ پاسحانىڭ الدىندا تۇسكەن ءۇش كۇندىك مول قارجىسىن قوينىنا تىعىپ الدى دا، ءوزىن مەزى ەتكەن جەكسۇرىن ۇيدەن تايىپ تۇردىم. ول ءبىر قاڭعىرىپ جۇرگەن سيرككە ىلەسىپ ءبىراز قالالاردى شارلادى. العاشقى بالالىق قىزىعى باسىلعاسىن سيركتى دە، ۇناتپادى. ولاردىڭ وزدەرى دە اقشاعا جارىمايتىن سورلىلار ەكەن، ءبىر قۋ كلوۋن مۇنىڭ اقشاسىنىڭ ءيسىن سەزىن قالىپ، اقىرى ونى دا تاۋىسىپ تىندى. سونىمەن ماكسيم سيركتى دە تاستاپ قاڭعىرىپ كەتە باردى. ءسويتىپ جۇرگەندە مۇنى بالالار كولونياسىنا ورنالاستىردى. ءبىراق ول كەزدە ەرەسەك بولىپ قالدى دا كوپ وقي المادى. ونىڭ ۇستىنە قاڭعىرىپ ۇيرەنىپ قالعان نارسە ۇرى بالالاردىڭ كومپانياسىنا ءتۇسىپ قالدى. ءسويتىپ وقۋدى دا تاستاپ، جاسى ون سەگىزگە كەلگەندە تاعى دا جورتۋىلعا شىقتى. ءبىر قالادا ۇستالىپ، ەكى جىل وتىرىپ شىققاسىن «بۇل كاسىپ بولمايدى ەكەن» دەپ، جۇمىس ىستەۋگە كىرىستى. ءبىراق باسىندا ءبىر قىرى قاشقاسىن قيۋى كەلمەيدى ەكەن. ەلدە الىپ قۇرىلىستار سالىنىپ، ۇلكەن جۇمىستار ىستەلىپ جاتقانمەن دوبرۋشكين ءومىردىڭ قالىڭ ورتاسىنا كىرىپ كەتە الماي، قايداعى ءبىر قالتارىستاردى ساعالاپ ءجۇردى. بىردە كۋرەر، بىردە ارباكەش، بىردە ءجۇن-جۇرقا جينايتىن اگەنت بولدى. جانە ماڭدايىنا باتتيتىپ جازىپ قويعانداي مۇنى بىردەن تانىپ قايداعى ءبىر سۋىق قولدى، سۇعاناق باستىقتار وزىنە ءۇيىر ەتىپ الا قوياتىن. ءبىراز ۋاقىت ول سكلاد باستىعى بولىپ ىستەدى. بۇل قىزمەتتە قاس قىلعانداي ايلىق از بولادى ەكەن دە، كوز الدىڭدا جايناپ تۇرعان دۇنيەلىكتەر كوپ بولادى ەكەن. ال دوبرۋشكين كوزى كورىپ تۇرعان نارسەنى قولىمەن ۇستاماۋعا شىدامايتىن. جانە بوبكين دەيتىن باستىعى دا «ۋسۋشكا، ۋترۋشكا» دەگەن نارسەلەردىڭ بولاتىنىن، قويما بولعاسىن ونىڭ ىشىندە قاپتەسەر، ەگەۋقۇيرىق دەيتىندەردىڭ ءىن قازاتىنىن ەبىن تاۋىپ ەسكەرتتى. ارينە ول جاعىنان دوبرۋشكيننىڭ ءوزى دە قارا-جاياۋ ەمەس-تى. ءبىراق بوبكيننىڭ وڭەشى تىم كەڭ ەكەن. ماكسيم تاعى دا بىر-ەكى جىل سۇڭگىپ شىقتى. ودان كەيىن قايتادان اربا ايداپ، تاعى دا ءبىر ءساتى كەلىپ ەل ارالاپ ويىن كورسەتەتىن ترۋپپاعا ادمينيستراتور بولىپ ىستەدى. اقىرى الدىڭعى جىلى الماتىعا كەلدى. سىبىردە جۇرگەنىندە بىرەۋلەر «الماتى دەگەن جۇماق، ەڭ بولماي قالعاندا ونىڭ الماسىن جەگەن ادام دا اشىقپايدى. الما دەگەن كوشەنىڭ ەكى جاعىندا جايقالىپ تۇرادى. جانە جىلى جاق، كىسى قىس كيىمگە دە شىعىندار بولمايدى» دەپ ماقتاپ ەدى. الماتى ونشا جامان جەر ەمەس ەكەن. ءبىراق، دوبرۋشكين قانشا قاداعالاپ قاراسا دا كوشەدە ساۋىلداپ ءتۇسىپ جاتقان المانى كورە المادى. ءبىراز سەندەلىپ ءجۇرىپ ول تىم بولماسا تارتاتىن تەمەكىم پۇلسىز بولار دەپ تەمەكى فابريكاسىنا جۇمىسقا كىردى. تالاي قالالاردى شارلاسا دا ءبىر جەردە قايتىپ ورالاتىن تۇراقتى مەكەنى بولماي، نەشە ءتۇرلى اداممەن جۇمىس بولسا دا جاناشىر جاقىن دوسى بولماي، اۋىر ەڭبەك ىستەپ ازاپقا تۇسپەي، تۇرلاۋسىز جەڭىل كاسىپتەن راقات تاپپاي دوبرۋشكين ءومىردىڭ وگەي بالاسى بوپ بۇرالقى تۇرمىس كەشتى. ءوزى دە وسى وگەيلىككە، قوڭىلتاق ومىرگە ۇيرەنىپ كەتكەن سياقتى.
بىر-ەكى رەت ول ايەل الىپ ءۇي بولۋعا نيەت ەتىپ كورىپ ەدى. ونىڭ دا ءساتى تۇسپەدى. العاشقىدا سول بوبكيننىڭ قاراۋىندا زاۆسكلاد بولىپ جۇرگەندە كلاۆا دەيتىن ءبىر مومىن قىزعا ۇيلەندى. «وسى جورتىپ ۇيرەنگەن جەلاياق ءبىر كۇنى تايىپ تۇرماسىن» دەگەن نيەتپەن ونىڭ ۇيلەنۋىنە بوبكين دە سەبەپ بولدى. باسىندا مۇنىڭ سەميالىق ءومىرى ونشا جامان دا بولعان جوق. ايەلى بارىن دايىنداپ، استى-ۇستىنە ءتۇسىپ «ماكسيمۋشكالاپ» تۇراتىن. ءبىراق ءبىرازدان كەيىن كۇن سايىن ءبىر ىرعاقتان اۋماي، ءمۇلايىمسىپ، سوزىلىپ ايتاتىن «ماكسيمۋشكانىڭ» ءوزى جالىقتىرا باستادى. جانە ەركىندىككە ۇيرەنگەن دوبرۋشكين ازعانا اقشا جۇمساپ قويسا دا «ەرتەڭ قايتەمىز، ءبىزدىڭ ءتىپتى قيار تۇزدايتىن كادۋشكامىز دا جوق قوي» دەپ سارنايتىن بولدى. بوبكيننىڭ ءبىر پالەگە باستاپ بارا جاتقانىن سەزىپ دوبرۋشكين تايعىسى كەلىپ ەدى، «ۇيرەنگەن، ورىن تەپكەن جەردەن قايدا بارامىز؟ بەلگىسىز جەردە ءحالىمىز نە بولادى، ەڭ اياعى كادۋشكاعا دەيىن قايتادان ساتىپ الۋ كەرەك» دەپ زارلاپ اياعىنا ورالعى بولدى. دوبرۋشكين بۇل ايەلىن: «بىلجىراق» دەپ اتاعان. كەيىن تۇرمەدە وتىرىپ سول «بىلجىراقتان» ەرتەرەك قۇتىلماعانىنا وكىنىپ، بارماعىن شاينادى.
ودان كەيىن وبلىستىق قالاداعى فيلارمونيانىڭ جانىنان ەركىندەۋ قۇرىلعان ترۋپپاعا ادمينيستراتور بولىپ جۇرگەندە يرايدا رانەت دەيتىن بيشىگە ۇيلەندى. ونىڭ اتى مەن فاميلياسى دا، بەتى مەن ەرنىنىڭ قىزىلى، شاشىنىڭ بۇيراسى، قايقيعان ۇزىن قارا كىرپىگى سياقتى وزىنىكى ەمەس، ول جانىن سالىپ، بۋىلتىقتاۋ قىسقا سيراعىمەن قىزمەت ەتكەن يسكۋسستۆونىكى بولاتىن. ءوزى بۇل ايەلدىڭ نەشىنشى بايى ەكەنىن دوبرۋشكين بىلمەيتىن، ەگەر جاڭىلىپ قالماسا ونى رانەتتىڭ ءوزى عانا بىلۋگە ءتيىس. ءبىر رەت ماكسيم ودان «بۇرىن نەشە بايعا ءتيدىڭ؟» دەپ سۇراپ ەدى. رانەت مۇرنىن ءشۇيىرىپ: «گلۋپىي ۆوپروس! ايەلدەن ونداي نارسەنى سۇراماس بولار، كورگەنسىز»، — دەپ كەيىپ تاستادى.
ءوزىنىڭ تابىنۋشىلارىنا ءامىر ەتىپ ۇيرەنىپ قالعان يرايدا دوبرۋشكيندى دە ۇرشىقتاي ءيىرىپ باقتى. «حەللو، ماكس!» دەگەندە كۇيەۋى تەزىرەك جاyaپ بەرمەسە دە پالەگە قالاتىن. يرايدانىڭ جانە ءبىر عاجاپ مىنەزى جوق نارسەگە اشۋلاناتىن دا: «اح، يزۆەرگ! قانىشەر!» دەپ دوبرۋشكيندى جاقتان تارتىپ جىبەرىپ، سول ساتتە ءوزى تالىپ ءتۇسىپ شالقاسىنان قۇلايتىن. وعان ەسەسىن قايىرۋدىڭ ورنىنا دوبرۋشكين سۋ بۇركىپ، ورامال جەلپىپ الەك بولاتىن. ءبىراق يرايدا اشۋىنان تەز قايتاتىن دا، كۇيەۋىنە قاتتى ىقىلاسى ءتۇسىپ كەتىپ، سۇلىكتەي بۇكىل دەنەسىمەن جابىسىپ، قۇشاقتاپ، ءسۇيىپ تىستەلەپ تاستايتىن. بۇل مىنەزى ەش نارسە ەتپەيتىن ەدى، يرايدا اكتريساعا اسىل كيىم، بۇيىم كەرەك دەپ دوبرۋشكيننىڭ ەڭبەگى مەن ەبىن اياماي جۇمساپ بار تاپقانىن سىعىپ الدى. سودان كەيىن ول، «قوي، مىنا قانشىقتان قۇتىلماي بولماس» دەپ، ول ترۋپپادان دا تايىپ تۇردى.
ەكى رەت جولى بولماعاسىن دوبرۋشكين «سەميا دەگەن دە ماعان قول ەمەس نارسە شىعار» دەپ قولىن ءبىر-اق سىلتەدى.
دوبرۋشكين تەك پايداعا عانا قۇنىققان ناعىز توپاس ادام ەمەس-تى. ءبىراق ول ومىردەگى نارسەنىڭ بارىنە ءوز تۇرعىسىنان قارايتىن. ادام بالاسىنىڭ ويلايتىنىن ءوز باسىنىڭ قامى، «بالىق تەرەڭدى، ادام وڭايدى ىزدەيدى» دەگەن ۇعىم ونىڭ ميىنا ەداۋىر تەرەڭدەپ ءسىڭىپ ەدى. ومىردە جاناشىر جاقىنى بولىپ كورمەگەن ول ەشكىممەن سىرلاسپايتىن. ەگەر ونىڭ ىشىندە جاتقان ءبىر نارسە بولسا ونىسى جۇرت كوزى وتپەيتىن قالىڭ قابىرشاقپەن قىمتالىپ قالعان.
نەگە ەكەنى بەلگىسىز وسى دوبرۋشكين مەن بوندارەنكو ەكەۋى بىر-بىرىنە ۇيىرىلە كەتتى. دوبرۋشكيننىڭ الدىمەن نازارىن اۋدارعان بوندارەنكونىڭ بۇكىل كەڭ يىقتى دەمبەلشە بەرىك تۇلعاسىنان ەسكەن بايسالدى سابىرى مەن سالماقتى مىعىم كۇشى بولدى. ونىڭ ءار قيمىلى ساردارلى، ساراڭ ءبىراق سونداي سەنىمدى، مىعىم كەلەدى. «مىناۋ ءبىر ءومىر باقي يمەنبەي باسىپ كەلە جاتقان الاڭسىز، ماڭعاز بولار»، دەپ ويلادى دوبرۋشكين. ودان كەيىن-اق وزىندە جوقتى وسىدان كورىپ، ءبىر ءتۇرلى قىزىعا باستادى. ءتىلىپ بەزەپ قاعىتىپ، قانشا تارتىنشاقتاسا دا بەلگىسىز كۇش ءوزىن وسى ادامعا قاراي يتەرە تۇسەدى.
بوندارەنكو ءوزىنىڭ بويىنا سىڭگەن شارۋا مىنەزىمەن قالانىڭ «قۋلارىنا» سەنىمسىزدەۋ قارايتىن. ولاردىڭ پارىقسىز، جەڭىل ءومىرىن ىشتەي قاعىتا جۇرەتىن. ءبىراق ونىڭ بويىنا سىڭگەن ادامعا دەگەن ەرەكشە ىنتىقتىق بار. ءاربىر توسىننان كورگەن ادامىن زەرتتەپ، قۋاقى وتكىر كوزىمەن كەۋدەسىن ءتىنتىپ، الاقانىنا سالعانداي سالماقتاپ كورەتىن. ول دوبرۋشكيندى «وي، سەنىڭ ءوزىڭ پارىقسىز، جەڭىل ءومىر سۇرگەن تياناقسىز قۋ بولارسىڭ» دەپ توپشىلادى. جاقىنىراق تانىسقان سايىن ول جورامالى راسقا شىقتى. دۇنيەدە ءوز ءومىرىن ادامعا ناعىز لايىقتى، ادال، دۇرىس ءومىر دەپ بىلگەن ول، وسى جاسقا دەيىن قۇمعا قۇيعان سۋداي دۇنيەدە ءىزسىز، دەرەكسىز كەلە جاتقان دوبرۋشكيندى ايادى. قانشا قىرشاڭقى بولسا دا دوبرۋشكيننىڭ ءزارى جوعىن سەزىپ، مۇجىقتىق قىڭىرلىقپەن وعان ءوزى بىلگەن ءومىر جولىن ۇعىندىرۋعا تىرىسىپ كەلەدى. ءبىرى سەرجانت، ءبىرى جاۋىنگەر بولعانمەن، بوندارەنكو دوبرۋشكينگە تىكەلەي باعىنباعاسىن ەكەۋى ازىلدەسە بەرەدى.
كۋپسيانوۆتىڭ «ك چەمۋ ەتو، پەرەد سمەرتيۋ نە نادىشيشسيا» دەگەنىنە قاراماي جولعا شىققان مۇرات ۆاگون ىشىندە دە وقۋ جۇرگىزگەن. ءبىراق ۋاقىت مول. اڭگىمە ايتۋعا دا، ءان سالۋعا دا جەتەدى. ءقازىر دە ەكى قولىن باسىنا قويىپ ساكىنىڭ ۇستىندە شالقايىپ جاتقان دوبرۋشكين قاسىندا وتىرعان بوندارەنكومەن «كەرىلدەسىپ» كەلەدى.
— كوردىڭ بە، مۇجىق. نەشە كۇن زاۋلاپ كەلەمىز. ءالى جەردىڭ شەتى كورىنبەيدى. دۇنيە دەگەن كەڭ — دەيدى دوبرۋشكين بوندارەنكوعا يەك قاعىپ. — كورىپ قال رەتى كەلگەندە. سوعىس بىتكەسىن سەنى دۋسيانىڭ يۋبكاسىنان جۇلىپ الۋ قيىن بولادى.
— نەمەنە، مەن دالانى كورمەپپىن بە؟ — دەيدى بوندارەنكو دوبرۋشكيننىڭ مازاعىن ەلەڭ قىلماي، — جەردىڭ ءبارى جەر. تەك ونى كوركەيتۋگە ادامنىڭ قولى كەرەك. جەردىڭ كوركى ادام. جەرگە تامىرىن تەرەڭ جىبەرگەن وسىمدىك كەرەك، جەل ايداعان قاڭباقتان بەرەكە جوق.
— دۇرىس ايتاسىڭ، — دەپ ءبورىباي باسىن كوتەرىپ الدى، — قاڭباقتا ەرىك جوق. ۇشارىمدى جەل ءبىلسىن، قونارىمدى ساي ءبىلسىن دەيدى.
— ادامدا دا ەرىك جوق. كىسىنىڭ تاعدىرى ءوز قولىندا ەمەس، — دەيدى دوبرۋشكين، سامارقاۋ ءتىل قاتىپ.
— سەنى عانا قاڭباقتاي ۇيتقىتىپ تاعدىر قۋالاپ ءجۇر. ال، بەرەكەلى ادامنىڭ ءوز بيلىگى وزىندە. ءومىرىن ءوزى باسقارادى.
— ءاي، قويشى، يۆان، مىنەكەي جەل سوعىپ ەدى، سەن دە ۇشىپ بارا جاتقان جوقسىڭ با؟.. — دەپ داۋلاسادى دوبرۋشكين.
— جوق، بۇل باسقا ستاتيا، — دەيدى بوندارەنكو بايىپتاپ، تۇسىنىكتىرەك بولۋ ءۇشىن ساۋساعىن شوشايتادى. — بۇل جەل ەمەس، باۋىرىم. مۇنىڭ اتىن سۇراپىل داۋىل دەيدى. ءبىراق بۇل دا ءبىزدى تۇبىرىمىزبەن جۇلىپ كەتە المايدى. قايتىپ ورالامىز مەكەنىمىزگە.
— دۋسياعا دەسەيشى.
— ءيا، دۋسياعا. ونىڭ نەسى بار. مەنىڭ جامان قاتىنىم سياقتى بولسا دا، ايتەۋىر كۇتەتىن ادامنىڭ بارى جاقسى.
— دۇرىس ايتاسىڭ، يۆان. مەنىڭ دە قاتىن، بالام بار. جالعىزدىق جامان بولادى. دوبرۋشكين، سەن وسى كۇنگە دەيىن نەگە ۇيلەنبەگەنسىڭ، ءا؟ دۇرىس ەمەس، — دەيدى ءبورىباي. ول بۇل ەكەۋىنىڭ داۋىن ونشا كوپ تۇسىنە بەرمەگەنمەن، رەتى كەلگەن جەردە ءبىر قىستىرىلىپ قالاتىن.
— ءبورىباي دۇرىس ايتادى. سەنىڭ ءومىرىڭ دۇرىس ەمەس، ماكسيم. ادام بولعاسىن دۇنيەدەن ءىزسىز كەتۋگە بولمايدى. جۇرت ءسۇيسىنىپ ايتىپ جۇرەتىن ءىس قالدىرۋ كەرەك.
— ونىڭ نەمەنەگە قاجەتى بار؟ جۇرت ءوز قامىن ويلايدى. ونىڭ سەندە شارۋاسى جوق. اركىمنىڭ ءوز كويلەگى ەتىنە جاقىن، ۇقتىڭ با، يۆان؟ ءسويتىپ، سەنى مەن ءبىز جۇرتتىڭ قامىن ويلاماي-اق قويالىق؛ ونى ويلايتىن باستىقتار بار، سول ءۇشىن اقشا الادى.
— بىرەۋگە بىرەۋ ساتىپ جاقسىلىق ىستەمەيدى. دۇرىس، ءومىر ءسۇرىپ، ادال ەڭبەك ەتسەڭ، سونىڭ ءوزى كوپكە ىستەگەن جاقسىلىعىڭ. مىسالى مەنى-اق الايىق. جۇرتتان اسقان ەشنارسەم دە جوق. ءبىراق بۇكىل كولحوز بولىپ ارمياعا شىعارىپ سالدى. ەرتەڭ ءسويتىپ قارسى الادى. ويتكەنى مەن ولارعا كەرەك اداممىن. كولحوزدىڭ ءار گەكتارىنا مەنىڭ تەرىم سىڭگەن. ال، سەن بولساڭ ءومىرىڭدى بوسقا شاشىپ كەلەسىڭ. ادامعا ەكى ءومىر بەرىلمەگەن، ءالى وكىنەسىڭ.
— وكىنبەيمىن، مۇجىق. ەكى ءومىرىڭدى قايتەيىن، ءبىر ءومىردىڭ جارتىسىنىڭ ءوزى نەعايبىل بولىپ تۇر. — دوبرۋشكين باسىن كوتەرىپ الدى. — ءجا، سەنىڭ فيلوسوفياڭنان ءىشىم كەپتى. ءبارىبىر مەنى ءوز دىنىڭە كىرگىزە المايسىڭ.
— مەنىڭ ايتقانىم ءبىر كۇنى ەسىڭە تۇسەر.
— كورەرمىز. ۇلكەن ستانسيا بولار مىناۋ، — دەدى دوبرۋشكين ەسىككە قاراپ، — ءاي، ءبورىباي، قالعان تيىنىڭدى بەرى اكەل. يۆاننىڭ اقىلى ازىق بولماس.
— بىلگەن كىسىگە جاقسى ءسوز دە ازىق.
— ول ازىعىڭ وزىڭە. مەن تاماقتان وتەتىن نارسەنى جاقسى كورەم. ايتپاقشى، كوماندير دە جوق ەكەن. جاقسى بولدى. سانۆزۆودتا ءبىر سىلقىمدى كورىپ ەسى كەتىپ ءجۇر ونىڭ. نەسىن ايتاسىڭ، قاھارلى كومانديردى بەردى عوي قۇداي بىزگە، — دەپ دوبرۋشكين مىرس ەتتى. — مەن ءبىر نارسە ۇيىمداستىرىپ جىبەرەيىن.
— سەن تاعى دا اراق اكەلمەكسىڭ عوي، سايتان، — دەدى بوندارەنكو ءزىلسىز داۋىسپەن.
— تسس... ءۇنىڭدى شىعارما. بۇگىن ءبورىبايدىڭ تۋعان كۇنى، — دەدى دوبرۋشكين بەلبەۋىن بۋىپ جاتىپ. سودان كەيىن ءبورىبايعا بۇرىلدى. — بار تيىندى الىپ، ۇلكەن وپەراسياعا مەن بارامىن. بۇعان ۇلكەن ونەر كەرەك. ال، سەن، زاكۋسكالىق ءبىر نارسە قامدا.
— اۋ، بار اقشانى سەن الىپ كەتتىڭ عوي، — دەدى ءبورىباي.
— ونداي ۇساق-تۇيەككە كىسى اقشا شىعارا ما ەكەن؟! باسىڭا بولايىن-اۋ. سولدات ەمەسسىڭ بە، تاپقىرلىق جاسا.
ءبورىباي ۆاگوننان سەكىرىپ ءتۇسىپ، كىشكەنە عانا ازىق-تۇلىك بازارىنا كەلدى. ەكى-ۇش قاتار تىزىلگەن تاقتاي لاۆكالاردىڭ جانىندا شەلەك-شەلەك ايراندارىن، سارى ماي، قيار، جۇمىرتقالارىن الدارىنا جايىپ قويىپ ورامالدارىن يەگىنىڭ استىنا تۇيگەن، كەڭ كوفتالى ورىس ايەلدەرى، جاۋلىق وراعان، نە ورامالىن جەلكەسىنە تۇيگەن، قىناما جەڭسىز كيگەن قازاق ايەلدەرى تۇر. جامىراي جۇگىرىپ كەلگەن جاۋىنگەرلەر بازار حالقىمەن ارالاسىپ، دابىرلاسىپ جاتىر.
بازار ۇنىنەن الدىمەن قۇلاققا ساۋدا-ساتتىقتىڭ قۇرعاق سيفرلارى شالىنار بولار ەدى. ا، مىناۋ بازار ەمەس، باس قوسقان ەكى ەلدىڭ شۇرقىراسقان جيىنى ءتارىزدى. ارزانعا الامىن، قىمباتقا وتكىزەمىن دەپ ارباسقاندار دا از.
— جولدارىڭ بولسىن، قاراقتارىم!
— ەر ازامات كەتىپ جاتىر عوي.
— ەش، روديمىي ەش. چەگو-تو نا ۆاس جالەت.
— ىشتەرىڭدە قاندىاعاشتان جىگىت جوق، پا؟
— ۋ مەنيا سىن توجە سلۋجيت. بەري، بەري، سىنوك.
— قاراعىم، قۇرمانتاي دەگەن جىگىتتى بىلمەيسىڭ بە؟ و دا وزدەرىڭدەي اسكەردە ءجۇر ەدى.
— اۋىز تي، قالقام، ساپارعا كەتىپ باراسىڭ عوي، — دەگەن داۋىستار گۋ-گۋ ەتەدى.
ءبورىباي ساپىرىلىسقان كوپ ىشىنەن سىتىلىپ شىعىپ، تەڭسەلە باسىپ شەتكەرىلەۋ، ءبىر دوربا قۇرت ۇستاپ تۇرعان قارا كەمپىردىڭ قاسىنا كەلدى.
— سالەم بەردىك، شەشە. باقۋاتتى بارسىز با؟ — دەپ سىزىلىپ تۇرا قالدى.
— كوپ جاسا، قاراعىم، — دەدى كەمپىر كارى كىسىنىڭ كەبىرتەڭ ۇنىمەن، ءىشى-باۋىرىنا كىرىپ بارا جاتقان جىگىتتى كونە كوزىمەن شولىپ ءوتىپ.
— مايدانعا ءجۇرىپ بارامىز، شەشە.
— ە-ە، قاراعىم-اي. جاساعان يە جار بولسىن. قاي جەردىڭ بالاسى ەدىڭ، شىراعىم؟-
ءبورىباي كەمپىردىڭ كوڭىلدەگى جەرىنەن ءبىر-اق شىققىسى كەلىپ، ادەيى جەرىن ايتپاي، رۋىن ايتتى.
— ءۇيسىن بولامىز، شەشە.
— ە-ە، قاراعىم-اي، — دەي سالدى ول رۋدىڭ اتىن ەمىس ەستىگەن كەمپىر.
ءبورىباي كەمپىردىڭ دورباسىنا كوزىنىڭ قيىعىن سالىپ قويىپ:
— قۇرتىڭىزدىڭ پارقى قانشا بولار ەكەن؟ — دەپ سۇرادى.
— ون ەكى سوم ەدى، قاراعىم.
— ءى-ى، قىمبات ەمەس-اۋ، قۇرتىڭىز دا جاقسى ەكەن. — ءبورىباي ەكى قالتاسىن تىنتكىلەپ ەش نارسە تابا المادى. — قاپ، اقشاسى تۇسكىر ءبىتىپ قاپتى-اۋ، ءاپىراي-ا، اششىلاماسام اۋزىمنىڭ ءدامى كىرمەۋشى ەدى.
— ويباي-اۋ، مەن بەيباق نەسىنە ساۋدالاسىپ تۇرمىن، — دەدى كەمپىر قاپى ويلانىپ. — اتا-بابامنان ىستەپ جۇرگەن كاسىبىمدەي-اق. ال، قاراعىم، الا عوي.
— قوي، و نە دەگەنىڭىز، جوق، ايتا كورمەڭىز، — دەپ ءبورىباي باسىن الا قاشىپ ەدى، كەمپىر قويماعانسىن: — كارى ادامنىڭ ءسوزىن جەرگە تاستاعانىم ۇيات بولار. دۇرىس ايتتىڭىز، دامنەن اتتاپ وتكەنىم بولماس، — دەپ قينالا تۇرىپ، ەكى قالتاسىن قۇرتقا سىقاپ الدى.
وسى كەزدە دوبرۋشكين دە ۆوكزالدىڭ رەستورانىنا بارىپ ەدى. ول بۋفەتشى قىزعا كەلىپ، ساۋساعىمەن ىمداپ وزىنە ەڭكەيتىپ الدى دا، قۇپيا تۇردە:
— مايدانگەرلەرگە ءبىر جارتى تاۋىپ بەرە قويساڭىز قايتەدى. وتە قاجەت بولىپ تۇرعانى، — دەدى.
قىز دوبرۋشكين قيىلىپ بولماعانسىن:
— مەندە جوق. رەستوراننىڭ باستىعىنان سۇراڭىز. سول كىسى رەتتەمەسە، — دەپ ونىڭ كابينەتىن سىلتەدى.
رەستوراننىڭ ديرەكتورى ءبىر ەگدە قازاق ەكەن.
— ءسىزدىڭ كومەگىڭىز بولماسا جاعداي قيىنعا اينالدى، — دەدى دوبرۋشكين ۇرپيە قاراعان ديرەكتورعا. — ءبورىباي ەسپايەۆ دەگەن كىسىنى ءسىزدىڭ ەستۋىڭىز بار شىعار. — ديرەكتور باسىن شايقادى. — ءسىز ونى قالاي ەستىمەي ءجۇرسىز. ءسىزدىڭ جەرلەسىڭىز عوي. ەندەشە گازەت وقىمايدى ەكەنسىز. سول اتاقتى گەنەرال ەسپايەۆ ءبىزدىڭ كومانديرىمىز بولادى. مەن سونىڭ اديۋتانتىمىن. بۇگىن سول كىسىنىڭ تۋعان كۇنى. كوپ كەرەك ەمەس، تەز ەبىن كەلتىرە قويىڭىز. ءبىراق ەسپايەۆتى بىلمەۋىڭىز ۇياتتاۋ ەكەن، — دەدى ول قىسىلىپ قالعان ديرەكتورعا اقشاسىن ۇستاتا بەرىپ.
6
ءبورىباي مەن دوبرۋشكين اكەلگەندەرىن جاسىرىپ بولماي جاتىپ ۆاگونعا راۋشان مەن كۇلاندانى ەرتىپ ەرجان كەلدى. ول تابالدىرىققا ىلگەن ۇزەڭگىگە ەكى قىزدى دەمەپ مىنگىزىپ، ءوزى سەكىرىپ شىقتى دا ەسىك الدىندا تۇرىپ ۆاگون ءىشىن شولىپ ءوتتى.
— دەجۋرنىي قايدا؟ — دەپ سۇرادى.
دەجۋرنىي شيىرشىق اتىپ تۇرعان كىشكەنە قارا جىگىت بايسارين ورنىنان اتىپ تۇرىپ، قولىن شەكەسىنە قويدى.
— دەجۋرنىي بايسارين، جولداس لەيتەنانت.
— جاۋىنگەرلەر تۇگەل مە ؟
— جاۋىنگەر تۇگەل، جولداس لەيتەنانت! سيگنال بويىنشا ءبارى ءبىر ادامداي ۆاگونعا ءمىندى، — دەپ باياندادى بايسارين. ول قانشا بايسالدى بولعىسى كەلسە دە ناقپا-ناق، سارت-سۇرت ەتىپ اۋزىنان شىققان ءار سوزگە ءسۇيسىنىپ-اق تۇر. بايانداپ بولىپ، وكشەسىن سارت ەتكىزىپ ءبىر قادام وڭعا ويىستى.
— ۆولنو. ال قوناقتاردى ورنالاستىر.
بايسارين اسكەري قىزدارمەن قالاي تىلدەسۋدىڭ ەسەبىن تابا الماي، كوزى جىپىلىقتاپ ەرجانعا ءبىر، قىزدارعا ءبىر قاراپ ءسال ىركىلىپ قالدى. سودان كەيىن تاعى دا وكشەسىن ءبىر سارت ەتكىزىپ: «وتىرىڭىزدار، جولداستار»، — دەدى. زەلەنين كۇلىپ جىبەرىپ، ورنىنان تۇردى. (ول كوجەك ەكەۋى بۇگىن ەرتەڭگىلىك كۋرەر پوەزىمەن ەشەلوندى قۋىپ جەتىپ ەدى).
— وح، ۆوياكا! پەرەد ديەۆۋشكامي راستەريالسيا، — دەپ كۇلدى ول. — كانە — قىزدار، جوعارى شىعىڭىزدار. وعان كۇلمەي-اق قويىڭىزدار. ايەل زاتىنان قورىققانمەن، جاۋدان قورىقپايتىن مىقتى كوماندير، — دەدى ول قىزداردى وتىرعىزىپ جاتىپ.
وسىدان كەيىن جاۋىنگەرلەر دە ەركىنسىپ، قىزدارمەن كۇلىپ-ويناپ، جارقىلداسىپ قالدى. ەرجان قىز ەرتىپ كەلگەنى ءۇشىن ازداپ قىسىلىپ ەدى، ۆاگوندى جادىراتىپ جىبەرگەن زەلەنينگە ريزا بولدى. سولدات دەگەن قۋ بولادى عوي. راۋشاننىڭ قاسىندا ءبىر ورىن بوس قالدىرىلعان ەكەن، ءبىراق ەرجان شەتكەرىلەۋ بارىپ وتىردى. جاۋىنگەرلەر قىزدارمەن شۇرقىراسىپ سويلەسىپ جاتقاسىن وزىنشە سىر الدىرماعان بولىپ اڭگىمەگە ارالاسپادى.
راۋشانمەن تانىسقالى ەرجاننىڭ مىنەزى وزگەرىپ كەتتى.
كوڭىلىنە ەرەكشە ءبىر قۋانىش ەنىپ كوكىرەگىن جىلىتىپ بارادى. ەندى وعان جۇرتتىڭ ءبارى وزىندەي جايدارى، قۋانىشتى سياقتى. سولداتتارىنا دا مەيىرىمى مولايدى. وسىنداي كوتەرىڭكى حالدە جۇرگەندە بۇگىن ەرتەڭگىلىك كوجەك پەن زەلەنين قۋىپ جەتىپ كوڭىلىن ابدەن تولتىرىپ تاستادى.
تانىسقالى ءۇشىنشى كۇن. راۋشانمەن بۇل ءالى سىرلاسقان. ءبىراق ۇيرەنىسكەن، قاتار وسكەن ادامداي تەز جاقىنداسىپ كەتتى. ەكەۋى كوپ اڭگىمەلەسەدى. وقىعان كىتاپتارىن ايتىسادى. ىلعي پىكىرلەرى ءبىر جەردەن شىعادى. تەك ەكەۋىنىڭ كوزقاراستارى اجىراسقان كىتاپ «قۇرىش قالاي شىنىقتى» بولدى. وندا دا بارلىق جاعىنان كەلىسە كەلىپ، تەك تونيا جايلى ءسوز بولعاندا ۇعىسپاي قالىستى. ەرجان تونيا وتە جاقسى قىز، پاۆكاعا لايىق قىز ەدى دەپ ەكەۋىنىڭ قوسىلا الماعانىنا شىن قىنجىلادى ەكەن. وعان سەبەپ تونيانىڭ ءۇي-ىشىنىڭ تاربيەسى جانە... جانە... ەرجان «جانەنىڭ» ار جاعىن سوزبەن ايتا الماي بۋلىعىپ قولىن سىلتەي سالدى. راۋشان تونيانى «تۇراقسىز» دەپ ۇناتپايدى ەكەن. ال، وزگە اڭگىمەدە-ەكەۋى ءبىرىن-بىرى قوستاپ، ءبىرىنىڭ ماقتاعانىن نە جامانداعانىن ءبىرى تولىقتىرادى.
كەشە ەرجان ءبىر رازەزدە تەمىر جول تابانىنان ۇساق تاس جيناپ الدى. بىلاي شىعا بەرە ەكەۋى ەسىك الدىندا تۇرىپ سىرعىپ پوەزعا قارسى جۇگىرىپ كەلە جاتقان تەلەگراف باعاندارىن اتقىلادى. ەرجان باسىندا ىلعي ءدال تيگىزدى. تاس باعاناعا تيگەن سايىن راۋشان كۇلىپ جىبەرەدى. وعان قاراپ ەرجان دا كۇلەدى. ءبىر كەزدە ەرجاننىڭ مەرگەندىگى ناشارلاپ كەتتى. ول تاستى ون شاقتى قايتارا لاقتىرىپ، تۇك تيگىزە المادى.
— وي مەرگەندىگىڭ جوڭ ەكەن، بەرى اكەل! — دەپ ەندى راۋشان باعاندى كوزدەپ لاقتىرا باستادى.
ءبىراق ول دا تۇك تيگىزە المادى. سونسوڭ ۋىسىنداعى ۇساق تاستى شاشىپ جىبەردى دە، ەرجانعا قاراپ كۇلدى، ەرجان دا وعان بۇرىلىپ ءماز بولىپ قوسىلا كۇلدى. راۋشان قاتتى كۇلكىدەن ەڭكەيە بەرىپ، قولىن ەرجاننىڭ يىعىنا سالىپ، باسىن كوتەردى.
— مەن سنايپەر بولام دەپ ءجۇرمىن. مەنەن سنايپەر شىقپايدى ەكەن، — دەدى قىز، كۇلكىسىن تىيا الماي. قولىن ەرجاننىڭ يىعىنان تارتىپ الۋعا اسىقپادى، — كانە، ەندى سەن لاقتىرشى.
— مەنىڭ دە سەنەن ارتىق مەرگەندىگىم جوق، — دەپ كۇلدى ەرجان.
وسىلاي بايقاۋسىز ەكەۋىنىڭ اراسى سەنگە كوشىپ كەتتى. ەندى ەرجانعا كوروستىليەۆ تە ۇيرەنىپ الدى. ول ەسىكتەن كىرىپ كەلگەندە قۋاقى جىميىپ قاباعىنىڭ استىنان قاراپ قويادى. «قانە، قاريا، دومينو ويناپ جىبەرەلىك» دەيدى ەرجان. «امال قانشا، سەنىڭ ءوزىڭ سونداي قۇمار ويىنشى بولساڭ...» دەيدى كوروستىليەۆ كۇلە قاراپ. ءبىراق كۇلاندا سەرىك بولماي قالدى. «باسىم اۋىرىپ وتىر... ويناعىم كەلمەيدى» دەپ تارتىنادى. بۇگىن دە راۋشاندى ءوز ۆاگونىنا اپارۋ ءۇشىن ماسكيروۆكا رەتىندە كۇلاندانى قوسا شاقىرىپ ەدى، ول ارەڭ كوندى. وندا دا راۋشان جالىنعاسىن. ءوزى ەرجانعا ءبىر ءتۇرلى كوڭىلسىز قارايدى. ۇناتپاي ما قالاي؟
بۇگىن تۇندە ەرجان كوپ دوڭبەكشىپ، ۇزاق ۇيىقتاي المادى. سودان كەيىن تۇرەگەلىپ ەسىكتىڭ الدىنا بارىپ تۇردى. كۇندىزگى ەسەپسىز قۋانىشتىڭ ارتى كوڭىل ەلەگىزىتەر مازاسىزدىققا اينالعانداي. مايدا جىلجىپ، كەڭ تارالىپ جەردى باسقان تۇمانداي كوكىرەگىن مۇڭ جايلاپ بارادى. بەلگىسىز ءبىر نارسەنى ىنتىعا كۇتەدى. اي جارىق ەكەن. ايدىڭ كۇمىس شۇعىلاسىنا مالىنىپ كەڭ دالا كولبەپ جاتىر. الىستاعان سايىن مۇنارتىپ اقىرى تۇتاسقان كۇمىس توزاڭعا اينالىپ كەتەدى. وسى اي ساۋلەسى وتكەن كۇننىڭ ءبىر ەلەسىن وياتتى. وندا دا ءدال وسى بۇگىنگىگە ۇقساس ءبىر كۇيدە بولىپ ەدى. سۇڭعاق بويلى تالدىرماش قىز بەينە ەرتەگىدەن كەلگەندەي اياعى جەرگە تيمەي، اسەم سىرعىپ، قالىقتاپ كەتىپ بارا جاتتى. وزەننىڭ كوك مۇز ايدىنى، اي نۇرىنا جارقىراعان اپپاق قار، الدا قالىقتاپ ۇشىپ بارا جاتقان قىز... ەرجان عاجايىپ ەرتەگى دۇنيەنىڭ ىشىندە كەتىپ بارا جاتقانداي بولدى. ەرجان قۋىپ جەتكەندە قىز جالت قارادى. اي شۇعىلاسىمەن جارق ەتە قالعان قىز ءوڭى اسەم ەكەن. «كانە، قول ۇستاسىپ تەبەيىك» دەدى قىز. قولدارىن ايقاستىرا ۇستاپ، قاتار كونكي تەۋىپ كەلە جاتىپ ەكەۋى بىر-بىرىنە قاراپ قويادى.
ول قىز سوڭعى كۇندەرى ينتەرناتتا ەرجان جاتقان بولمەگە ءجيى كەلەتىن. بالالار بولمەسىنە قىزدار كەلىپ-كەتە بەرەتىن. ءبىراق بۇل ەرجان جاتقان بولمەگە كۇندە ساباق الدىندا سوعىپ، مەكتەپكە بىرگە كەتەتىن. اتى كۇنزيلا، فاميلياسى قىزىق قاپسەلەنوۆا. سۇڭعاق بويلى، دوڭگەلەك اشاڭ ءجۇزدى، كىشىلەۋ ءمولدىر قارا كوزدى. وزگە بالالارمەن كوپ اڭگىمەلەسپەي، ەرجانعا كوبىرەك قارايدى، ونىمەن كوبىرەك سويلەسەدى. مەكتەپكە بارا جاتقاندا دا ەرجانعا جاقىنىراق جۇرەدى. ءبىراق ەرجان بۇعان ونشا كوپ ءمان بەرمەيتىن. سول ايلى ءتۇنى، كونكي تەۋىپ قاتار كەلە جاتقاندا كۇنزيلانىڭ ۇزاعىراق قاراعان كىشكەنە نۇرلى كوزىنەن ءبىر سىر ۇققانداي بولدى. تەرەڭدە جاتقان ءبىر سەزىم تەپسىنىپ، كوڭىلىن تولقىتىپ ەدى.
ءقازىر بۇدان ءتورت جىل بۇرىنعى سول كورىنىس مىناۋ اي ساۋلەسىندەي عانا قىلاڭداپ ەلەس بەرەدى. سوندا دا كوڭىلىن ءدال بۇگىنگىدەي ءبىر سەزىم بيلەگەن. ءبىراق ول تەز ءوتىپ ەدى. ەندى سول قىزۋى ارتىپ، تەرەڭدەي ءتۇسىپ قايتىپ ورالعان. ەرجان جولىندا باسقا دا قىزدار كەزدەستى. ۋچيليششەدە جۇرگەندە، دەمالىستا قالاعا شىققاندا وزگە كۋرسانتتار سياقتى بۇل دا پارككە بيگە باردى، قىزدارمەن تانىستى. الماتىدا جۇرگەندە دە قىزمەتتەس كومانديرمەن بىرگە قالاعا بارىپ تۇردى. مۇندا ءبىر قىزبەن تانىستى. جىگىت بولعاسىن قىزبەن قىدىرماۋدىڭ ءوزى كەمىستىك ءمىن سياقتى بولاتىن. ەرتەدەن كەلە جاتقان كوپ جىگىتكە ءتان جەڭىل ءجۇرىستى ماقتان ەتۋشىلىك مۇنىڭ جولداستارىندا دا بار ەدى. قىزدى تەزىرەك ءۇيىرىپ الۋ جىگىتتىكتىڭ، ءتىپتى ەرلىكتىڭ بەلگىسى سانالاتىن. جولداستارىنان قالۋدى ەرجان دا ءمىن كوردى. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى جىگىتتىكتىڭ مىندەتى سياقتى كورىندى دە، ءىز قالدىرماي وتە شىقتى. ال، ەندى... ەندى باسقاشاراق سەكىلدى.
ەرجان بىرەۋدىڭ اقىرىن كەلىپ، ءوزى سۇيەنىپ تۇرعان بەل اعاشقا اسىلعانىن سەزدى. بۇگىنگى دەجۋرنىي بايسارين ەكەن. ءتۇن تىنىشتىعى اشەيىندە دىزىلداپ تۇراتىن ەلگەزەك جىگىتتى دە ويلى ۇنسىزدىككە تۇسىرگەن. ەرجان بۇرىلىپ قاراعاندا ەزۋ تارتىپ جىميىپ، قاپەلىمدە نە ايتارعا بىلمەي:
— اي جارىق ەكەن، — دەدى.
ەرجان ءبايساريننىڭ شاعىن، جۇمىر تۇلعاسىنا، ادەمىشە كىشكەنە دوڭگەلەك جۇزىنە قاراپ از تۇردى. سودان كەيىن تۇيەدەن تۇسكەندەي:
— ايەلىڭ بار ما؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق. ءالى ۇيلەنگەم جوق.
— ۇناتقان قىزىڭ بار ما؟
دايىندىقسىز سۇراقتان بايسارين، كوزى جىپىلىقتاپ، ساسىپ قالدى.
— بار ەدى، — دەدى زورلانا كۇلىمسىرەپ.
— شىن عاشىقسىڭ با؟ — دەپ قادالدى ەرجان.
بايسارين بۇرىنعىدان بەتەر قىسىلىپ قالدى.
— مەن عاشىق بولا بىلمەيمىن عوي، — دەپ كۇرسىندى ول، — ءبىراق ءوزىن وتە جاقسى كورەمىن. — بايسارين قيپاقتاپ ءتوس قالتاسىنان كارتوچكا سۋىرىپ الدى، سودان كەيىن كىشكەنە ەكى ويلى بوپ ىركىلدى دە ەرجانعا ۇسىندى. — مىنەكەي سۋرەتى.
ەرجان ايدىڭ كۇلگىن جارىعىنان قىزدىڭ ءجۇزىن انىق كورە الماسا دا سۋرەتكە ۇزاق قاراپ تۇردى. ول ءبايساريننىڭ قىز سۋرەتى كورۋشىگە ۇناماي قالا ما دەپ قالتىراپ تۇرعانىن، ەگەردە وسى قىز تۋرالى جاقسى ءسوز ەستىسە قۋانىپ كەتەتىنىن ەرەكشە ءبىر ىشكى سەرگەكتىكپەن ۇقتى. ەرجان ءبايساريندى قۋانتقىسى كەلدى.
— سۇلۋ ەكەن. ءوزى وتە جاقسى قىز بولۋ كەرەك، ءا؟! ءبايساريننىڭ اي نۇرىنا شاعىلعان كىشكەنە كوزى جايناپ سالا بەردى.
— ءسىز ونى كورگەن جوقسىز عوي. وتە جاقسى قىز. ءوزى ءبىر ءتۇرلى... ءتىپتى جاقسى. راس ايتام.
ءبايساريننىڭ كەۋدەسىن كەرنەگەن ىستىق قۋانىش ەرجاندى دا باۋراپ الدى. ول دا بايسارينگە راۋشاندى ماقتاعىسى كەلىپ كەتتى. ءبىراق... كەنەت ىركىلىپ قالدى. مۇمكىن ول ءتىپتى ەرجاندى سۇيمەيتىن شىعار. بىرگە جۇرگەندە نە تۇر. جول قىسقارتۋ ءۇشىن اركىمگە ەرمەك كەرەك. ەرجان ەندى ءبايساريننىڭ باقىتىن قىزعانا باستادى. بايسارين ءوز قۋانىشىنا ەلىگىپ، سۇيگەن قىزىن ماقتاعان سايىن مىناۋ مۇڭايا تۇسەدى.
ەرجان قوزعالىپ كەتكەن كوڭىلىن تەجەي الماي ەسىك الدىندا ۇزاق تۇردى. ول تۇيىقتالىپ قالعاسىن بايسارين دا ىڭعايسىزدانىپ ءوز ورنىنا كەتتى. كەيىن بۇرىلعاندا ۆاگون ىشىنەن جىلى، ادام لەبىن سەزدى. سولداتتار ەكى قاتار ساكىدە سىعىلىسىپ ۇيىقتاپ جاتىر. الاڭسىز قاتتى ۇيقىعا بەرىلگەن. كەنەت مىناۋ تىنىش مۇلگىگەن اي ساۋلەسىنىڭ ار جاعىنان ەرجان كوزىنە قاندى قىرعىن سوعىس ەلەستەدى. ءدال ءقازىر وسى ساعاتتا دا ۇزىن مايدان، ەسەپسىز ارميا سوعىسىپ جاتىر. مىناۋ قاننەن-قاپەرسىز ءتاتتى ۇيقىدا جاتقان سولداتتار دا ەرتەڭ سوعىسقا كىرەدى. از با، كوپ پە، سوندا وسىلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى جانسىز دەنە بولىپ سۇلاپ جاتۋى مۇمكىن. مۇمكىن ەرجاننىڭ ءوزى دە... العاشقى رەت ءولىم تۋرالى وي اپ-انىق بولىپ وسى ساتتە كەلدى. ەرجان بۇل ويدان شوشىنعان جوق. ءوزىنىڭ ازعانتاي ءومىرىن تەز شولىپ ءوتىپ، كوڭىلىن ويسىراتقان ءبىر ولقىلىق تاۋىپ، ۇلكەن شارۋاسىن تىندىرا الماي بارا جاتقانداي وكىندى. ەڭ جاقىن ادام تاۋىپ، سوعان كوڭىلدەگى بار اسىلىڭدى بەرىپ بولماي جازاتايىم بولۋ قورقىنىشتى ەكەن.
تاعى دا كوز الدىندا راۋشان ەلەستەدى. ونىڭ سونداي سۇيكىمدى ءۇش جاعى كوتەرىڭكى «تەنتەك» مۇرنى، ءسال تۇرىڭكى اڭقاۋ ەرنى، ۇلبىرەگەن قىزىل شىرايلى ىستىق ءجۇزى ەرەكشە لەبىمەن ەلىكتىرىپ تارتىپ بارادى. ۇلكەن قارا كوزى كەيدە كوڭىلدى ۇشقىنمەن جارق ەتە قالادى، كەيدە مولدىرەپ تەرەڭ قارايدى. بىردە ەرجان سىرىن ايتسا، ول دا اقتارىلا سالاتىنداي سوندايلىق جاقىن كورىنەدى، بىردە سالقىن تارتىپ الىستاپ كەتەدى. شىنىمەن-اق ەرجاندى سۇيمەي مە ەكەن؟ ول راۋشانعا ايتار ءسوزىن كوپ تولعانىن، ۇزاق ويلادى، ءبىراق، سول ءسوزى سارالانىپ، انىقتالا تۇسكەن سايىن-اق ايتىلۋى قيىنداي بەردى.
تۇنىمەن وسىلاي ارپالىسىپ شىققان جىگىت راۋشان ۆاگونىنا كوڭىلسىز، سۇلىق كەلدى. ەندى بۇرىنعى جايدارىلىعى، ويسىز قۋانىشى تۇيىقتىققا، كۇرسىنىسكە اۋىستى.
اسىرەسە بۇگىنگى كۇن الىستان جولاۋشىسى كەلگەن ۇيدەي ۆاگون ءىشى جادىراڭقى ەدى. كوجەك پەن زەلەنين قۋىپ جەتىپ بۇكىل ۆزۆودتى قۋانتتى. تاڭەرتەڭنەن كوبىنىڭ ازىلدەگەنى كوجەك. بارىنەن بۇرىن كوجەكپەن كوپ قالجىڭداساتىن ءبورىبايدىڭ قۇدايى بەرىپ قالدى. ءازىلى جاراسقان دوسى ۆاگوننىڭ ەسىگىن اتتاسىمەن-اق:
— ويباي باۋىرىم-اي، سەنى دە كورەتىن كۇن بار ەكەن عوي. نۇر ديدارىڭدى ءبىر كورۋگە زار قىلدىڭ عوي، — دەپ قۇشاقتاي سالدى. سودان-اق ءبورىباي كوجەكتى ازىلمەن ءتۇرتىپ كوردى. ءبىراق ونىڭ قالجىڭىنا مىڭق ەتەر كوجەك تە جوق. ىرجيىپ كۇلە بەرەدى.
— بۇل ءبىزدى ءتورت كۇندىك جەر العا سالىپ جىبەرىپ قۋىپ جەتكەن جوق پا؟ سابازىم، قوبىلاندىنىڭ ءوزى عوي، — دەدى ءبورىباي. دوسىنا كۇلە قاراپ، ارقاسىنان قاعىپ قويدى.
— كوجەكەڭ، قوبىلاندىدان دا وزىپ تۇر عوي ءوزى، — دەدى جىميىپ كۇلىپ وتىرعان قارتباي.
— عاشىقتىق زارى قيىن عوي. يىلمەيتىن قارا ەمەن وسى سابازىم عوي دەۋشى ەدىم، مۇنى دا شىداتپاپتى-اۋ، ءا، — دەدى ءبورىباي تاڭدانا تامسانىپ.
جۇرت دۋ كۇلدى. جىگىت اعاسى بولىپ قالعان، سوم دەنەلى، قىزىل شىرايلى قارتباي جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ داۋسىن باسىپ، كەڭ يىعى بۇلكىلدەپ راقاتتانىپ قاتتى كۇلەدى. ەزۋ تارتپاعان ءبورىباي عانا. ول بۇرىنعىسىنان بەتەر ەلجىرەپ الدەنەگە تاڭدانا سويلەيدى.
— بالقياداي اسىل جارى ارتىندا، قالىپ بارا جاتقاسىن، قارا نار بولسا دا قايىسپاي تۇرا الار ما، — دەدى كۇرسىنىپ.
— ويباي-اۋ، ءالى باتىرلىق، بايلىق كىمدە جوق، «عاشىقتىڭ جولى ءبىر باسقا» دەگەن ەمەس پە. ىنتىعى باسىلماعان بايعۇس... — دەپ قارتباي كۇلكىسىنە شاشالىپ قالدى.
— ءبىزدىڭ ەلدە بۇزاۋباي دەگەن كىسى بولعان ەكەن. ءبىر كۇنى جول شىعىپ كەلە جاتسا الدىنان ءبىر جالعىز اتتى شىعا كەلىپتى. باسىندا قىزىل ماقپالمەن تىستاعان تۇلكى تىماعى بار ەكەن، الگى جالعىز اتتىنىڭ. جامان بوركىنەن ابدەن جەرىگەن بۇزاۋباي قىزىعىپ كەتىپ الگىنىڭ تىماعىن الا قاشپاسى بار ەمەس پە. ءبىراق استىنداعى اتى وسالداۋ بولسا كەرەك، قاھارىنا مىنگەن جولاۋشى لەزدە-اق شاۋجايلاپ كەلىپ قالادى. سول كەزدە قۇتىلماسىن بىلگەن بۇزاۋباي قايرىلىپ تۋرا قالىپتى دا: «ويناساق تا ءبىراز جەرگە شاپتىق قوي» دەپ الگى كىسىنىڭ تىماعىن باسىنا كيگىزە سالىپتى. سول ايتقانداي-اق ويناساق تا ءبىراز جەرگە شاپتىق قوي. كوجەك بايعۇستى وسى قاجاعانىمىز دا جەتەر، قاجاي بەرگەنمەن بۇدان نە شىعار دەيسىڭ.
ازعانا ۋاقىت بولسا دا اسكەر ءومىرى ءار الۋان قاۋىمنان قۇرالعان جاۋىنگەرلەردى تۇتاستىرىپ تاستاعان ەكەن. كوجەك جوعالعالى ۆزۆودتا ءبىر كىربەڭ پايدا بولىپ ەدى. كۇلسە دە، ويناسا دا كوڭىلدىڭ ءبىر جاعى ولقى بولىپ تۇراتىن. بۇگىن ەندى سول قىرتىس جازىلدى. ۆاگونعا قىزدار كەلگەسىن جاۋىنگەرلەر ءتىپتى جايدارى بولىپ كەتتى.
— ال، كانە، قوناق كادە بەرىڭىزدەر! ءان سالىڭىزدار! — دەپ جارماستى ءبورىباي قىزدارعا.
— كەلمەي جاتىپ قوناققا قولقا سالعان قاي اتاڭنان قالىپ ەدى. الدىمەن قوناقتارعا سىي-قۇرمەتىن ۇسىنار بولار، — دەپ قارتباي ونى تويتارىپ، كاكىبايعا بۇرىلدى. — جىگىتىم، كانەكەي، سەن جول باستا. كورسەت ونەرىڭدى وسىندايدا.
— زاۋقىم بولماي وتىر، — دەپ كاكىباي وتىرىك تارتىندى.
— ە، انە ءبىر دومبىراڭدى سايىستا شوقپار قىلۋعا اكەلەمىسىڭ. نەمىسپەن الىسىپ جۇرگەندە شەگىن ءۇزىپ الاسىڭ، — دەدى ءبورىباي شىن اقىل ايتقان كەيىپپەن.
— دومبىراڭنىڭ ساۋ كەزىندە شىرقاپ قال.
كاكىباي كۇلە وتىرىپ قولىنا دومبىراسىن الدى. پيلوتكاسىن ءبىر شەكەسىنە باسىڭقىراپ قويىپ كۇيگە كەلتىرىپ دىڭىلداتىپ از وتىردى دا، قاعىپ-قاعىپ جىبەردى. سول كەزدە شىمىرلاۋ كەلگەن قوڭىر داۋىس شىعانداپ تىك كوتەرىلدى دە، اسقاقتاپ بارىپ قالىقتاپ كەتتى. اندە سەرپە ەسكەن ەرەكشە ءبىر ىشكى كۇش بار. جانىڭا راقات بەرەتىن نۇرلى ءوڭ مەن جىگەر قۇيىپ قۇلشىندىراتىن ەسپە دەن بار. ءانشى شىرقاي جونەلگەندە ۆاگون ىشىنە ءوڭ كىرىپ، ءۇنسىز ۇيىپ قالعان كوپتىڭ كوز الدىنا قازاق ساحاراسىن بارلىق سۇلۋ كەڭدىگىمەن، اسا ءبىر تارتىمدى سىرىمەن ەلەستەتتى. جۇرتتىڭ ويىن وتكەن كۇننىڭ ءساندى ەلەستەرىمەن ءبىر تولقىتىپ العان ءان، بىرتە-بىرتە بار جۇرەكتى ۋىسىنا الىپ، باp كوكىرەكتى وتتى لەپپەن شيرىقتىرا بەردى. بۇل — دالانىڭ «ۇزىلمەي دە، قاتايماي» تولقيتىن قوڭىر جەلىندەي، قۇبا جوندا تەپەڭدەپ كەلە جاتىپ سالاتىن بۇكىل ىرعاعىنان تۋعان ءان ەمەس. سىبىر-سىپسىڭنىڭ سىرى بار، لۇپىلدەپ تەز وتالعان جۇرەكتەن شىققان قۇمارلىقتىڭ دا، ورىنسىز تالاپ، ءجونسىز قولقاسى بار ەركە نازدىڭ دا ءانى ەمەس. كەڭ ولكەنىڭ كەۋدەسىنەن شىعانداي كوتەرىلگەن ءورشىل ءۇن. زىمىراپ اسپانعا شانشىلاتىن قارشىعانىڭ ەكپىنى بار دا، قالىقتاعان قىران بۇركىتتىڭ ساۋلەتى بار. ءشۇيىلىپ قۇلدىراپ كەلىپ، سۇلۋ قيمىلمەن ءۇيىرىلىپ-ۇيىرىلىپ الىپ، قايتادان ورلەپ بارىپ ماڭيدى.
ەرجان دا كاكىبايعا جاقىنداڭقىراپ كەلىپ انگە قۇلاق قويعان-دى. العاشقى ءبىر اڭعارعانى بۇل جىگىت دومبىرا پەرنەسىندە ساۋساعىمەن ويناپ، داۋسىن سىزىلتىپ، ناقىشتاۋدى بىلمەيدى ەكەن. بار جان جۇيەسى انمەن بىرگە اسپانعا شىڭىراپ ۇشقانداي دا، بەرىلە قاققان دومبىراسى قاناتى ءتارىزدى. ۇشى ءسۇيىر قارا كوزى ءموپ-مولدىر نۇرلانىپ، وتكىر ساۋلە شىعارادى. جۇقا تاناۋى دەلديىپ، كۇرەڭ ءجۇزى نۇرلانىپ الادى. ىرابايدا قان تەپسىنىپ نۇر جۇگىرگەن ءجۇزى لەزدە قايتا وتكىرلەنەدى. ءان مەن جىگىت تۇتاسىپ اسەم ساز بوپ ۇيىتىپ، ءورشىل لەپ بولىپ شارپيدى.
ەرجان كوزى راۋشانعا ءتۇستى. ول جارتىلاي بۇرىلىپ، يەگىن ءسال كوتەرىپ اشىق ەسىكتىڭ ار جاعىنداعى الىسقا قادالىپتى. كوز شاراسى ۇلكەيىپ، ءوز ومىرىندەگى ەڭ ءبىر جاقسى ەلەسكە ىنتىققانداي مولدىرەي قارايدى. ون شاقتى تال قىسقا شاش ماڭدايىنان تومەن ءتۇسىپ كىرپىگىنە تىرەلگەن، ونى دا بايقار ەمەس. ءبىر ساتتە اۋزىن ءسال اشىپ، دۇنيەگە سۇيسىنە تاڭدانىپ قاراعان بالا الپەتتەس تە بولىپ كەتتى. ءجۇزى بالبۇل جانىپ، گيمناستەركانىڭ كەڭ جاعاسىنان ەداۋىر جوعارى كوتەرىلگەن جۇمىر موينى دا قىزعىلت تارتقان. كاكىباي وسى كەزدە «ەكى جيرەندى» شىرقاپ ەدى. ەرجاننىڭ انگە ەلتىگەن ەلىككىش كوڭىلىنە جۇرەك تەرەڭىنەن شىمىرلاپ شىعىپ، زارعا اۋىسىپ عاشىعىن ىزدەگەن ءاننىڭ اڭساعانى وسى قىز بولىپ كورىندى.
اننەن تۋعان ەلەستەر مەن تولقۋدان ارىلا الماي جاۋىنگەرلەر ءبىراز ويعا مۇلگىپ وتىردى. سالدەن كەيىن انشىمەن جۇرتتىڭ ءجۇزى دە قۇلپىرىپ شىعا كەلدى. وسى ساتتە جاۋىنگەرلەرىنىڭ ءبارىن ەرجان سوندايلىق جاقىن تارتتى. مايدانعا — بىرگە وسكەن جاقىن جولداستارىنان ءبولىنىپ، جالعىزسىراپ كەتىپ بارا جاتپاي، ءوز ەلىنىڭ كادىمگى تانىس ادامدارىمەن، ءوزى وسكەن ورتاسىمەن بارا جاتقانىن جۇرەگىمەن ۇعىپ بويىن زور قۋانىش بيلەدى. مۇرتىن شيراتىپ قويىپ، ءجۇزى نارتتاي جانىپ وتىرعان قارتباي انە. تىك ماڭدايعا جاراسقان قويۋ قارا قاسى ءور مىنەزىن كورسەتسە، كىشىلەۋ قوقىر كوزىندەگى كىرپىك استىنان جىلت ەتە قالاتىن ۇشقىن — ويناقى كوڭىلىنىڭ حابارشىسى. بالا كەزىندە تالاي كورگەن، ۇناتقان اعالارىنىڭ بىرىندەي ەمەس پە؟ مىناۋ اق جارقىن ءبورىباي، اناۋ تۇيىق مىنەزدى، قاباعىنىڭ استىنا ۇنەمى سونبەيتىن دە، ۇلعايمايتىن دا كۇلكى نۇرى ۇيالاعان بوندارەنكو، جۇزىندە تەنتەك بالانىڭ الپەتى بار، تالدىرماش جىگىت زەلەنين ءبارى دە ەرتەدەن تانىس، ەتەنە بولىپ وسكەن ورتاسى ەمەس پە؟ اقكوڭىل، اڭقاۋ كوجەك شە... ەرجان قاپى ويلانىپ، مالداسىن قۇرىپ، وڭ قولىمەن جاعىن تايانىپ مۇلگىپ وتىرعان كوجەككە قاراپ قاباعىن تۇكسيتتى.
7
جولعا شىققالى ءۋالي بۇگىپ كەلە جاتقان قۇپيا سىرى بار ادامشا مۇراتقا جىميىپ قاراي بەرۋشى ەدى. مۇرات ونىڭ كەسكىنىن بايقاپ بىر-ەكى وقتالىپ كوردى دە ءبىراق اشىپ ەشنارسە سۇرامادى. بۇگىن دە ءۋالي قاسىنا كەلىپ، كوبىرەك اڭگىمەلەسىپ كەتتى.
— وسى سەن بىلەتىن ءبىر نارسە بار عوي، ايتشى جارقىنىم، — دەدى مۇرات وعان قادالا قاراپ. — جولعا شىققالى سەزىپ كەلەم، ىشىڭە سىيماي كەلە جاتقان ءبىر قۇپياڭ بار.
ءۋالي ءجۇزى جايناپ مۇراتتىڭ بەتىنە قاراپ ءبىراز زارىقتىرىپ وتىردى دا، اقىرى شىداي الماي:
— ساعان دەگەن ءبىر ىستىق سىردى ءتوس قالتاما سالىپ ەم، سول كەۋدەمدى كۇيدىرىپ بارادى، — دەدى.
— ول قانداي سىر؟
ءۋاليدىڭ ءجۇزى بۇرىنعىدان بەتەر جايناپ كەتتى. ول كوزىن قىسىپ، يەگىن قاعىپ قويدى.
— ءالى دە سەزبەي وتىرسىڭ با؟ جۇرەك سىرى دا، — ءۋالي اسىقپاي ءتوس قالتاسىنان بۇكتەۋلى كونۆەرتتى سۋىردى. — مىنەكەي. بيلەتەر ەدىم، اتاعىڭ بار دىرداي كومانديرسىڭ، ۇياتتاۋ بولار. ال، ەرتەرەك بەرمەدى دەپ ايىپ ەتپە. ءامىر سولاي بولدى.
مۇرات ءۋاليدىڭ قولىنداعى حاتتى الدى. كونۆەرتتىڭ سىرتىندا «مۇراتقا» دەگەن جالعىز سوز تۇر. تانىس قولمەن جازىلعان ارىپتەر مۇراتتىڭ كوزىنە وتتاي باسىلدى. مۇرات ۋاليگە شىن كوڭىلدەن العىس ايتتى دا، ونىمەن ازىلگە بارماي، وڭاشالانىپ حاتتى وقۋعا كەتتى.
...بۇدان ەكى جىل بۇرىن الماتىدا ۆوەنكوماتتا قىزمەت ىستەپ جۇرگەن مۇرات جوعارى ءبىلىمى بولماعاسىن ينستيتۋتقا سىرتتان وقۋعا ءتۇستى. قالاداعى سىرتتان وقۋشىلار ءۇشىن ينستيتۋتتا لەكسيالار وقىلىپ تۇرادى ەكەن. ساباققا جينالعان ازعانا توپتىڭ ىشىندە مۇراتتىڭ ءبىر كەلىنشەككە كوزى ءتۇستى. ول ىلعي ءدال لەكسيا باستالاردا كەلەدى دە، اۋديتوريانىڭ ارتقى جاعىن الا وتىرادى. ءجۇرىس-تۇرىسى سالماقتى، سىپايى. العاش كورگەندە مۇرات ونى ونشا كوپ ەلەگەن جوق، «ءتاپ-تاۋىر عانا كەلىنشەك ەكەن» دەپ قويا سالعان.
كەلەسى كۇنى مۇرات ساباق باستالار الدىندا كوريدورعا شىعىپ وقشاۋلاۋ تەمەكى تارتىپ تۇر ەدى، ەسىك جاقتان اسىعا باسىپ كەلە جاتقان سول كەلىنشەكتى كوردى. ۇستىندە سىپايى تىگىلگەن قارا كوستيۋم، اق جىبەك كوفتاسىنىڭ جاعاسىن سىرتقا شىعارىپ قويعان، شاشىن ورمەي، جەلكەسىنە تۇيگەن. دەنەسىنىڭ ءسال عانا جاراسىمدى تولىقتىعى بار. اسىققاندىقتان بولار، اق ءجۇزى قىزارىپ كەتىپتى. مۇراتتىڭ تۇسىنا كەلە بەرىپ، قاباعىن كوتەرىپ قارادى دا، كوزىن تەز تايدىرىپ اكەتتى. ەرنىن كۇبىر ەتكىزىپ باس يگەندەي بولدى.
— نەگە اسىقتىڭىز؟ ءالى ساباق باستالعان جوق، — دەدى مۇرات.
ايەل ءسال كىدىرىپ قالدى.
— سولاي ما؟ مەن كەشىگەتىنىمدى بىلەم دە، ىلعي اسىعام، — دەدى ەزۋ تارتىپ.
— «داۋسى ادەمى ەكەن»، — دەپ قالدى مۇرات ىشىنەن.
— ىلعي كەشىگىپ جۇرەتىن ادەتىڭىز بە؟
— ايەل دەگەننىڭ ۇيدە شارۋاسى بىتە مە؟ قانشا اسىقساڭ دا كىدىرىپ قالاسىڭ. جانە مەن جوعارعى جاقتا تۇرامىن. ترامۆاي الىستان اينالاتىن بولعاسىن جاياۋ كەلەمىن.
— كورشى بولماسا يگى ەدىك. مەن دە جوعارعى جاقتا تۇرامىن.
— وي، ءمۇعالىم كەلە جاتىر ەكەن، — دەدى ايەل. مۇراتقا «جۇرمەيسىز بە» دەگەندەي كوز تاستاپ اۋديتورياعا قاراي بەتتەدى.
كەلىنشەك ءوزىنىڭ كەشەگى ورنىنا بارىپ وتىردى. مۇرات تا كەيىنگى جاققا تامان، ءبىراق وقشاۋىراق بارىپ وتىردى. لەكسيا ۇستىندە مۇرات كەلىنشەككە كوز قيىعىن تاستاپ قويادى. جىڭىشكە ساۋساعى مايىسىپ جازىپ وتىر. جىلدام-جىلدام جازادى دا كەنەت باسىن كوتەرىپ، لەكتورعا قاراپ قويادى. ءبىر رەت قالامىن ەرنىنە تىرەپ ۇزاعىراق وتىرىپ قالدى. مۇرات مىرس ەتىپ، «مەكتەپتەن قالعان داعدىسى بولار» دەپ ويلادى. ەندى ءبىر كوز تاستاعانىندا كەلىنشەك جازۋدى قويىپ، كىرپىگىن ءجيى قاعىپ، قاتتى ويلانىپ قاپتى. لەكتوردىڭ ايتقانىن تۇسىنە الماي قينالعانى كورىنىپ-اق تۇر.
مۇرات ساباقتان كەيىن كەلىنشەكتى ەسىك الدىندا توسىپ الىپ ەكەۋى بىرگە كەتتى. وتىرىك تارتىنشاقتاماي، قىلىمسىماي مۇراتپەن قاتار كەلەدى.
— ساباقتاس بولىپ ءجۇرىپ ءاتى-جونىمىزدى بىلمەگەنىمىز ۇيات بولار. تانىسىپ قويالىق، — دەدى مۇرات سىپايى عانا.
— مەنىڭ اتىم ايشا.
— مەكتەپ بىتىرگەنىڭىزگە كوپ بولدى ما؟ نە عىپ وقۋدى ءۇزىپ الدىڭىز؟ — دەپ سۇرادى مۇرات.
— كۇيەۋگە شىعۋعا اسىققانمىن عوي، — دەپ كۇلدى ايشا.
— وعان جالعىز ءسىز كىنالى ەمەسسىز. بۇكىل قازاق قىزىنىڭ ايىبى سول، — دەپ كۇلدى مۇرات.
ءبىراق ايشا ودان ءارى ازىلگە بارىسپادى. مۇرات تا ءالى تانىس ەمەس سۇلۋ ايەلدىڭ قاسىندا كەلە جاتقانداعى بەلگىلى سەزىمگە بەرىلىپ، ءوزىنىڭ ءار قيمىلى مەن ءسوزىن باعىپ، سىپايى بولۋعا، جاقسى اسەر ەتۋگە تىرىستى. تەك شامالى عانا سىپايىلىقتان اسىرىپ العانى ترامۆاي توقتايتىن جەرگە كەلگەندە ايشاعا:
— اڭگىمەلەسىپ، جاياۋ جۇرە بەرسەك قايتەدى؟ — دەدى.
ايشا مۇنىڭ ءسوزىن ۇناتپاي قالسا كەرەك:
— جوق. مەن اسىعىسپىن. ترامۆايمەن قايتامىن، — دەدى سالقىن عانا. ترامۆاي ۇستىندە ءجوندى سويلەسە العان جوق.
ايشا دا تۇيىقتاۋ بولدى. تەك كەتەردە عانا:
— ال، ساۋ بولىڭىز، مەن وسى جەردەن تۇسەمىن، — دەدى.
— وندا جاقىن كورشى ەمەس ەكەمىز. ماعان ءالى ءۇش ايالداما بار، — دەدى مۇرات. ايشا ونىڭ ءسوزىنىڭ اياعىن تىڭداماي شىعار ەسىككە قاراي كەتە بەردى. تەك ءتۇسىپ بارا جاتىپ بۇرىلىپ، تاعى دا بولماشى باس يزەدى.
ترامۆاي ۇستىندە كەلە جاتقاندا مۇراتتىڭ ەسىنەن ايشا كەتپەي قويدى. ءبىر جارقىن، جاقسى نارسە كورگەندەي كوڭىلى اشىلىپ قالدى. «وزىندە ەرەكشە تارتىمدىلىق بار، — دەپ ويلادى مۇرات. — بۇرىن جوندەپ بايقاماپپىن، ەداۋىر كوركى دە بار ەكەن». ءبىر ۋاقىتتا مۇرات ءوزىن ۇستاپ الدى. «مەنىڭ ءوزىم جاس بالا سياقتى ءبىر كورگەن ايەلگە تىم قۇلاپ كەتكەنىم بە؟ سۇلۋ ايەل تەز قۋانتۋعا جاراتىلعان. كوردىڭ. ءسۇيسىندىڭ. بولدى» دەپ ءوزىن تەجەپ تاستادى.
ەرتەڭىنە كەشكە قاراي مۇرات تاعى دا ساباققا كەلدى. ايشا جىلى امانداسىپ ۇيرەنشىكتى ورنىنا بارىپ وتىردى. مۇرات تاعى دا ءوزىنىڭ ايشاعا ءجيى قاراپ وتىرعانىن سەزىپ قالدى. ءبىراق ەندى قانشا قاراماۋعا تىرىسسا دا كوزى تۇسكىر ەرىك بەرمەدى.. انەكەي ءدال كەشەگى سياقتى قالامىن ەرنىنە تىرەپ ويلانىپ قالدى. ءوزىنىڭ جاس شاماسى جيىرما بەس، جيىرما التىلاردا بولۋ كەرەك. كىرشىكسىز اق جاعا، اشەكەيسىز جۇقا قارا بەشپەت، ءسال ەتجەڭدەۋ قىزىل شىرايلى اق ءجۇزىن ايقىنداپ اشا تۇسكەن. تۇلعاسى مەن كەلبەتى سياقتى قيمىلىندا، كوزقاراسىندا جالت ەتىپ كوز تارتار وتكىرلىك، ويناقىلىق جوق، بايسالدى، سابىرلى اسەمدىك بار. مۇرات قاراعان سايىن وسى ايەلدىڭ سۇلۋلىعى مەن جىلىلىعى ارتا بەردى. لاپ ەتىپ، بىردەن شارپىپ قىزدىرىپ اكەتەتىن جالىن ەمەس، اقىرىن ۇزاق مازداپ، جايدارى نۇر شۇعىلاسىمەن باۋراپ الاتىن كۇن سياقتى. ءوزىنىڭ دە كەش اشىلعان گۇلدەي نۇرى تولىسىپ قۇلپىرىپ كەلە جاتقان كەزى ەكەن.
مۇرات ۇزاعىراق قاراعاندا ايشانىڭ كوز شەتىنەن ەكى سىزىق ءاجىم كوردى. ءيا، ءيا، كوزقاراسىندا ويلىلىق پا، كۇيىنىش پە، ءبىر كىربەڭ بار ەدى-اۋ»، — دەدى ىشىنەن، — ءبىراق سونىڭ ءوزى وسى اسەم كوركىنىڭ جاراستىعى سياقتى.
مۇرات قانشا تارتىنشاقتاسا دا ىلگەرىلەي بەردى. بۇگىن دە اۋديتوريادان بۇرىنىراق شىقسا دا تەمەكى تۇتاتام دەپ كىدىرىپ ەدى، ۇسىنا ايشا كەلىپ قالعاسىن ەرىكسىز ەرىپ جۇرە بەردى. وسىلاي ەكەۋى كۇندە بىرگە قايتاتىن بولدى. مۇرات تەرەڭگە بارماعانمەن ەركىن جەڭىل ازىلدەسەتىن، كوبىرەك سويلەسەتىن بولىپ الدى. بۇل ەكەۋىنىڭ ىڭعايىن لەكسيا وقىپ جۇرگەن ءۋالي دە بايقاپ قالسا كەرەك، ءبىر كۇنى:
— بىلەمىن سىرىڭدى، — دەپ كۇلدى. — راس، ەندى سۇلۋ ءوزى. مەنىڭ دە كوزىم ءتۇسىپ ەدى، ءبىراق سەن قاعىپ كەتكەن ەكەسىڭ. مەيلى، جەلايۋ ۋسپەحا. — ءۋالي جىمىڭداپ ءسال ىركىلدى دە: — ايتپاقشى مەن ونىڭ كۇيەۋىن بىلەدى ەكەم. بايقا. بارىپ تۇرعان قىزعانشاق، — دەپ ەسكەرتتى.
مۇرات ءۋاليدىڭ سوزىنەن شىمىركەنىپ قالدى. ءبىراق ويلاپ-ويلاپ كەلىپ ونى ايىپتاي المادى. شىنىندا دا سىرت جۇرت مۇنىڭ ايشاعا دەگەن كوڭىلى تۋرالى سودان باسقا نە ويلايدى؟ ايشانىڭ كۇيەۋى بار، بالاسى بار، مۇنىڭ دا ايەلى بار، بالاسى بار. مۇراتتىڭ ءوزى دە وسىنداي ويدان سay ەمەس ەدى عوي. «ەرتە قارتايىپ، ەتەگىمە ناماز وقىعاندا جۇماققا بارام با! جىگىتتىك داۋرەنىم تۇرعاندا ءبىر قيمىلداپ قالايىنشى» دەگەن وي وزىنە كۇنى كەشە كەلگەن جوق پا ەدى؟ ەندى سىرت ادامنىڭ انايى، اشىق قۇلاققاعىسى نەگە سونشا شىمىركەندىردى؟ جازىقسىز جاقسى ايەلگە سىرتىنان قيانات ويلاعانى وزىنە سونداي ەزدىك، لاستىق كورىندى. وسىدان كەيىن بىرنەشە كۇن ايشانىڭ جۇزىنە تۋرا قاراي الماي ءجۇردى.
ازعانا كۇندىك لەكسيالار ءبىتىپ قالدى. سوڭعى ساباقتان شىققان كەشتە مۇرات ايشانى توسىپ الىپ، ەكەۋى جوعارى قاراي جاياۋ كەتتى. جول بويى ايشا شەشىلىپ كوبىرەك سويلەدى. بۇرىنعىداي ەمەس، ەندى مۇراتقا ەسكى تانىسشا سەنىمدى كوزبەن قاراپ، اراسىندا ءسوز رەتى كەلگەندە ازداپ كۇلىپ الىپ، ءوز ءومىرىن، بالالىق شاعىن ويناقى جەڭىل عانا ايتىپ بەردى.
بۇل سوزدەن مۇراتتىڭ ۇققانى: ايشا تاربيەلى، وقىعان ادامنىڭ ۇيىندە ءوسىپتى، جالعىز قىزىن اتا-اناسى قادىرلەپ باعىپتى. سودان بۇل كۇيەۋگە شىعىپتى. كۇيەۋى دە تىم ءتاۋىر قىزمەتكەر كورىنەدى. بالالىق شاعى جاقسى ءوتىپ، سول سياقتى الاڭسىز، جاقسى ءتۇزۋ تۇرمىسقا اۋىسقان ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل، ورنىقتى ايەل سياقتى. مۇرات مۇنى ايشانىڭ سوزىنەن گورى جايدارى اشىق ۇنىنەن اڭعاردى. بۇگىن جول بويى ايشا كۇندەگى بايسالدى قالپىنان ءسال قىزۋلاۋ، كوتەرىڭكى كوڭىلدە بولدى. تەك ۇيىنە جاقىنداپ كەلگەندە عانا سالدەپ ىركىلىپ، مۇراتقا تەرەڭىرەك قارادى.
— مەن ۇيگە كەلىپ قالدىم.
مۇنىسى «ەندى قوشتاسايىق» دەگەن ءسوز ەدى. مۇرات ايشانى بوگەپ تۇرىپ قالدى. كادىلىندە ايتىلماي كەتىپ بارا جاتقان ءبىر ءسوزى بار سياقتى.
— ايشا، كىشكەنە سابىر ەتىڭىزشى، — دەدى ول داۋسىنا ءدىرىل ەنىپ، — ءبىراز كۇن بىلاي... بىرگە ءجۇرىپ تانىسىپ... ۇيرەنىسىپ قالىپ ەدىك. — «وسى مەن نە ايتايىن دەپ تۇرمىن» دەپ قىسىلدى مۇرات، ءبىراق كۇشىن جيىپ، باسىن كوتەرىپ الىپ ايشاعا تۋرا قارادى. — وسى تانىستىعىمىزدى ۇمىت ەتپەي كورىسىپ جۇرسەك دەپ ەدىم. ارتىق ويى بار دەپ ايىپ ەتپەڭىز.
ايشا اڭ ءجۇزى قىزارىپ، تومەن قاراپ جاۋاپتان ىركىلىپ قالدى. سودان كەيىن كۇتپەگەن جەردەن ويناقىلىققا اۋىسىپ:
— ءبىر قالاداعى ادام كورىسىپ تۇرادى عوي. ال، ءبىزدىڭ ءۇي مىناۋ. كەلىپ تۇرىڭىز، — دەپ ەكى قابات اق ءۇيدى نۇسقادى دا، قولىن ۇسىندى.
مۇرات قوشتاسىپ قالا بەردى. ايشا «وسى سىيلاسقانىمىز دا جەتەر» دەپ، ءارى اسىرماي تانىستىققا نۇكتە قويىپ كەتتى. بولماسا اناۋ ەكى قابات ءۇيدىڭ قاي ەسىگىن قاقپاق مۇرات، ءتىپتى پاتەرىن بىلگەندە دە نە سىلتاۋمەن، نەگە كەلدىم دەپ بارماق؟ «كەلىپ تۇرىڭىز» دەگەنى قاعىتقانى سياقتى. ءبىراق قوشتاسار كەزدەگى ۇزاعىراق كوزقاراسىنان ىستىق ىقلاس، ءبىر قيماستىق سەزىلگەن جوق پا ەدى؟ مۇرات وسىلاي دال بولىپ كەتە باردى.
ارادا ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. مۇرات ايشانى قانشا ۇمىتۋعا تىرىسسا دا، كوڭىلىنىڭ ءبىر جاعىن ەركىن جايلاپ العان ايەل كوز الدىنان كەتپەي قويدى. ءبىر رەت كوشەدە جاياۋ ءوستىپ بارا جاتقاندا سول ەكى قابات اق ءۇي كوزىنە وتتاي باسىلدى. مۇرات «قايسىسىندا بولار ەكەسىن» دەپ كوز قيىعىمەن تەرەزەنى ءتىنتىپ ءوتتى.
ءبىر كۇنى كەڭسەدە وتىرعاندا كازپوترەبسويۋزدا ەداۋىر قىزمەت اتقاراتىن بىلەۋباي دەگەن تانىسى تەلەفون سوعىپ، قوناققا شاقىردى. بىلەۋباي مۇراتتى: «جاقسى دوسىم، جاقىن دوسىم، ءىنىم» دەپ كوتەرمەلەسە دە، مۇرات ونى ونشا ۇناتپايتىن. ءبىراق ايەلى حاديشا بالاسىن الىپ جولاۋشىلاپ كەتىپ ەدى، مۇرات كەشتى جالعىز وتكىزگەننەن گورى قوناقتا بولۋدى ماقۇل كوردى.
بىلەۋباي ۇيىنە ءبىراز ادام جينالعان ەكەن. دەنى ءوزىنىڭ قىزمەتتەستەرى بولۋ كەرەك. ول كەزدەگى قالا قازاقتارى سياقتى استى جەرگە دايىنداماي، ۇلكەن اسحاناعا ستولدار ءتىزىپ، ۇستىنە ءارتۇرلى زاكۋسكالار تولتىرىپ، جايناتىپ قويىپتى. قوناقتاردىڭ اعىپ-تامىپ جينالۋى ساعات جارىمعا سوزىلدى دا، مۇرات سياقتى ۋاقىتىندا كەلگەندەر جايناپ تۇرعان ءتۇرلى تاعامدار مەن مولتىلدەگەن بۋتىلكالارعا كوز قيىعىمەن عانا سۇقتانىپ، كەشىگىپ، كۇتتىرگەندەردى ىشىنەن سىباپ، شەتكەرىلەۋ سامارقاۋ اڭگىمەلەسىپ وتىر.
قوناقتاردىڭ ورتا كەزىندە ايشا كەلدى. قاسىندا زايىبى بولار، ءىرى، تولىق دەنەلى، قايقى ۇشكىر تۇمسىقتى قارا كىسى بار. ۇلكەن كوزىنىڭ قاراسى كىشكەنتاي، جۇرتقا الارا قارايدى. ول قولتىعىنداعى تەكشەلەپ بۋىپ العان زاتىن بىلەۋبايدىڭ ايەلىنە ۇستاتىپ جاتتى. «ە-ە، كۇيەۋىڭ مىنay ەكەن عوي»، — دەدى مۇرات، الدەنەگە كوڭىلى كوتەرىلىپ. بىلەۋباي ونى مۇراتپەن تانىستىردى.
— بۇل قۇدايبەرگەن، ءبىزدىڭ قىزمەتكەر. مىنا كىسى ايەلى بولادى.
مۇرات قۇدايبەرگەننىڭ قولىن الدى. ايشامەن دە تانىستىعىن جاسىرعان جوق.
— بۇل كىسى ەكەۋمىز ساباقتاس بولعانبىز، — دەدى.
سۇلۋ ايەلدىڭ كۇيەۋىنەن ءوزىنىڭ ارتىقشىلىعىن كورىپ، مۇرات كوڭىلىن وسىندايداعى تانىس ءبىر ماقتانىش سەزىمى بيلەدى.
ءوزى تۇستاس قازاق قىزمەتكەرلەرىنە قاراعاندا بىلەۋبايدىڭ ەداۋىر مادەنيەتى بار ەكەن، قوناقتاردى جۇبىمەن شاقىرىپتى. ايشا كۇيەۋىنەن ءبولىنىپ ايەلدەر توبىنا قوسىلدى. ءبىراق ستول باسىندا ايەلدەر ءبىرىڭعاي، ەركەكتەر ءبىرىڭعاي وتىردى. ايشا مۇرات تۇسىنان قيعاشتاۋ، قارسى وتىردى. قوناقتار ءبىراز كوڭىلدەنىپ، كەۋ-كەۋلەپ قىزۋ اڭگىمەگە كىرىسىپ كەتكەندە، مۇرات ايشانىڭ وزىنە ۇزاعىراق قاراعانىن سەزدى. بۇل دا ەندى ايشاعا ءجيى-جيى كوز تاستاپ قويادى. بىر-ەكى رەت ەكەۋىنىڭ كوزى كەزدەسىپ تە قالدى. ايشا كوزىن تايدىرىپ اكەتكەن جوق، ەزۋ تارتىپ كۇلگەن دە جوق، جىلى شىرايمەن بايسالدى قارادى. مۇرات سويلەسەيىە دەپ ەدى، ارالارى الشاقتاۋ بولدى، الىستان مويىن سوزۋدى ىڭعايسىز كوردى.
مۇرات ستولدىڭ شەتىندەگى ايشانىڭ كۇيەۋىنە دە كوز تاستاپ وتىرعان. «تىم سىرعىپ شەتتەپ كەتۋىڭە قاراعاندا، ءوزىڭ دە ونشا مىقتى بولماسسىڭ» دەپ تۇيگەن. ءبىر كەزدە بىلەۋباي سوعان بۇرىلىپ:
— قۇدايبەرگەن، قاتىندارعا ايتشى، مىنا ىدىستى جيناپ الىپ، ەت اكەلسىن، — دەدى يەگىن كوتەرىپ.
مۇرات ءۇي يەسىنىڭ بۇل مىنەزىن ىڭعايسىز كورىپ قالدى دا ەرىكسىز ايشاعا قارادى. ايشا قىپ-قىزىل بولىپ تومەن قاراپ وتىر ەكەن. مۇرات بىلەۋبايعا جالت بۇرىلدى.
— بىلەۋباي، ۇيىڭە كەلگەن قوناقتى جۇمساۋ قاي اتاڭنان قالىپ ەدى؟ الدە وزگە مادەنيەتتى ەلدىڭ سالتىنان كورىپ پە ەدىڭ؟ — دەدى ول قاتقىل ۇنمەن.
تەرلەگەسىن كويلەگىنىڭ ءوڭىرىن اعىتىپ، جەلپىنىپ وتىرعان بىلەۋباي:
— ءوي، ءوزىمىزدىڭ قۇدايبەرگەن عوي، — دەي سالدى.
— ءاھ-ھا-ھا. بىلەكەڭ جۇمساعانىنىڭ نە ايىبى بار. مەن-اق، بارايىن، — دەپ شەتتە وتىرعان ءبىر جۇقا سارى ءماز بولىپ ەسىككە قاراي كەتتى.
مۇرات بۇرىلا بەرىپ ايشانىڭ ءجۇزىن كورىپ قالدى. كوزىمەن جەر شۇقىپ، بۇرىنعىسىنان دا جۇدەپ وتىر ەكەن. ەلەۋسىز قالاتىن نارسەنى مۇرات ءوز سوزىمەن باتتيتىپ ايشانىڭ بەتىنە باسىپ، ۇلكەن قيانات ىستەگەن سياقتى. وسىدان كەيىن جازىقسىز جەر بولعان ايەل ءۇشىن رەنجىپ، جايدارى جارقىن مىنەزدەن وتكىر، اششى مىسقىلعا اۋىستى.
ءۇي يەسىنىڭ وڭ جامباسىندا وتىرعان ءبىر جىلتىر قارا «ءبىزدىڭ بىلەكەڭ، ءبىزدىڭ بىلەكەڭ» دەپ قايتا-قايتا قاقساپ وتىر ەدى، مۇرات ونى:
— بىلەكەڭنەن باسقا بىلەرىڭ بار ما، سونىڭىزدى ايتىڭىزشى، — دەپ تىيىپ تاستادى.
مۇرات ەرتەرەك قوشتاستى. كەتىپ بارا جاتىپ ستولدان شىعىپ بولەك وتىرعان ايشاعا باس يزەدى. ايشا كوزى مولدىرەپ مۇراتقا مۇڭايا قارادى. «ساۋ بولىڭىز»، — دەدى اقىرىن عانا.
كەلەسىدە ايشا ەكەۋى كوشەدە كەزدەستى. بۇل جولى كەلىنشەك مۇراتتى كورگەنىنە قۋانىشتىلىعىن جاسىرماي،ءوڭى قۇلپىرىپ كۇلە امانداستى.
— ءسىز ءتىپتى سيرەك كورىنەتىن بولىپ كەتتىڭىز عوي، — دەدى
— ءجيى كورىسۋدىڭ رەتى بولىپ تۇر ما؟ — دەپ كۇرسىندى مۇرات. — بىلەۋبايعا راقمەت، ول بولماعاندا قىس بويى كورمەيدى ەكەم ءسىزدى.
بىلەۋبايدىڭ اتى اتالعاندا كوڭىلسىز وقيعا ەسىنە ءتۇسىپ ايشا مۇڭايىپ قالدى.
— ءبىز ەندى ول ۇيگە بارمايمىز... سىزگە راقمەت، سوندا دۇرىس ءسوز ايتتىڭىز، — دەدى ول اقىرىن، تومەن قاراپ.
تاعى دا اسەم ءجۇزىن قاسىرەت كولەڭكەسى شالىپ، ءوڭى جۇدەۋ تارتىپ مۇراتتىڭ وسى ايەلگە شىن جانى اشىدى.
وسى ساتتە قولىنان كەلگەن بار جاقسىلىعىن ىستەۋگە دايار ەدى.
— ايشا، ءسىز وعان رەنجىمەڭىز. سوندا ءسىزدىڭ رەنىشىڭىزدى كورىپ مەن دە قاتتى قينالدىم. ءبىراق مەن جاردەمگە جاراي المادىم،
داۋسىنداعى رەنىشتەن مۇراتتىڭ شىن نيەتىن تانىپ ايشا تەبىرەنىپ، كوزىمەن عانا ءۇنسىز العىس ايتتى. وسىدان كەيىن مۇرات پەن ەكەۋىنىڭ اراسى جاقىنداي ءتۇستى. جازعى لەكسيالاردا ەكەۋى قاتار وتىرىپ بىرگە قايتاتىن بولدى. ەندى كوبىرەك سويلەسەدى، كۇن سايىن جان تۇكپىرىندە جاتقان ءبىر سىر اشىلىپ، ەكەۋى ءبىر-بىرىنىڭ ومىرىنە تەرەڭدەپ كىرىپ بارادى.
مۇرات ءوزىنىڭ ايشاعا دەگەن سەزىمى تۋرالى كوپ ويلادى. سۇلۋ ايەلگە قىزىعۋ ما بۇل؟ الدە عاشىقتىق پا؟ ەگەر عاشىقتىق بولسا نەگە كۇيدىرىپ-جاندىرىپ الىپ كەتپەيدى؟ سونداي ءبىر تەز تۇتانىپ، لاپ ەتكەن سەزىم بولىپ ەدى عوي مۇنىڭ جاس شاعىندا. ىنتىعىپ، كۇيىپ بارا جاتقان مۇرات جوق. ءبىراق اقىرىن مازداپ قىزۋى ارتىپ بارا جاتقان ءبىر سەزىم بار. ەندى ونى بۇل تەجەي الاتىن ەمەس. ءار ءتۇرلى سەبەپتەرمەن بىر-ەكى جىلدان بەرى مۇرات «قاعىنان جەرىپ» ءجۇر. الدە سول سۋىعان كوڭىلدى وسى جىلىتتى ما؟ وزگەنىڭ ورنىن باستى ما؟» دەپ تە ويلادى مۇرات. ءبىراق ايشاعا دەگەن سەزىمى بۇرىنعى سەزىمىنەن بولەك، تەرەڭ جاتىر. مۇرات ويلاپ-ويلاپ كەلىپ ايشاعا ءوز كوڭىلىن ايتتى:
— ايشا! «سۇيدىم-كۇيدىم، دۇنيەدە سەنەن باسقاعا كوزىم تۇسكەن جوق» دەسەم جالعان بولار ەدى. مەن اسىرەسە ساعان جالعان ايتا المايمىن. مەن جامان، جاقسىنى كورگەن اداممىن. كوڭىل جەلىگى بولسا ءوزىمدى ءوزىم تەجەۋگە قايراتىم جەتەر ەدى... ءوزىمدى-وزىم سىناپ تا، تەجەپ تە كوردىم. بولمادى... ومىردەگى اڭساعانىم سەن ەكەسىڭ... قايتەيىن، اتتەڭ دەپ بارماعىمدى شاينايمىن. ەكەۋمىزدىڭ دە جاعدايىمىز قيىن. ءبىراق سەن ءۇشىن مەن نەگە بولسا دا دايىنمىن. ءومىرىمنىڭ ماعىناسى دا، ءسانى دە سەنسىڭ.
ەكەۋى قالانىڭ شەتىنە تامان شىعىپ كىشكەنە تاۋ وزەنىنىڭ جاعاسىنا توقتاعان. مۇرات قىزارىپ، سۇرلانىپ، كومەيىنە تىرەلگەن ءسوزىن كۇرمەلىپ ارەڭ ايتقاندا، ايشا ونىڭ جۇزىنە ۇرپيە دارادى. بىردە جانارىندا باقىت وتى مازداپ، بىردە الدەنەدەن شوشىنعانداي بولادى. مۇرات ايشانى قۇشاقتاپ ۇزاق ءسۇيدى. ايشا مۇراتتىڭ قۇشاعىنان بوسانىپ از تۇردى دا، كەنەت مۇراتتى ءوزى ءسۇيىپ الدى. سودان كەيىن ءبىراز ۋاقىت ءۇنسىز تومەن قاراپ تۇردى. مۇراتتىڭ «ساۋلەم، جانىم» دەگەن سوزىنە قۇلاق اسپاعان سياقتى. ازدان كەيىن باسىن كوتەرىپ الىپ تۋرا قارادى. زورلانىپ كۇلىمدەگىسى كەلىپ ەدى، ەرنى ءدىر ەتە قالدى.
— جوق، جوق... ءبىز اسىپ كەتتىك، — دەدى ايشا شارپىعان جالىننان جاسقانعانداي قولىمەن بەتىن قالقالاپ. — وسىمەن ءبىتسىن ءبارى. جوق، جوق، مەنى شىعارىپ سالما، بىرەۋ كورىپ قالار.
مۇرات وسىمەن بىتپەيتىنىن ءبىلدى. ءبىراق لەكسيادا ءبىر ستولدا وتىرعاندا ايشا سويلەسپەيدى، ءتىپتى تۇيىق بولىپ الدى. مۇراتقا بۇرىلىپ قارامايدى دا. ارادا ءۇش كۇن وتكەسىن مۇرات تاعى دا ءبىر تىلدەسكىسى كەلىپ، ايشانى شىعارىپ سالدى.
— ءجۇر، وزەنگە بارىپ قايتايىق، — دەدى ايشا بىلاي شىققاسىن.
ەكەۋى وزەننىڭ جاعاسىنا انەۋكۇنگى ورىنعا كەلدى. ايشا سىلدىراپ اعىپ جاتقان سۋعا قاراپ از ءۇنسىز تۇردى. مۇرات تا ىشكى سەزىمىمەن الىسىپ، ەڭ جاقسى كورەتىن ايەلدىڭ جاقىندىعىن سەزىپ، ءۇنسىز تۇر. كەنەت ايشا باسىن كوتەرىپ الىپ، مۇراتتىڭ شىنتاعىنان ۇستاپ، ۇلكەن قوڭىر كوزى مولدىرەي قارادى. ەڭ سوڭعى ۇكىم كۇتكەندەي ۇرەي مەن ءۇمىت ارالاس كوزقاراس.
— مۇرات، سەن مەنى شىن جاقسى كورەسىڭ بە؟ تەك شىنىڭدى ايت!
— ايشا! جانىم...
— جوق، جوق... سەنەمىن. ساعان سەنبەسەم كىمگە سەنەمىن.
ايشا مۇراتتىڭ كەۋدەسىنە بەتىن باستى. ىستىق دەممەن شىققان «ساۋلەم، جانىم» دەگەن سوزدەر كەۋدەسىن قىزدىرىپ، جۇرەگىنە باقىت نۇرىنداي قۇيىلىپ جاتىر.
ەكەۋىنىڭ كەيىن تەرەڭ ءىز قالدىرعان قىسقا باقىتى وسىلاي باستالدى. ايشا مۇرات قىزۋىنا بالقىپ، ءوز سەزىمىنە بار جانىمەن بەرىلىپ، تەرەڭدەپ كەتتى دە، الدەنەدەن ۇرىككەندەي وقىس توقتادى.
ايشانىڭ مۇراتقا ايتىپ بەرگەن ءومىرىنىڭ سىرتقى جەلىسى دۇرىس بولعانمەن، ءالى جاقىن سىرلاس بولماعان ادامنان ىركىپ قالعان استارى بار ەدى. ونى مۇرات كەيىنىرەك كەلە ءتۇسىندى.
ايشانىڭ اكەسى قازاقتان ەرتەرەك شىققان از ينتەلليگەنتتىڭ ءبىرى ەدى. بۇرىن ءمۇعالىم بولىپ، كەيىنىرەك كەلە قازاقستان رەسپۋبليكا بولىپ قۇرىلعاسىن وسىنداعى ءبىر ناركوماتتا قىزمەت اتقارعان. ايشانىڭ شەشەسى ەل ىشىندە وسكەن، كەزىندە وقي الماي، تۇرمىسقا شىققاسىن كۇيەۋىنىڭ كومەگىمەن حات تانىعان ادام ەدى. ايشادان بۇرىنعى بىر-ەكى بالاسى ولگەن، ءارى قارتايىڭقىراپ قالعان اتا-انا ەندى ۇلكەنى ايشانى الپەشتەپ باعىپ ەدى. ايشا ون جەتىگە قاراعاندا اكەسى قايتىس بولدى. سودان كەيىن قىزمەت ىستەيتىن ادامى جوق ءۇي جۇدەي باستادى. جاقىن دوستاردىڭ جاقسى كوڭىلدەن ارتىق جاردەمى بولمادى. اۋىلدا وسكەن، ءوزى ەرتە كۇيەۋگە شىققان شەشەسى — ەندى بويجەتتى دەپ ايشانى ۇزاتتى. شەشەسى وزگەلەرمەن اقىلداسىپ، بارلىق جاعىنان ويلاپ كەلگەندە — ءۇي ءىشىن باعاتىن، ءوز تۋماسى از، ەڭ ىڭعايلى ادام قۇدايبەرگەن بولدى. ايشا قانشا جىلاسا دا شەشەسىنىڭ ءسوزىن قيمادى. ءارى ءۇي-ىشى دە جۇدەپ بارا جاتتى. ءسويتىپ ول ايەل بولدى. ءبىراق ماحاببات، ءسۇيۋ دەگەندى بىلمەدى. بالالى بولدى. ونىڭ سۇرىقسىز، جۇدەۋ ومىرىنە ءسان كىرگىزگەن وسى كىشكەنە قىزى ەدى. كەيىنىرەك كەلە كۇيەۋگە شىققالى تاپ بولعان كونبىستى، بۇيىعى، مەڭىرەۋ حالىنەن از دا بولسا سەرپىلىپ وقۋعا كىردى. ونجىلدىقتى ءبىتىردى. ينستيتۋتقا ءتۇستى. ەندى كۇيەۋدىڭ ءبارى قۇدايبەرگەن، ايەلدىڭ ءبارى مەنىڭ حالىمدە دەگەن ۇعىمنان ارىلا باستاپ ەدى. وسى كەزدە مۇرات كەزدەستى. وتكىر ءجۇزدى، سىمباتتى جىگىت سوناۋ ءبىر كۇنى كوريدوردا كەزدەسىپ، ءتىل قاتقاندا-اق ايشانىڭ جۇرەگىن ءدىر ەتكىزىپ ەدى. ول لەكسيا ۇستىندە وزىنە مۇراتتىڭ قادالا قاراپ وتىرعانىن دا سەزدى. بىلەۋباي ۇيىندە قوناقتا بولعاندا دا مۇرات كوركىمەن دە، مىنەزىمەن دە وزگە جۇرتتان بولەك كورىنىپ ەدى. ءوز بويىندا پايدا بولعان توسىن سەزىمدى قانشا الىسسا دا جەڭە المادى. سوڭعى رەت بار كۇشىن جيىپ ءبىر تارتىنىپ كوردى دە جەڭىلدى. قاراڭعى سۋىق قاپاستا توڭازىپ قالعان گۇل كۇن نۇرى قۇيىلىپ، كەشەۋىلدەسە دە جايناپ، قۇلپىرىپ اشىلدى.
ايشا ايەلگە بىتكەن سەزىمتالدىقپەن كۇن اسقان سايىن ءوزىنىڭ قۇلپىرىپ بارا جاتقانىن جانە كوركىنىڭ مۇراتقا ۇنايتىنىن سەزدى. مۇرات ءسۇيسىنىپ كۇلە قاراعاندا بويىن شەكسىز ءبىر قۋانىش بيلەيتىن. وسىلاي ءبىراز ۋاقىت بالا كوڭىلى قايتىپ ورالىپ، ەسەپسىز باقىتقا ماس بولىپ ءجۇردى. باقىت دەگەن مۇرات ەكەن. ءبىراق كەيىنىرەك كەلە ويدا جوقتا تاپ بولعان ەسەپسىز باقىتقا كۇماندانا باستادى. ءوزىن قاتەدەن حان كوتەرىلگەن قايىرشىداي سەزەتىن بولدى. ءبىر كۇنى بۇلار قۇدايبەرگەن ەكەۋى مۇراتتىڭ ۇيىنە قوناققا باردى. مۇراتتىڭ ايەلى بالاسى بارىن ايشا بۇرىن دا بىلەتىن، ءوزى ايتقان. ءبىراق ولار تۋرالى ونشا كوپ ويلامايتىن. ەندى حاديشامەن ءجۇز كورىسكەندە، تومپاڭداپ جۇگىرىپ جۇرگەن، مۇراتتان اۋماي قالعان شەرنيازدى كورگەندە ايشا قاتتى وزگەرىپ كەتتى. ەش جاماناتىن كورمەگەن جازىقسىز ايەل مەن جازىقسىز بالانىڭ الدىندا ءوزىن قىلمىستى ساناپ، قاتتى قينالدى. حاديشانىڭ بەتىنە قاراۋعا شىدامادى. مۇراتتىڭ ۇيلەنەيىك دەگەن ءسوزى بار ەدى، Aيشا سونىڭ جاۋابىن سوزىپ جۇرگەن. وسى جولى قولى جەتكەن باقىتىنىڭ تۇگەل ەمەس ەكەنىن، وزگە بىرەۋگە ۋ ەكەنىن بار جانىمەن سەزگەندەي بولدى.
وسىلاي ايشا تىيىلىپ قالدى. مۇرات قانشا قيىلسا دا بولمادى.
— ايەل قاسىرەتى ەشنارسە ەتپەس ەدى. ءوز كەسىرىمنەن ەكى بالانى ەكى جاقتان جەتىم ەتە المايمىن، — دەدى.
مۇرات ايشانىڭ بويىنان ءوزى بىلمەگەن تاعى ءبىر مىنەز اڭعاردى. ءوز تاعدىرىنا مويىن سۇنعان كونبىستىلىك پە، الدە وزگەگە بولا ءوز اياۋلىسىن قۇربان ەتۋشىلىك پە؟ نە دە بولسا ايشا قاتتى تۇيىقتالىپ، ەكى ارانى ءبولىپ تاستادى. كوپ ۇزاماي سوعىس باستالدى. مۇرات ايشانى ۇمىتا العان جوق. وسى سەزىمنىڭ ەندىگى قالعان ومىرىنە كەتەتىنىن دە ءبىلدى. ءبىراق ءوز كوڭىلىن ايتىپ ايشانى قينامادى. تەك مايدانعا اتتاناردان ازعانا كۇن بۇرىن: «جۇرەتىن ءتۇرىمىز بار. كورىسسەك» قايتەدى» دەپ حابار ايتىپ ەدى.
مىنا حات سونىڭ جاۋابى ەكەن عوي. مۇرات كونۆەرتتى اشتى. نە ايتتى ەكەن؟ «مۇرات! اتىڭنىڭ الدى-ارتىنا الپەشتەگەن ءسوز قوسپادى دەپ رەنجىمە. ونداي ءسوزدى بۇرىن وزىڭە ايتىپ تاۋىسىپ ەدىم عوي. ماعان سالساڭ «مۇرات» دەيتىن جالعىز ءسوز — بار سوزدەن قىمبات. مەن سەنى ۇمىتقانىم جوق. ءبىراق دۇرىسى وسى بولدى. كەشىر. جولىقپايىن دەگەن جوقپىن. اتتانار كەزىڭدەگى ۇي-ىشىڭە دەگەن سەزىمگە ورتاق بولۋدى قيانات كوردىم. تىلەكتەس جاقىن ادامدارىمەن ءبىر كوڭىلدە اتتانسىن دەپ وسى حاتتى دا كەيىنىرەك تاپسىرۋدى ءوتىندىم. وتكەن ءىس ءوتتى عوي. مەن وعان وكىنبەيمىن. ساعان العىستان وزگە ايتارىم جوق. وتكەندى سەن دە قوزعاما. Meن تىلەۋىڭدى تىلەيتىن تىلەكتەسىڭ بولماقپىن قاشاندا. سوعان جاراسام دا جەتەر...»
مۇرات حاتتى اياعىنا دەيىن وقىپ شىقتى. كوپ قيناپ ارەڭ شىققان كەلتە سوزدەردىڭ ار جاعىندا ۇلكەن جان تولقىنى جاتقانىن سەزدى. قينالىپ جۇرگەن جالعىز مۇرات ەمەس ەكەن.
8
قازاقتىڭ ۇشى-قيىرسىز كەڭ دالاسى ارتتا قالدى. پوەزد موسكۆاعا جاقىنداپ كەلەدى. وسى كۇنگە دەيىن سوعىس الىس نارسە ەدى، ونى جاۋىنگەرلەر قيالىمەن عانا شولىپ كوزگە ەلەستەتەتىن. بۇلار وتكەن جەرلەردىڭ دە بەيبىت رەڭى بۇزىلماعان-دى. ەندى سوعىستىڭ ىزعار لەبىن جۇرت انىق سەزدى. توڭىرەكتەگى جايناعان دۇنيەنىڭ دە رەڭى سۋىپ بارادى. كەيىنىرەكتە شاعىن ستانسيالارعا دەيىن ءتۇن بولسا كوز قۋانتىپ سامالاداي جارقىراپ تۇراتىن، ەندى ۇلكەن قالالاردىڭ ءوزى قوماقتى، اۋىر تۇلعاسىمەن قالىڭ ورمانداي قاراۋىتىپ قانا ەلەس بەرەدى. قارسى لوقسىعان ەكى تولقىن توعىسىپ قالدى. باتىس جاقتان پوەزدارعا تيەلىپ كوشكىندەر كەلە جاتىر. ونداي سوستاۆتار ەندى ءجيى ۇشىرايدى. ءبىراق جاۋ اپاتىنان بوسقان قالىڭ ەلدى پوەزدار قاسىقتاپ تاسىپ تاۋىسا الار ەمەس سياقتى.
بۇگىن ەرتەڭگىسىن نەمىستەردىڭ ەكى سامولەتى ءجۇرىپ كەلە جاتقان پوەزدى بومبالادى. ەرجان ەسىك الدىندا تۇرعان. سامولەت گۇرىلىن ەستىپ، الدەنەگە سەكەم الىپ قالدى. موينىن سوزىپ كوز جەتكەن جەرىنە قارادى. ءبىر ساتتە قىلاڭ ەتىپ وتە شىققان سامولەتتىڭ باۋرىنداعى كرەسىن كورىپ قالدى. جۇرەگى مۇزداپ قويا بەردى. پوەزد ءدۇرسىلىنىڭ اراسىنان اتىلعان پۋلەمەت داۋسى تالىپ ەستىلەدى. ۆاگون ءىشى جىم-جىرت بولا قالدى. شەكتى سۋىرعانداي زۋىلداپ كەلىپ، جول تابانىنا ەلۋ مەتردەي جەرگە بومبا جارىلدى. ەرجاننىڭ ەسىنە اشىق ۆاگونداردا سامولەت اتۋشىلار وتىرعانى ءتۇستى. ءوزىنىڭ سولاردىڭ اراسىندا بولماعانىنا قاتتى وكىندى. قايرات قىلار دارمەن جوق، مىناۋ جاڭقاداي جۇقا ساندىقتىڭ ىشىندە توبەدەن ءتونىپ كەلە جاتقان اجالدى كۇتىپ وتىرۋ ءتىپتى اۋىر ەكەن. سولداتتار دا ورىندارىنا جابىسىپ قالعانداي تىرپ ەتپەي ءۇنسىز وتىر. ەرجان بويىنداعى بار قايراتىمەن سىعىمداپ قورقىنىشتى جەڭىپ، ەسىك الدىنان كەتپەدى. ول كوز قيىعىمەن بولسا دا سولداتتاردىڭ وزىنە قاراپ، ءتونىپ كەلە جاتقان ءقاۋىپتىڭ الىس-جاقىنىن كومانديردىڭ تۇرىنەن بايقاعىسى كەلەتىنىن سەزدى. زەلەنين دە ورنىنان تۇرىپ ەسىكتىڭ الدىنا كەلدى. قالتاسىنان تەمەكىسىن الىپ ەرجانعا ۇسىندى. سامولەتتىڭ گۇرىلى بىردە الىستاپ كەتەدى، ەندى ءبىر ساتتە توبە قۇيقانى شىمىرلاتىپ جاقىنداي بەرەدى.
— جاندى! ورتەندى سۆولوچ! Ah، كاپۋت! — دەپ زەلەنين ايقايلاپ جىبەردى. قۇيرىعىندا قارا ءتۇتىنى شۇباتىلىپ سامولەت تومەندەپ بارا جاتتى.
ەرجان ەندى «سوعىس شەڭبەرىنە كىردىم» دەپ ەسەپتەدى. جاۋدىڭ ءجۇزىن كورمەسە دە بۇگىن ايقاس بولدى. اتتەڭ، تەك مۇنىڭ ۆزۆودىن سامولەتكە قارسى قورعانىسقا جىبەرمەدى. ءبىراق ءتونىپ كەلە جاتقان ءقاۋىپتى ول تايسالماي قارسى الدى. ءوزىنىڭ قيىن ساعاتتاعى سابىرىن جۇرتتىڭ ءبارى كورىپ، سۇيسىنگەندەي ەرجان ەداۋىر كوتەرىڭكى حالدە بولدى. وزىنشە سالماقتانىپ، ىرىلەنىپ ءجۇر. وسى قالپىمەن ەكى-ۇش ساعاتتان كەيىن راۋشانعا كەلدى. جۇرت كىرىپ-شىعىپ جاتقانعا ما، الدە ۇيرەنشىكتى بوپ العان با، مۇنىڭ كەلگەنىن ەشكىم ەلەي قويعان جوق. ەسىكتەن كىرگەننەن-اق وڭ جاقتا وتىرعان راۋشاندى كوزى شالدى. ول بۇعان بۇرىلار ەمەس، قارسى الدىنداعى جىگىتتىڭ اڭگىمەسىن ەلتە تىڭداپ وتىر. جىگىتتى ەرجان تانىدى. ول دۋلات دەيتىن بارلاۋشى بولاتىن.
— ەندى ءبىر اينالىپ شۇيىلە بەرگەندە تۇمسىقتىڭ الدىن-الا كوزدەپ باستىم دەيمىن. — دۋلات ورتاشا شىمىر دەنەسى جۇدىرىقتاي بوپ، بۇكشيىپ قۇددى پۋلەمەت اتقان كىسىنىڭ تۇرىنە ەنىپ، قىزىنا سويلەپ وتىر. — سول كەزدە ءتۇتىن بۇرق ەتە قالعانى.
— سالەماتسىزدار ما، — دەدى ەرجان جاقىنداپ كەلىپ. پولكتىڭ ەركەسى بارلاۋشىلار اشەيىندە دە كىشىگىرىم كومانديرلەردى ەلەمەيتىن، سامولەتتى اتىپ تۇسىرگەن دۋلات ەندى ەرجاندى كوزىنە دە ىلەر ەمەس. ورنىنان تۇرىپ سالەم بەرۋدىڭ ورنىنا باسىن يزەي سالدى دا اڭگىمەسىن سوزا بەردى. راۋشان دا ەرجانعا بۇرىلىپ يەك قاقتى دا قايتادان دۋلاتتىڭ اۋزىنا قارادى. ەرجان نە ىستەرگە بىلمەي تۇرىپ قالدى. راۋشان مۇنىڭ كەلگەنىن ۇمىتىپ كەتكەن سياقتى. دۋلاتتىڭ اڭگىمەسىنە ىنتىعا تۇسەدى. ءبىر ءتۇرلى كوڭىلى جۇدەپ ەرجان شىعىپ كەتتى.
ءوز ۆاگونىنا قايتىپ كەلسە، روتا پوليترۋگى كۋسكوۆ وتىر ەكەن. ول ەرجانعا قىسقا كوز تاستاپ، باس يزەدى دە قايتادان ءوزىن قورشاپ وتىرعان جاۋىنگەرلەرگە بۇرىلدى. باستالىپ كەتكەن اڭگىمەسىن ۇزبەدى.
— ءسويتىپ ءتىپتى قورىققان جوقپىن دەيسىڭ بە؟ كۋسكوۆ ءبورىبايدىڭ بەتىنە قاراپ ءسال ەزۋ تارتتى. الدىندا ازداپ وتىرىك ايتسا كەرەك، ءبورىباي سىناي قاراعان كوزدەن قايمىعىپ قىسىلىپ قالدى.
— ارينە، ەندى بىلاي... ازداپ... — ول جەلكەسىن قاسىدى. — دەگەنمەن قورقا قويعان جوقپىن.
— ەندەشە ەر ەكەنسىڭ. ال، مەن ەداۋىر قورىقتىم. كۋسكوۆ بۇل ءسوزدى قالجىڭسىز اشىق ايتتى. وعان جۇرت تا سەنىپ، كوزدەرى جىلتىراپ، ەركىن سويلەپ كەتتى.
— العاشقى رەت كىسى، ارينە، قورقادى. نەگە قورىقپاسىن.
— ءوزىمنىڭ ءىشى-باۋىرىمدى ءبۇرىستىرىپ-اق تاستادى. بىرەۋلەر كۇلىپ تە جىبەردى. ۆاگون ىشىندە جۇرت ويىنداعىسىن ۇيالماي، قىسىلماي ايتاتىن كەڭىستىك پايدا بولدى.
— بومبا زۋىلداپ ءتۇسىپ كەلە جاتقاندا مەن ءوزىم كوزىمدى جۇمىپ جاتا قالدىم. ەندى ءبىتتىم عوي دەپ ويلادىم، — دەدى زەمسوۆ دەيتىن جاس جىگىت.
— ءيا، داۋسى جامان ەكەن قۇرعىردىڭ، — دەپ قوستادى بوندارەنكو.
— ال، جاۋ ءتونىپ كەلە جاتقاندا قايرات قىلا الماعاننان جامان نارسە جوق ەكەن، — دەدى كۋسكوۆ قايتادان سوزگە ارالاسىپ.
— دۇرىس ايتاسىز، جولداس پوليترۋك. قۇددى قول-اياعىڭدى ماتاپ قويعانداي بولدىق، — دەدى قارتباي. — قيىنى سول ەكەن.
جۇرت بۇگىنگى اۋە شابۋىلىنان، العاشقى قاۋىپ-قاتەردەن تۋعان اسەرلەرىن قىزۋ ايتىسىپ توقتادى. پوليترۋك از ۋاقىت ءۇنسىز وتىردى. كۋسكوۆتىڭ جاسى وتىزدان اسسا دا ءوڭى جاس، دەنەسى جۇمىر بولعانمەن، سۇيەگى كىشىلىكتەن بولار، تۇلعاسى جىڭىشكە، تالدىرماش كورىنەدى. ادەمىشە كەلگەن يت جاقتى، كىشكەنە بەتتى. كەلبەتىندە، مىنەزىندە ارتىلىپ كوزگە تۇسەر ەشنارسەسى جوق، ورتاشا عانا ادام. تەك تۇرىڭكى قالىڭ ەرنى مەن پيلوتكا استىنان ءۇرپيىپ شىققان تولقىندى قوڭىر شاشى عانا بايسالدى كوزقاراسىنا، سىپايى جۇقا رەڭىنە، سابىرلى قيمىلىنا ۇيلەسپەيتىن، تىكەلىك بەرىپ تۇر. ونىڭ بويىنان ەرجان قىزعاناتىن ءبىر-اق نارسە: ول كىسىنىڭ جۇرەگىنە توتە جول تاۋىپ، بىردەن اشىق سويلەسىپ كەتە الاتىن. مىنەكەي، ەرجان بۇگىنگى اجالمەن العاش كەزدەسۋدەن تۋعان زور اسەرىن كەۋدەسىنەن شىعارا الماي، ەشكىممەن سىرلاسا الماي بۋلىعىپ ءجۇر ەدى، جۇرت مىناعان وپ-وڭاي اقتارىلا سالدى. «ەگەر وسى مەنىڭ ورنىمدا بولسا، راۋشانمەن دە الدەقاشان ۇعىنىسقان بولار ەدى»، — دەپ ويلادى ەرجان. تاعى دا دۋلات ەسىنە ءتۇستى. قارشىعاداي شىمىر دەنەسى شيىرشىق اتىپ، كىشكەنە شەگىر كوزى جايناپ راۋشاندى ەلىكتىرىپ الىپ بارادى. راۋشان بۇعان ەشۋاقىتتا ءدال سولاي تاڭىرقاي سۇيسىنە، بەرىلە قاراعان ەمەس قوي. ەندى تاعى دا سوناۋ كۇنگى مۇراتتىڭ كوزقاراسىنان تۋعان ءوزىن قورسىنۋ سەزىمى بىتەۋ جاراداي سىزداپ قويا بەردى.
ەكىنشى تاراۋ
1
كۇلگىن قوڭىر بۇلت شىعىسقا قاراي تۇيدەك-تۇيدەگىمەن جوڭكىلىپ بارادى. جىرتىلىپ-ايرىلىپ قايتا تۇتاسادى. سول كەزدە جالبا-جۇلبا بۇلت اراسىنان ايقىن كوك بوياۋى وڭىپ جۇدەۋ تارتقان كۇز اسپانى كورىنىپ قالادى. كۇزگى وكپەك جەل ىزعارسىز سىزىمەن جۇمىس ىستەپ قىزىنىپ كەتكەن سولدات ءجۇزىن سەرگىتىپ، موينىنان، جەڭىنەن كىرىپ، تەرشىگەن ىستىق دەنەگە سالقىن راحات لەبىن ەسەدى. كەيدە بۇلتتان ءۇزىلىپ تۇسكەن تامشىنى شاشىراتىپ كىرپىك استىنا بۇركىپ وتەدى.
قالىڭ تۇتاسقان قاراعاي ورماندار مەن ۇساق شوعىر اعاشتاردىڭ الدىندا جالاڭاش دوڭەستەردە جۇرت قىبىرلاپ وكوپ قازىپ جاتىر. ۇيىرىلە قالعان شوعىرلار، ارلى-بەرلى جۇگىرگەن جاۋىنگەرلەر، سالدىرلاپ ورمان ىشىنەن شىعا كەلىپ دوڭەسكە كوتەرىلىپ، ىلديعا ءتۇسىپ كەتىپ جاتقان اربالار. بۋلىققان ماشينا گۇرىلى. سىرت قاراعان ادامعا جۇرت ۇزىننان ۇزاق يرەتىلە سوزىلعان جۇلگەنىڭ ءون بويىنا كومگەن قازنانى ارشىپ، كەيىنگىلەرى سونى تاسىپ الۋعا اپتىعىپ جاتقان سياقتى.
ادام قيالى سوعىستىڭ قاۋىپ-قاتەرىن قانشا انىق ەلەستەتىپ باقسا دا، ەل باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتى سەزسە دە سوعىس الىستا ەدى. كىسى جانى قينالىپ جاتقان جارالى جاۋىنگەردىڭ قاسىنداعى جاناشىرداي عانا بولاتىن. ەندى سوعىستىڭ ىزعارى شارپىدى. سوناۋ قويۋ قوڭىر بۇلتپەن تۇتاسقان باتىس جيەكتەن ءزىلدى ىڭىرانىپ ارتيللەريا اتىسى ەستىلەدى. الىستاعى ايباتتى گۇرسىل تالىپ جەتىپ، ءبىر كۇرسىنىپ تىنادى. اناۋ الداعى دەريەۆنيادان اربالى جاياۋلار شۇبىرىپ بارادى. الدىندا ات اربا، ودان كەيىن ەكى-ۇش وگىز اربا. جەتەككە بايلانعان سيىرلار تارتىنشاقتاپ، قايىرىلا بەرىپ موڭىرەيدى. ءبىر بالا قايتادان دەريەۆنياعا قاراي جۇگىرىپ كەتتى. ايەل كوشتەن قالىڭقىراپ بالاعا قولىن سىلتەپ باسىن شۇلعيدى. ءبىر نارسە تاپسىرىپ جاتىر. دەريەۆنيادان كەشەۋىلدەپ قالعان تاعى ءبىر اربا، جاياۋلار شىقتى. قاشىپ، بوسىپ شىققان ەل سياقتى ەمەس، بىرەۋدى جەرلەۋگە بارا جاتقانداي كەرۋەن تۇنجىراپ، جاي قوزعالادى. ءقابىر قازاتىن كۇرەكتى ۇمىت قالدىرىپ، سوعان انا بالانى جۇمساعان سياقتى. وسى وي كەلگەندە ەرجاننىڭ دەنەسى مۇزداپ قويا بەردى. تاڭەرتەڭنەن بەرگى زىلدەي باسقان سەزىم قالجىراتىپ، دەنەسى بوساپ كەتتى. كوڭىلى جۇدەپ، جەتىمسىرەپ كەتتى. «بۇيتكەن بولماس، بۇيتكەن بولماس»، — دەدى ول مىڭگىرلەپ. وسى ءسوزدىڭ ماعىناسى ميىنا جاڭا عانا جەتىپ، «بۇيتكەن بولماس»، — دەپ داۋىستاپ جىبەرىپ، ارقاسىنا قاپشىق ارتقانداي ورنىنان ارەڭ كوتەرىلدى. ول ءۇستىن قاعىپ، الدىڭعى جاققا قاراپ ءبىراز ءۇنسىز تۇردى. سوعىس جەر سىلكىنتىپ، سىقىرلاي اۋىر باسىپ، تەڭسەلە ءتونىپ كەلەدى. جاقىنداعان سايىن القىمنان قىسىپ، تىنىستى بىتەپ بارادى. «نە دە بولسا، تەزىرەك بولسا ەكەن!» — دەدى ەرجان القىنا دەم الىپ.
باستان كەشپەگەن بەلگىسىز قاتەردى كۇتۋ اۋىر ەكەن. تۇلا بويداعى كۇشتى سارقىپ، جىگەردى كەمىرە تۇسەدى. تاجىريبەلى، ايلالى بوكسەرلەر كۇرەسكە جاڭا شىققان جاستى ارەنادا جالعىز كۇتتىرىپ قويىپ ءدال وسىلاي قاجىتاتىن. ەرجان سوعىسقا كىرمەي تۇرىپ ءوزىنىڭ جۇدەپ باراتقانىن سەزدى. مەڭ-زەڭ بولىپ كەلە جاتىپ ءبورىبايعا ۇشىراستى.
— كوماندا پۋنكتىن قازىپ جاتىرمىز، جولداس لەيتەنانت، — دەدى ءبورىباي كۇرەگىن تايانىپ تۇرا قالىپ. ونىڭ ءتۇرى الاڭسىز، داۋسى جايباراقات. ەرجاندى قيناعان اۋىر وي مۇنىڭ ەسىنە دە كىرىپ شىقپاعان ءتۇرى بار. ەرجان بەلبەۋىن شەشىپ، ترانشەياعا قارعىپ ءتۇسىپ قولىنا كۇرەكتى الدى. ون مينۋتتان كەيىن جۇمىسقا ەلىگىپ بار ويىن ۇمىتىپ كەتكەندەي بولدى. بوساڭسىپ، اۋىرلاعان دەنەسى شيرىعىپ؛ بۇلشىق ەتتەرىنە كۇش ەنىپ، سەرگىپ قالدى. ول وسىلاي باياعىدان كوپكە ءمالىم شىندىقتى اشتى. اۋىر ويدان سەرگىتەتىن، قاۋىپ-قاتەردى ۇمىتتىراتىن جۇمىس ەكەن. ەندى ىسپەن الاڭ بولۋعا تىرىسىپ ۆزۆودتى ارالاپ ءامىر ەتىپ، قولىنا كۇرەك الىپ جەر قازدى.
ەرجان سىرت كوزگە ەداۋىر پىسىق، بىلگىر كورىنگەنمەن بۇگىن ءوز تىزگىنىن قولىنان شىعارىپ الدى. ونىڭ ارەكەتىندە بايىپتى ىسكەرلىك، تياناقتى تىندىرىمدىلىق جوق. بىردە سولعىن تارتىپ، سالبىراپ ءوز بەتىمەن كەتەدى دە، بىردە جەر قازىپ جاتقان سولداتتارعا كيلىگىپ، الەگىن شىعارادى. بايىپتى قيمىلداپ، كۇرەكپەن توپىراقتى مول قارپىپ الىپ جاتقان بوندارەنكوعا «تەزىرەك قاز» دەپ جەكىدى. ونىڭ مىلتىق اتاتىن ۇياسىن كورىپ وعان دا كوڭىلى تولمادى.
— الدىنىڭ توپىراعى بيىك، الاسارت، — دەپ ءامىر ەتتى.
بوندارەنكو كوزىنىڭ استىمەن قاراپ:
— قۇپ، جولداس لەيتەنانت، — دەپ ىسىنە قايتا كىرىستى.
قارتبايدىڭ پۋلەمەت ۇياسىنان دا ءمىن تاپتى.
— ترانشەيدى بىتىرگەسىن جوندەيمىن، — دەدى ول.
بارىن سالىپ ميتىڭداپ جاتقان كوجەكتىڭ دە كوزىن الاڭداتىپ، ءبىر كەيىپ الدى.
ۆزۆودتى ءبىر تىقسىرىپ شىعىپ، تەمەكى تارتىپ وتىرىپ ويعا قالدى. جاۋىنگەرلەردىڭ جانىن اياماي جۇمىس ىستەپ جاتقانىن ۇقتى. ونىڭ ۇستىنە مۇنىڭ بارىپ بايەك بولۋى ءتىپتى ورىنسىز سياقتى. ءارقايسىسى «قۇپ، جولداس لەيتەنانت» دەسە دە تۇرلەرى «بوگەت بولىپ قىستىرىلماڭىزشى» دەگەندى اڭعارتقانىن ەندى ءبىلىپ، وتە ءبىر ىڭعايسىز جاعدايعا ءتۇستى. ءبىراق قايتكەندە دە ۆزۆودتى باسقارۋ كەرەك قوي. ول وكوپتى قايتادان ارالادى. تەمەكى تارتىپ جايباراقات وتىرعان دوبرۋشكيندى كوردى. قيسىق سەرجانت كومانديرى كەلگەندە دە ايىلىن جيا قويعان جوق. تەمەكىسىن ءبىر ەزۋىنە قيسايتا ىسىرىپ جىبەرىپ، كۇرەكتىڭ سابىن ۇستاپ، اقىرىن عانا ورنىنان تۇردى. ادەيى كوز قىلعانىن جاسىرماي:
— تەز قيمىلداڭدار! — دەپ سولداتتارىنا داۋىستاپ قويدى.
باسقا جەردە يىققا تامان كەلىپ قالعان وكوپ مۇندا بەلۋاردان تومەن ەكەن. ەرجان سەرجانتقا اشۋلاندى.
— جۇمىس ىستەمەپسىڭدەر عوي!؟
— ىستەپ جاتىرمىز عوي. كورمەيسىز بە!؟
— تىندىرعان جۇمىستارىڭدى كورمەي تۇرمىن؟ قازعان وكوپتارىڭ قايدا؟
— اياعىڭىزدىڭ استىنداعى شە!!
— وسى وكوپ دوپ اتالا ما؟ — دەپ جەكىردى ەرجان، — سۋ جىبەرەتىن ارىق تا بۇدان تەرەڭ بولادى.
دوبرۋشكين قىڭا قويعان جوق.
— وسىمەن دە امالدايمىز عوي، — دەدى جەلكەسىن قاسىپ.
— بۇل ارادا ۇزاق وتىرا قويماسپىز.
دوبرۋشكيننىڭ سوڭعى ءسوزىنىڭ استارى اپ-انىق ەدى. مۇنداي جاۋاپتى كۇتپەگەن ەرجان اڭتارىلىپ سەرجانتتى باستان-اياق شولىپ ءوتتى. ونىڭ تۇرىندەگى ءبىر جاماندىقتان تىكسىنىپ قالدى.
— بۇل ءسوزىڭدى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ — دەدى ەرجان سىزدانىپ.
— ە، شابۋىلعا شىقپايمىز با!؟ — دەدى دوبرۋشكين تۇك سەزبەگەندەي.
ەرجان دوبرۋشكيننىڭ تەز وزگەرىپ كەتكەنىنە قايران بولدى. ونىڭ تۇپكى ويىن سەزسە دە، قالاي كىنالاۋدىڭ، نە دەپ كەيۋدىڭ رەتىن تاپپادى. قولىڭنان كەلسە «وتىرىك ايتاسىڭ» دەپ كور. جوق، مىناۋ تەرىسى جۋان ەلى قايىس بولىپ قالعان، پيعىلى قاراڭعى ادام وڭايلىقپەن الدىرار ەمەس. ەرجان ءوز دارمەنسىزدىگىنە ىزا بولىپ، دوبرۋشكيندى كوزىمەن اتا قاراپ، از تۇردى دا جۇرە بەردى.
بۇرىلا بەرىپ، انانىڭ كەكەسىنمەن يەك قاققانىن بايقاپ قالدى.
— كورىپ تۇرمىن، كوڭىل كۇيىڭ ونشا مىقتى ەمەس قوي!؟
ترانشەيا ىشىندە كەلە جاتقان ەرجان سەلت ەتىپ، كىلت توقتادى. الدىندا كۋسكوۆ تۇر. ول ەزۋ تارتپاي، ەرجانعا بايسالدى قارادى.
— كوڭىل-كۇيىم ءوز نورماسىندا. ارتىق-كەمى جوق.
ەرجان بايىپتى جاۋاپ بەرمەك بولسا دا الدەنەدەن يمەنىڭكىرەپ قالدى.
— نورماڭ وسى بولسا... ونشا بيىك ەمەس ەكەن.
ەرجان پوليترۋك ءسوز اياعىن ازىلگە اينالدىرىپ ەزۋ تارتا ما دەپ ەدى، ءۆاسيلييدىڭ ءجۇزى جىلىعان جوق، قايتا تەرەڭىرەك قاراپ ۇڭىلە ءتۇستى.
— بارىم وسى. قوسارىم جوق.
ءۆاسيلييدىڭ كوزىندە «بولدىعىڭ وسى-اق پا ەدى» دەگەندەي ءبىر كەكەسىن جىلت ەتە ءتۇستى.
— سەن ءوزىڭنىڭ كوماندير ەكەنىڭدى سەزەسىڭ بە؟! — دەپ ۆاسيليي تىكە قارادى.
ەرجان مەن ءۆاسيلييدىڭ اراسىندا دوستىق تا، ارازدىق تا جوق. اناۋ روتانىڭ پوليترۋگى، بۇل ۆزۆود كومانديرى، وعان باعىنادى. ءبىراق ەرجان ودان اۋلاعىراق بولۋعا تىرىساتىن، ويتكەنى ءۆاسيلييدى كورگەندە، ءوزىنىڭ قاي-قايداعى كەم-كەتىگىن، ولپى-سولپىسىن انىق سەزىنەدى. پوليترۋك ەش ۋاقىتتا داۋسىن كوتەرمەسە دە تىكە كەلەدى، بەينە جارانىڭ اۋزىن شۇقىعانداي، مۇنىڭ ءبىر ويسىراپ تۇرعان جەرىنەن ءدال باسادى. ەرجاننىڭ ەسىنە ءۋالي ءتۇستى. ول ەرجاننىڭ اۋىرعان جەرىن اقىرىن عانا سيپاپ ءوتىپ، ۋايىم-قايعىسىن ۇمىتتىرىپ جىبەرەتىن. پوليترۋك ادامعا لايىقتى مىنەز وسى. ءۋاليدىڭ مىنەزى ەمەس پە؟
— سەن، ءسويتىپ، ويلان. ال، ۋاقىت ءتىپتى از قالدى.
بايسالدى اياڭداپ كەتىپ بارا جاتقان كۋسكوۆتىڭ جەلكەسىنە قاراپ ەرجان تۇرىپ قالدى. جوق، مىنانىڭ ءسوزى كوڭىلدى جادىراتپادى، ءزىل تاستاپ كەتتى.
كۋپسيانوۆ، مۇراتتار كەلىپ العى شەپتى ارالادى. كۋپسيانوۆ وكوپقا ءتۇسىپ اۋرە بولماي كەيىنىرەكتەگى بيىكتە تۇرىپ، قولباسشىلارشا توڭىرەكتى شولىپ ءوتتى. يرەتىلگەن وكوپتاردى قولىمەن باياۋ نۇسقاپ ءسال تۇردى دا، بايىپتاپ سويلەپ كەتتى.
— جولداس كاپيتان، تىم سۋىرىلىپ العا شىعىپ كەتىپسىز. وكوپتاردى ءدال ورماننىڭ تۇبىنەن قازعان ءجون بولاتىن ەدى.
مۇرات ءوزىنىڭ كەيدەگى انايىلىق مىنەزى ۇستاپ كەتىپ، كەسىپ تاستادى.
— قاشۋعا ىڭعايلى بولسىن دەيسىز بە؟
كۋپسيانوۆ يەگىن كوتەرىپ، مۇراتقا قاباق شىتا قارادى دا، ءبىراق اشۋىن تەجەپ ءسال ەزۋ تارتتى.
— جوق، ءوق-دارى جەتكىزۋگە ىڭعايلى بولسىن دەيمىن. جانە دە ءبىز شابۋىلدا ەمەسپىز، ەگەر شەگىنىستە دەمەسەك، قورعانىستامىز، — دەدى ول كەكەسىندى ۇنمەن.
— ودان حابارىم بار، — مۇرات «وسى ارادا سوعىساتىن سەن ەمەس، مەن عوي» دەپ قايىرىپ تاستاعىسى كەلدى دە، ءوزىن تەجەپ: — بۇل ارادان ەكىنشى بەلدەۋ وكوپ قازدىرارمىن، — دەدى.
جۇرت ميتىڭداپ وكوپ قازعان، وقتا-تەكتە ارلى-بەرلى جالعىز-جارىم شابارماندار جۇگىرگەن ۇيرەنشىكتى قيمىل اراسىندا توبەدە وقشاۋ تۇرعان ازعانا شوعىر وفيسەرلەر سوعىس الدىنداعى سالتاناتتى كورىنىس سياقتى. كۋپسيانوۆ ءوز توبىمەن ءبولىنىپ ءارى قاراي كەتتى دە، مۇرات وكوپتى ارالادى.
ەرجان كومانديرلەردىڭ ءوز ۆزۆودىنا كەلە جاتقانىن كورىپ الدىنان شىقتى. كومبات ونىڭ راپورتىن تىڭداپ، قول الىسىپ امانداستى. مۇراتتىڭ ءتۇرى جيناقى، تاپ-تازا قىرىنىپ العان، حروم ەتىگىن دە جىلتىراتا تازالاعان. ادەتتەگىسىنەن كوتەرىڭكىلەۋ، قيمىلىندا دا سەرگەك شاپشاڭدىق بار.
— ال كورسەت ونەرىڭدى، — دەدى مۇرات كوزىندە كوڭىلدى ۇشقىن ويناپ، — بۇگىن بار ونەردى سالاتىن كۇن.
بۇلار وكوپتىڭ ەرنەۋىنە جەتە بەرگەندە جۇگىرىپ Payشان كەلدى. ول كومباتقا سالەم بەرىپ:
— جولداس كاپيتان، سانيتارلىق پۋنكت دايىن، — دەپ باياندادى.
راۋشان... بۇگىنگى كۇننىڭ الەگىمەن ەرجان ونى ۇمىتىپ تا كەتىپتى. سول قالپى. قولىن شەكەسىنە اپارىپ سالەم بەرگەندە ساۋساعىنىڭ ۇشى ءدىر ەتە قالعانداي بولدى. الدە ەرجانعا سولاي كورىندى مە؟ جەر قازعان بولار، تىرناق استىنا توپىراق تولىپ، قارايىپ كەتكەن. ءوڭىن جەل قاعىپ توتىعىپ، بەت تەرىسى قالىڭداپ، كوزى كىشىرەيىپ، اجارى قاشىپتى. قونىشى قولپىلداعان كيرزا ەتىك، كەڭ جاعالى گيمناستەركا يەسىن ەندى تاۋىپتى. قىز ەرجانعا كوز قيىعىمەن بەيحابار ءبىر قارادى دا قويدى. كەنەت ەرجان قاتتى تىكسىنىپ، ءدىر ەتە قالدى. ەگەر دە ءبىر سنارياد كەلىپ تۇسسە... كوز الدىنا بوپ-بوز بولىپ ەتپەتىنەن جاتقان راۋشان انىق ەلەستەدى. انا ساۋساقتار جانسىز بۇگىلىپ توپىراق اراسىندا جاتار... مىناۋ ۇلكەن سوعىستىڭ، اجالدىڭ قاسىندا ەرجاننىڭ ماحاببات دەپ جۇرگەنى بالانىڭ ويىنى سياقتى. سنارياد ۇزە المايتىن ەكەۋىنىڭ اراسىندا قانداي بەرىك بايلانىس بار؟ ەكى جۇرەكتىڭ اراسىندا ورمەكشىنىڭ جىبىندەي تارتىلعان بولماشى عانا نارسە بار.
ەرجاننىڭ وسى لاپ ەتكەن ويدان ەسەڭگىرەپ راۋشانعا تەلمىرە قاراپ قالعانىن مۇرات بايقامادى. بۇگىن اركىمنىڭ ءوز ويى وزىنە جەتەرلىك سياقتى.
— جاقسى، ءوزىم بارىپ كورەرمىن، — دەدى مۇرات راۋشانعا.
— جولداس كاپيتان، كەتۋگە رۇقسات ەتىڭىز.
«سەندەي گۇلدى مىنا بورانعا كىم الىپ شىقتى ەكەن؟» دەدى مە، الدە قىز باسقا ءبىر ءجايتتى ەسىنە سالدى ما، مۇرات رەڭىن بۇل كوزقاراسىنان «اپىرماي، جازىم بولماساڭ ەتتى» دەگەن كۇدىكتى عانا ۇعىپ، تاعى دا شىمىركەندى.
ەرجان وسى اۋىر حالدە يىعىن ءزىل باسىپ، مۇراتتىڭ سوڭىنان ەرىپ جۇرە بەردى. بۇلار ترانشەيانى بويلاي ءجۇرىپ وتىرىپ، پۋلەمەت ۇياسىن قازىپ جاتقان قارتباي مەن كوجەكتىڭ قاسىنا كەلدى. قارتباي جۇمىسىن ءبىتىرىپ ۇيانىڭ الدىنداعى ەرنەۋ توپىراعىن تاسالاپ ءجۇر ەكەن. كوجەك ميتىڭداپ ارتقى ترانشەياعا قوسىلاتىن جولدى قازىپ جاتىر. كۇزگى مول ىلعالدى سىڭىرگەن سازدى توپىراق كۇرەگىنە جابىسىپ، ءىسىن وندىرمەي مازاسى كەتكەن. ءالسىن-السىن كۇرەگىن سىلكىلەپ، جەلىمدەي جابىسقان سازدى تۇسىرە الماي زىقىسى شىعادى.
كومانديردى كورىپ قالعان قارتباي اتىپ تۇردى:
— جولداس كاپيتان، جاۋىنگەر قۇلبايەۆ وكوپ قازىپ جاتىر، — دەپ باياندادى،
ونىڭ ادەتتەگىدەن سەرگەك شيراتىلا قالعان قيمىلى، ءسال شۇيىرىلگەن كوزقاراسى، مۇرت استىندا شەتى كورىنىپ تۇرعان كۇلكى تابى مۇراتقا تانىس ءبىر كەلبەتتى تاسالاپ تۇرعان سياقتى.
مۇرات «وسى ادامدى قايدان كوردىم» دەپ وتكەن-كەتكەندى ەسىنە ءتۇسىرىپ قارمانىپ قالدى. ءبىراق ەسىنە تۇسىرە الماي، جاۋىنگەرگە ءتىل قاتتى.
— اسىرا سىلتەپ الدىڭ. جۇمىس ۋاقىتىندا بايانداماس بولار.
— قۇپ، جولداس كاپيتان! وكوپ دايىن، تەك فريستەردى جايپاۋ عانا قالدى.
مۇرات ىرعىپ وكوپتىڭ ىشىنە ءتۇستى.
— ولار دا قۇلاي كەتەيىن دەپ كەلە جاتپاعان بولار. بايقا، تۇيەنىڭ ۇلكەنى كوپىردە تاياق جەيدى دەپ، جاستارعا كۇلكى بولىپ جۇرمە، — دەدى مۇرات وكوپتى بويىنا ولشەپ كورگەندەي تەڭسەلە باسىپ، — وكوبىڭ ءتاۋىر ەكەن. ەندى ۇرىسىڭ ءبىلسىن.
— ۇرا بەرسەڭ قۇداي دا ەلەدى دەپ جاڭعابىل ايتۋشى ەدى. نەمىستەر دە قارا تاس ەمەس شىعار، — دەدى قارتباي.
مۇرات تاعى دا «وسىنى قايدان كوردىمگە» ءتۇستى. دۋلبايەۆ دەگەن فاميلياسى تانىس ەمەس. ول ەندى:
— اتىڭ كىم؟ — دەپ سۇرادى.
— اكەم قارتباي قويىپتى اتىمدى، — دەدى جاۋىنگەر مۇراتتىڭ جۇزىنە قۋاقى جىميا قاراپ.
— مەن سەنى ءبىر جەردە كورگەن سياقتىمىن.
— مۇمكىن. وسى باتالوندا ءجۇرمىز عوي، كوزىڭىز تۇسكەن شىعار.
مۇرات جاۋىنگەردىڭ ءبىر نارسەنى بۇگىپ تۇرعانىن سەزسە دە، ار جاعىن قازبادى. كەرى بۇرىلىپ پۋلەمەتتى كوزدەپ بايقادى. پۋلەمەت ورنى ۇناسا كەرەك، ەرجانعا قۇپتاي قارادى. وكوپتان قارعىپ شىعىپ، ءۇستىن قاقتى دا كوجەككە بۇرىلدى.
— كوجەكە، حال قالاي؟
ايباتتى كومانديردىڭ ۇلكەن تۇتىپ سويلەگەنىن ەستىپ، كوجەك كوتەرە بەرگەن كۇرەگىن اۋەدە ۇستاپ اڭىرىپ قالدى. سودان كەيىن ءوزىن-وزى بيلەپ، ىرجيا كۇلدى دە:
— حال جاقسى عوي، اكەم... جولداس كاپيتان، — دەدى.
— انادا پوەزدان قالىپ قويىپ ءبىزدى ءبىر ساستىرىپ ەدىڭ، ەندى بۇگىن نەمىستەردى ءبىر ساستىرشى، — دەدى مۇرات.
ەرجان مەن مۇرات ۆزۆودتى تۇگەلگە جۋىق ارالاپ شىقتى. مۇرات سولداتتارمەن اقجارقىن ازىلدەسىپ، ءبىرىن ارقادان قاعىپ، كەيبىرىنە كەيىپ كەلەدى. ەرجان ونىڭ سۇراۋىنا قىسقا جاۋاپ قايىرىپ سوڭىنان ەرە بەردى. وكوپ ءىشىن جارقىن، جايدارى ارۋاق ارالاپ جۇرتتى كوڭىلدەندىرىپ، شيراتىپ، سەرگىتىپ وتكەن سياقتى.
وكوپتارىڭ ماعان ۇنادى. ال ءقازىر ءوز ۆزۆودىڭدى عانا ەمەس، روتانى جيناتتىرا عوي. سوعىس الدىندا ازعانا سويلەسىپ الايىق، — دەدى مۇرات.
ەرجان مۇراتتىڭ ادەمى سويلەيتىنىن بىلەدى. ول سونىسىن ماقتان ەتىپ جاۋىنگەرلەردىڭ الدىندا وزگە كومانديرلەردەن گورى جيىرەك سويلەيتىن. ءسوزى قىسقا، ۇتىمدى، جۇپ-جۇمىر. كەيبىر تاپقىر سوزدەردى قايتالاپ باسا ايتۋىنا قاراپ، ەرجان ونىڭ مۇرات ويىندا بۇرىننان جۇرگەن، پىسكەن ءسوز ەكەنىن بايقايتىن. ءوزىن جۇرت الدىندا ەرەكشە ءبىر سانمەن ويناقى، جەڭىل ۇستايدى. بۇرىنىراقتا ايتقان ءسوزىن قايتالاسا دا ويىنان جاڭا عانا تۋعانداي اسەرلى ەتىپ بەرەدى. مۇرات اۋىر جاعدايدى ايتار الدىندا جۇرت كوڭىلىن سەرگىتىپ الىپ، ويناقىلىقتان سۇستى سالماقتىلىققا اۋىستى. مۇنى كاپيتاننىڭ ايتارىن كۇنى بۇرىن بىلگەنسىپ، ونىڭ مىنەزىنە سىناي قاراپ تۇرعان ەرجان دا اڭعارماي قالدى. جاڭا عانا جىمىڭداپ تۇرعان جاۋىنگەرلەردىڭ جۇزىنە ىزعار ەنىپ، تۇنەرە ءتۇستى.
— ويىن ءبىتتى، ەندى سوعىس باستالادى! — دەدى مۇرات جۇمىرىعىمەن اۋانى ۇرىپ قويىپ. — ناعىز اۋىر سوعىس باستالادى. «جاۋدى قالپاقپەن سوعىپ الامىز» دەيتىن اقىماقتار كەيىندە، تىلدا قالدى. ال بىزگە كوك بولاتتى ماڭدايىمىزبەن سوعاتىن دا ۋاقىت كەلەر! — مۇرات شايناپ تاستاۋعا دۇشپانىن ىزدەگەندەي كوزىنەن وت شاشىپ جان-جاعىنا قاراپ الدى، — الدى-ارتتارىڭا قاراڭدارشى! ارتىڭدا تاياق تاستام جەردە موسكۆا تۇر. الدىڭدا ءورت بوپ جالاپ جاۋ كەلەدى. ايانشاق ادامنىڭ ەنەسى ۇرىلادى! — مۇرات قايناپ كەتىپ، ايقايلاپ جىبەردى. — نەڭ قالدى اياناتىن! ولىسەر جەرگە جەتتىڭ!
ەرتەدەن بەرگى جىگەرىن قۇم قىلىپ، ەڭسەسىن باسقان ءزىلدى بىرەۋ سىپىرىپ تاستاپ، ەرجاندى شيرىقتىرىپ العا نۇسقادى. بويىن ۇرىس قىزۋى كەرنەپ، توبەلەسكە قۇنىققان بالاداي نەمىستەرگە قارسى تۇرا ۇمتىلعىسى كەلدى. ونداي كەزدە كىسى ءسۇيسىنىپ-اق ولەدى عوي.
ىڭىردە از ۋاقىتقا قولى بوسان قالدى دا ەرجان راۋشاندى كورۋگە ىنتىقتى. انەۋگىدەن بەرى كوڭىلىندە ءبىراز سىر جينالىپتى. ەندى سول تولىسقان داندەي قاۋىزىنا سىيماي كەرنەپ بارادى. سويتسە دە وسىنداي الاس قاپاستا قىزبەن سىرلاسۋدى تىم ەرسى كورىپ كوپ قينالدى. ءبىراق وسى تۇندە نە ەرتەڭ جازاتايىم قازا بولسا وسىنشا سىرىن ارقالاپ كەتۋ اسا اۋىر كورىندى دە سانۆزۆودقا بارۋعا بەل بۋدى.
— مەن... جارتى ساعاتقا... ءا-ا... شتاب جاققا بارىپ كەلەم. سەن باسقارا تۇر، — دەدى ول زەلەنينگە، ۇرلىق قىلعان بالاداي كىنالى پىشىنمەن.
ەرجاننىڭ جول بويعى كۇدىگى راس بولدى. سانۆزۆودتا راۋشان جوق ەكەن. جاس اعاش وسكەن تايىز جىرادان سانيتارلارىمەن بىرگە وكوپ قازىپ جاتقان. كوروستىليەۆ ەرجانعا باسىن يزەي سالدى. قارا كولەڭكەنى كوزىمەن ءتىنتىپ كەرەك ادامىن ىزدەپ ءبىراز اڭىرىپ قالعان ەرجاننىڭ وعاش قىلىعىن ول بايقاماعان سياقتى. ەرجان الدەنەگە اربانىڭ ۇستىندەگى جۇكتى دە ءبىر شولىپ ءوتتى. راۋشاننىڭ سانيتارلىق سۋمكاسىن كورە المادى. سودان كەيىن ارباعا سۇيەنىپ، كوروستىليەۆتىڭ قورباڭداعان ءىرى تۇلعاسىنا قاراپ ءۇنسىز تۇردى. قاسىنا كۇلاندا كەلدى.
— جايشا كەلدىڭىز بە؟ — دەدى ول از قيپاقتاپ تۇرىپ.
— جايشا.
كۇلاندا بوگەلىپ تۇردى دا:
— راۋشان سانروتاعا كەتىپ ەدى، — دەدى.
«قاشان كەلەدى؟» دەگەن ساۋال اۋزىنان شىعىپ كەتە جازداسا دا ەرجان ءتىل قاتپادى. كۇرەگىن جەرگە شانشىپ، ءۇستىن قاعىپ قاسىنا كوروستىليەۆ كەلدى.
— ال، كانە، اكەلىپ قوي، — دەپ كۇرەكتەي الاقانىمەن ەرجاننىڭ قولىن قىستى.
— حال قالاي، قاريا!؟
ەرجان بويىن بيلەپ ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ويناقىلىققا اۋىستى، ءبىراق داۋسى كوڭىلدى شىقپادى.
— وتە جاقسى. كانە تەمەكى تارتىپ الايىق. سودان كەيىن سۋىرشا قايتادان ءىن قازامىز.
— تەرەڭىرەك قاز، قاريا.
كوروستىليەۆ بارماقتاي جۋان ورالعان تەمەكىسىن سورىپ، قايقى تۇمسىعىن جىلتىلداتىپ ەرجانعا قاراپ قويدى.
— قالجىڭداعان بولاسىڭ-اۋ، بالا. ءبىراق كوڭىلىندە كۇلكىڭ جوق. ءىشىڭنىڭ الاي-دۇلەي بولىپ جاتقانى كورىنىپ-اق تۇر.
— ونى قايدان بىلەسىڭ؟ — دەدى ەرجان قاراڭعى دا بولسا كوروستىليەۆتىڭ جۇزىنەن كوزىن تايدىرىپ اكەتىپ.
كوروستىليەۆ قارقىلداپ كۇلىپ الدى. ەرجان كۇلگەن جوق.
— انەكەي، مەن كۇلگەندە كۇلگەن جوقسىڭ عوي.
— كۇلەتىن تۇگى دە جوق، — دەدى ەرجان مازاق بولعانىنا اشۋلانىپ.
— قوي، اشۋلانبا، — دەپ كوروستىليەۆ ەرجاننىڭ يىعىنا قولىن سالدى.
ەرجان يىعىن تەز بوساتىپ الىپ، رەتىن تاپقانسىپ قاعىتىپ ءوتتى:
— قولىڭ ايۋدىڭ تابانىنداي عوي.
— مەنىڭ ءوزىمنىڭ ايۋدان كەمدىگىم قايسى. — كوروستىليەۆ بايسالدى، ويلى پىشىنگە اۋىستى. — ءبىراق ايۋ دا بولسام ءار نارسەنى سەزەمىن.
— مەنىكى دە قالجىڭ عوي، — دەدى ەرجان، ءتۇبى كوروستىليەۆپەن ارازداسقاندى ءتيىمدى كورمەي.
— ءيا-ا، بۇگىن ويىن-كۇلكىنىڭ كۇنى ەمەس، — دەدى كوروستىليەۆ كۇرسىنگەندەي بولىپ. — مەن فين سوعىسىنا باستاپ اياڭ قاتىستىم. سوندا دا كوڭىلىم ەلەگزي بەرەدى. العاشقىدا، ارينە، قيىنداۋ بولادى. ءبىراق ادام بالاسىنىڭ توزبەگەن نارسەسى جوق. بۇگىن عوي ساعان اس باتپاي ءجۇر؟
ەرجان شىنىن ايتتى.
— ونىڭ ءبارى وكىنىشتى. ءالى ولىكتىڭ قاسىندا قارا ناندى كۇيسەپ وتىراتىن بولاسىڭ. ەشتەڭە ەتپەيدى، — دەدى كوروستىليەۆ.
ەرجان قاتتى تىكسىنىپ، كوروستىليەۆقا جالت بۇرىلدى.
— ءسىز نەتكەن قاتال ادامسىز.
— مەن بە؟ — كوروستىليەۆ سابىرلى قالپىن وزگەرتكەن جوق. تەك تەمەكىسىن قاتتىراق سوردى. — مۇمكىن. ءالى ولىكتىڭ دورباسىنداعى ناندى دا الىپ جەيتىن بولاسىڭ. ەسىڭدە بولسىن ءتىرى قالعان ادامعا تىرشىلىك ەتۋ كەرەك. ال سوعىس دەگەن قاتال نارسە. شۇيكەسى ناشار كىسىگە جۇمساق تيمەيدى. قاتالعا قاتال بولماسقا شارا جوق.
ەرجان كوڭىل تۇبىندە ماقۇل كورمەسە دە، ونىڭ دالەلىنە قارسى داۋ ايتا المادى. كوروستىليەۆ از بوگەلىپ قايتا سويلەگەندە داۋسىنان كۇرسىنىس بايقالدى.
— مەن سەنى رەنجىتىپ الدىم-اۋ دەيمىن. ءبىراق سويتپەسكە سەنىڭ دە امالىڭ جوق. وسى باستان بەكىنىپ، تۇيىنە بەر. تاس بولىپ قات، ال ءبىراق ادامعا دەگەن راحىمىڭنان ايرىلما. ءۇمىت، سەنىم، كەرەك بولسا ماحاببات دەگەن دە ادامدى اجالدان ساقتايتىن بويتۇمار. مەن يدەاليست ەمەسپىن، ءبىراق سەنىم دەگەن وتە قاجەت نارسە.
— جاۋدى جەڭەتىنىمىزگە مەن سەنەمىن، — دەدى ەرجان.
— وعان ءبارىمىز دە سەنەمىز. ارينە ول وڭايعا تۇسپەس تە. ال ونىڭ ۇستىنە جەكە ءبىر ادامعا سەنۋ كەرەك.
— ءسىز عاشىقتىقتى ايتاسىز با؟
— مەيلى، ءتىپتى عاشىقتىڭ بولسىن. ءبىراق مەن كوز قىسىپ، قاباق قاعىسقاندى ايتپايمىن. ناعىز اجالدان سۇيرەپ شىعاتىن ماحابباتتى ايتامىن. ومىردە سونداي ءبىر ادام بارىن بىلەسىڭ، سوعان بار جانىڭمەن سەنەسىڭ... سول ءۇشىن ءولىپ كەتسەڭ دە ارمانىڭ جوق. ال اجالدان قورىقپاعان كىسى ولە قويمايدى. — كوروستىليەۆ جۋان قاتقىل داۋسى جۇمسارىپ ەلىگە سويلەدى. — جۇرەگىڭدەگى ەڭ اسىلىڭدى شاڭ-توزاڭ جۋىتپاي ءبىر ادامعا ساقتايسىڭ. قانشا قاندى قىرعىن ۇرىستا جۇرسە دە سول اسىلىن اياۋلى ادامىنا تابىس ەتپەي تۇرىپ، بار سىرىن اقتارماي تۇرىپ كىسى ولەمىن دەگەن ويعا سەنبەيدى. سوعان جەتەتىنىنە سەنەدى. سولاي، جاس جىگىت.
— بۇل ءوز باسىڭىزدا بولعان وقيعا ما؟
— گاپ وندا ەمەس، — دەپ كوروستىليەۆ كەنەت ۇيقىدان ويانعانداي داۋسى وزگەرىپ.
— ءسىز فيلوسوف ەكەنسىز.
— ءيا، وندايىم بار. قوي، گەرمانيا فيلوسوفتار وتانى بولعانمەن، فاشيستەر فيلوسوفيانى سۇيمەيدى، — دەدى كوروستىليەۆ ويناقى ۇنمەن، ءوزىنىڭ اياق استىنا اقتارىلا سالعانىن جۋىپ-شايعىسى كەلىپ. — ەڭ دۇرىسى ىسكە كىرىسەلىك.
ەرجان جۇمىس ىستەپ جاتقان ادامداردىڭ قاسىندا كوزگە سۇيەل بولىپ كوپ تۇرا المادى. ول قايتۋعا بەتتەگەندە «ءتورتىنشى روتاعا پاكەت تاراتىپ كەلەيىن» دەپ كۇلاندا دا ەرە ءجۇردى. «نەگە كەلدىم، نە تىندىردىم، وسى مەنىكى نە ءجۇرىس» دەگەن وي مازالاپ ەرجان ءىسىنىڭ بەرەكەسى قاشقان ادامداي اسا ءبىر ىڭعايسىز حالگە ءتۇستى. الىستاعى ءالسىز نايزاعايداي قاراڭعى ءتۇننىڭ جيەگىن جەلپىپ سنارياد وتى جارقىلدايدى. اتىس داۋسى السىرەپ، جۇمساق ەستىلەدى. كۇندىزگى قانسوقتا جەمىنە كۇپتى بولعان جالماۋىز — سوعىس ىڭىرانا لوقسىپ اقىرىن ءتونىپ كەلەدى. ەرجاننىڭ ەسىنە كوروستىليەۆ ءسوزى ءتۇستى. ءوزىن قوربيعان جايداق نارسە عوي دەپ قانا ويلاۋشى ەدى؛ ونىڭ ىشىندە دە ءبىراز سىر بار سياقتى. الدىڭعى تۇرپايى ءسوزى ەرجان جۇرەگىنە تىكەندەي قادالعانمەن، سوڭىنان باسقا جاقتان كەلىپ شىقتى. اشەيىندە مۇنداي اياق استىنان اقتارىلا سالعان سىر، ەرجان جۇرەگىنە اسەر ەتپەي وتە شىعار ەدى، ءتىپتى ەرسى دە بولار ەدى. ءبىراق بۇگىن ءار ادامنىڭ جان جۇيەسى ءبىر كۇيگە بۇرالعان كوپ اسپاپتىڭ شەگىندەي — ءبىرى ءۇن شىعارسا، وزگەلەرى دە قوسىلا كوروستىليەۆتىڭ ايتقانى ەرجاندى كوپ تولقىتقان وي ەدى. العاشقى ويانعان ماحاببات اڭسارى سوعىسقا جاقىنداعالى ءورشي ءتۇستى. كوپ كورىسىپ ۇيرەنىسە الماي سىرتتان ىنتىققان بالا قيال راۋشاندى بيىككە، اسپانعا كوتەردى. مىنەكەي، تاعى دا تىلدەسە الماي ارماندا كەلەدى. ەكەۋى قول ۇستاسسا، سوناۋ قاراڭعى تۇنەكتەن جارقىلداي تونگەن قاھارلى سوعىس تا ءقاۋىپتى بولماس ەدى. ءبىرىن-بىرى اجالعا بەرمەس ەدى. سوڭىنان كولەڭكەدەي ەرىپ كۇلاندا كەلەدى.
— جاڭاعى ۆانيا اعاي جاقسى ايتتى-اۋ، — دەدى كۇلاندا قاتارلاسا بەرىپ. — وتە جاقسى ايتتى، — دەدى تاعى دا كۇبىرلەپ.
— ءيا، وتە دۇرىس ايتتى.
تاعى ءبىراز ءۇنسىز ءجۇرىپ، وكوپقا جاقىنداعاندا كۇلاندا ەرجاندى بوگەپ قالدى. قىزدىڭ جاس ءوڭى ادەتتەگىسىندەي ەمەس، ءتۇن قاراڭعىسىنان بۇلدىراپ، مۇنارتىپ ادەمى كورىنەدى. قيىقتاۋ قارا كوزى دوڭگەلەنىپ ەرجانعا تەلمىرە قالىپتى. سۇيگەنىن اڭساپ كەلە جاتقان جاس جىگىتكە بۇل راۋشاننىڭ كوزىندەي بولىپ، ىستىق تارتىپ كەتتى. ەرجان دا ءىشى جىلىپ ەمىرەنە قارادى.
— ەرجان، — دەدى كۇلاندا داۋسى ءدىر ەتىپ. جاقىنداي ۇمسىنىپ، قولىن ەرجاننىڭ يىعىنا سالدى دا، قايتادان تارتىپ الدى؛ جەڭىنىڭ ۇشىنان ۇستادى. — ەرجان... ءوزىڭدى ساقتاي گور... مەن تىلەكتەسپىن
ەرجان قارىمەن قاپسىرا وراي كۇلاندانىڭ ارقاسىنان قاقتى.
— راقمەت، كۇلاندا! ءوزىڭ دە امان بول.
2
«ءولىم دەگەن نە؟ ول ادامنىڭ جوقتىققا اينالۋى. ايتالىق «ءومىر جولىنىڭ اياقتالۋى». ادام بارلىق ءىسىنىڭ اياقتالعانىن، تىنعانىن جاقسى كورەدى. تەك قانا ءومىردىڭ اياقتالعانىن جەك كورەدى. جوق بولىپ كەتۋ وتە قورقىنىشتى. ال ءدىنشىل ادامدار رۋحىنىڭ ماڭگى ولمەيتىنىنە سەنەدى. لوگيكا بويىنشا ولارعا ءولىم قورقىنىشتى بولماسقا ءتيىس. ويتكەنى و دۇنيەنىڭ دە راقاتى بار دەپ بىلەدى... ءبىراق ولار دا ولىمنەن قورقادى. نەگە ولاي؟ قۇدايعا سەنبەگەندىكتەن مەنىڭ ولىمنەن، ياعني ماڭگىلىك جوق بولىپ كەتۋدەن قورقاتىنىم دالەلدى». — ويى وسى اراعا كەلىپ تىرەلىپ كۋپسيانوۆ جان-جاعىنا قاراپ الدى. شارۋانىڭ الاسا توبەلى ءتور بولمەسىنىڭ ءىشى تىنىش. باتارەيادان قۋات العان كىشكەنە لامپا ءۇي ورتاسىن دوڭگەلەنتە جارقىراتىپ قاراڭعىلىقتى بۇرىش-بۇرىشقا، جۇك تاساسىنا قۋىپ تاستاعان. ەسىككە تامان قۇلاعىنا ترۋباسىن بايلاپ الىپ، مۇلگىپ تەلەفونيست سولدات وتىر ەكەن. ءوزى مۇلگىپ كەتكەن بە، قالاي؟ ارينە ول مەن سياقتى تولعانبايدى. وقىعان، ويلى ادامدار سەزىمتال بولادى. ءومىردى دە قاتتى باعالايدى». وسى ارادا كوزىنە جاس كەزىندەگى ءبىر وقيعا ەلەستەدى. بۇل گيمنازياعا باراتىن كوشەدە قولىن سوزىپ «پودايتە، حريستا رادي» دەپ سىڭسىپ ءبىر قايىرشى تۇراتىن. ۆەنيامين وعان اناسىنىڭ تاپسىرۋىمەن كۇندە باقىر اقشا تاستاپ كەتەتىن. ومىرگە ءماز بوزبالانى ونىڭ اسىرەسە جيرەندىرگەنى — ساسىق ءيسى ەدى. جاقىنداعاندا قولقانى اتىپ كەتەتىن. وعان سوقپاي كەتەيىن دەسە اناسىنىڭ ءتىلىن الماۋعا باتىلى جەتپەيتىن. ءبىر كۇنى ىزا بولىپ كەتكەن ۆەنيامين شالعا: «وسى، سەن، نە ءۇشىن ءومىر سۇرەسىڭ»، — دەدى، «شىراعىم-اۋ، ەشكىمنىڭ دە ولگىسى كەلمەيدى عوي»، — دەپ ەدى شال، — «راس، ەشكىمنىڭ ولگىسى كەلمەيدى. پروستەيشايا يستينا. ايتپاقشى، تاريحتا تالاي سولداتتاردىڭ ءوز دەنەسىن وققا توسىپ كوماندير ءومىرىن ساقتاپ قالعانى ءمالىم. بۇل نەلىكتەن؟» كۋپسيانوۆ سولداتتى ونداي ىسكە اپاراتىن سەزىمدەردى ءبىراز تالداپ كورىپ ەدى، ءبىراق بۇعان جاۋاپ تابا المادى. ونىڭ كوزى حات جازىپ وتىرعان ۋاليگە ءتۇستى. «ايەلىنە جازىپ وتىرعان بولار، — دەپ ءتۇيدى كۋپسيانوۆ. — ءبىراق ونىڭ ويى دا ءقازىر وسى توڭىرەكتە جۇرگەنى انىق. ول عوي ءقازىر ەڭ الدىمەن ءوز ءومىرىن ويلاپ وتىر. حات جازۋ دا ومىرگە دەگەن ءۇمىتتىڭ ءبىر ءتۇرى».
بۇگىنگى كۇن تىم قىزۋ بولدى. ءار بولىمشەگە ءوز ورنىن، ارتيللەرياعا اتىس پوزيسياسىن كارتادان بەلگىلەپ بەرۋ ونشا قيىن بولماسا دا، سولاردى جەر بەتىنە ورنالاستىرۋ وڭايعا سوققان جوق. كادىمگى اۋرە-سارساڭ. جاردەمشىلەرىمەن، وزگە كومانديرلەرىمەن قوسا بۇعان كۋپسيانوۆتىڭ ءوزى دە كوپ ارالاستى. اشەيىندە كونبىستى، «يە ماقۇل» دەپ تارتا بەرەتىن ءۇشىنشى باتالون كومانديرى جالپاق بەت قارا قازاڭ قونىسبايەۆتىڭ ءوزى بۇگىن مۇنى ءبىراز كۇيدىردى. ءبىراق ونىمەن شارىلداسقانى تەز-اق ۇمىت بولىپ ەدى، ۇزاق اشۋلاندىرىپ، كىجىندىرگەن ارىستانوۆ. مۇنىڭ ءامىرىن كەرەناۋلاۋ بولسا دا قۇپ الىپ جۇرگەن مۇرات بارلىعىن دەرلىك قيقار ىستەپتى. بۇگىنگى بەكىنىستى جاساۋعا كۋپسيانوۆ بار ونەرىن سالىپ ەدى. الدىن-الا كارتاعا تەسىلە ءۇڭىلىپ، كوپ قيالداپ ادەمى بەكىنىس شەبىن سىزعان-دى. ونى وزىنشە ءبىراز تۇزەتتى. كوپ ۇڭىلگەسىن سىزىقتىڭ ءار يرەگىنە دەيىن كوڭىلىندە جاتتالىپ، كوزىن جۇمسا دا قىزىل قارىنداشتىڭ ءىزى كورىنىپ تۇراتىن بولدى. وعان ىشىنەن «بلاگورودنايا لينيا» دەپ ات تا قويىپ الدى. باعدارلاۋعا شىعىپ جەردى كوزبەن كورگەندە دە نەگىزىنەن وسى سىزىق قالىپ ەدى. ءتىپتى پولك كومانديرى ەگوروۆتىڭ وزگەشە ويلارىنا دا سىپايى تۇردە دالەلدى داۋ ايتىپ، ءوز دەگەنىنە ءيىپ اكەلگەن-دى. ديۆيزيانىڭ شتاب باستىعىنا دا ارنايى بارىپ ماقۇلداتىپ ەدى. جانە بۇل جوسپاردى ءوزى جاساعانىن دا ءساتى ءتۇسىپ انىق اڭعارتقان. ۆەنيامين كوڭىل تۇكپىرىندەگى ۇشتىعى كورىنگەن پيعىلىن — وزگەگە ارناسا دا، ءوزى ءۇشىن انىقتاپ الاتىن. ون بەس جىلدان ارتىق ىشتەي تۇرتكىلەپ مازا بەرمەي جۇرەتىن ءبىر ويى بار ەدى — ول ۇلكەن قولباسى بولۋ، داڭقىن شىعارۋ. ۋچيليششە بىتىرگەندە قولباسى جۇلدىزى جارقىراپ جاپ-جاقىن تۇر ەدى. ريەۆوليۋسيالىق ەلدە جاستاي تەز كوتەرىلۋ ءتىپتى قيىن ەمەس سياقتى كورىنگەن. ءبىراق بۇل ءبىر ساتىنى اتتاپ وتپەي اقىرىن جىلجىدى دا، الگى جاپ-جاقىن جۇلدىز الىستاي بەردى، بۇلدىراپ كەتتى. كۋپسيانوۆتىڭ جاستىق ارمانى، جالىنى ءسونىپ، شوعى ءوشىپ قولامتا تارتتى. ەندى سول قولامتا جەل ۇرلەگەندەي كوكىرەگىندە قايتا مازدادى. العاشقى ۇرىستا-اق ءوزىن كورسەتۋ ماقساتى مۇنى جاس بالاشا قىزىقتىرىپ اكەتتى. ءساتى تۇسپەي وسى كەزگە دەيىن بۇركەلىپ كەلگەن اسكەري تالانتىن اشپاق بولدى. كورسىن، ۇقسىن. اشەيىندەگى بەيجاي قالپىنان سەرگىپ، بار ىنتاسىمەن بەكىنىس جوسپارىن جاسادى. وزگەسىن ايتپاعاندا مۇنىڭ ديسپوزيسياسىنىڭ اسا ۇتىمدى ەكى جاعى بار — ادام شىعىنىن ازايتۋ، جاۋدى تويتارۋ. كۋپسيانوۆ جاۋ كۇشىنىڭ سالماعىن جاقسى بىلەدى. نە جاسىراتىنى بار، بۇل رۋبەجدە جاۋدى ۇزاق ۇستاپ تۋرا المايتىنىمىز انىق، سوندىقتان دا ول شىعىنسىز شەگىنۋ جاعىپ قاتتى ويلادى. ەرتەڭ دە سوعىسۋ كەرەك.
كۋپسيانوۆ قالىڭ تۇتاسقان، كەيدە ءۇزىلىپ، ۇساق شوعىرلانىپ ۇزىننان ۇزاق سوزىلعان ورماندى جاقسى پايدالاندى. باتالونداردى ورمانعا ارقا تىرەي بەكىندىرىپ، كەيىنىرەكتەگى دالاندار مەن دوڭەستەرگە ارتيللەريا پوزيسيالارىن جاساتپاق بولعان. ءتىپتى ارتيللەريا پوزيسيالارى بەلگىلەنگەن نۇكتەلەردەن ايقىش-ۇيقىش ءسۇيىر جەبەلى قىزىل سىزىقتار تارتىپ پولك مايدانىن زەڭبىرەك وتىمەن تۇگەل قامتىعانداي بولىپ ەدى. بارلىعى ەسەپتەلگەن-دى. مۇرات وسى سىزىقتىڭ شىرقىن بۇزىپ باتالونىن ىلگەرى شىعارىپ الىپ كەتىپتى. ورمان الدىنداعى ءۇش-تورت ءجۇز مەتردەي جەردەگى دوڭەستىڭ ار جاق باۋرايىن الا بەكىنگەن. ونىسىمەن تۇرماي ءوز قاراۋىنا بەرىلگەن ارتيللەريا پوزيسياسىن دا اۋىستىرىپ، ىلگەرىلەتكەن. ەكىنشى ورالىپ سوققاندا كۋپسيانوۆ پەن ارىستانوۆ وسى ءۇشىن قاتتى كەرىسىپ قالدى.
جاعدايدى كورىپ اشۋعا بۋلىققان كۋپسيانوۆ، ءوزىن ارەڭ تەجەپ سىزدانا كەكەتىپ:
— ءسىزدىڭ توپوگرافيادان حابارىڭىز بار بولار، جولداس كاپيتان، — دەدى مۇراتقا. سودان كەيىن پلانشەتكاسىن اشىپ كارتاسىن نۇسقادى. — مىنادا بەكىنىس شەبى انىق بەلگىلەنگەن بولاتىن.
مۇرات ونىڭ كارتاسىنا قاراعان جوق.
— جەر ىڭعايىنا قاراپ ءسال ويىستىم، — دەي سالدى.
— ونداي ويىسا بەرسەڭىز از ەكەن، — دەپ قاعىتتى كۋپسيانوۆ.
— ارينە كوپ ەمەس، — دەپ قوستادى مۇرات مۇنىڭ كەكەسىنىن ۇقپاعانداي.
— اڭعارساڭىز، جوعارعى كومانديردىڭ بۇيرىعىن بۇزدىڭىز، — دەدى كۋپسيانوۆ قاتايىپ.
— مەن بە؟ — دەدى مۇرات ۇزىن بويىمەن جوعارىدان تومەن كۋپسيانوۆقا قاراپ.
كۋپسيانوۆ بەكىنىستىڭ بىتۋگە جۋىقتاعانىن كوردى، ءبىراق ىزامەن ەرەگىس ارالاسىپ ءوز ءامىرىن وتكىزۋگە قىڭىرايدى.
— جولداس كاپيتان، بەكىنىس شەبى سىزگە كورسەتىلىپ بەرىلگەن. بۇيرىقتى ورىنداڭىز.
مۇرات تاتۋلىقتى بۇزباۋعا تىرىسىپ بەكىنىستىڭ الدى ەڭىس، ۇزاق جازىق ەكەنىن، جاۋعا وقتىڭ الىستان داريتىنىن قىسقا دالەلدەپ بەردى. ءبىراق كۋپسيانوۆ ءبىر ەزۋىمەن مىرس ەتىپ قارسى داۋ ايتتى.
— ول ايتقانىڭىز دۇرىس، ءبىراق اڭعارساڭىز سىزدەن بۇرىن دا كوپ جاعداي ويلانعان. ۇزاق ۇرىستا وق-دارىمەن قامتاماسىز ەتۋ، ەگەر كەرەك بولسا شەگىنۋ جاعى دا ەسكەرىلگەن. ءسىز سىڭار ويلاپسىز.
— مەن ەڭ الدىمەن جاۋدى توقتاتۋ جاعىن ويلادىم، — دەدى مۇرات داۋسى قاتايىپ. — ءوق-دارىنى قامتاماسىز ەتەمىن. ال قاشۋعا قالساق زىمىراپ بەرەرمىز. — قىڭىر كاپيتاننىڭ مانادان بەرى جۇمساق بولىپ تۇرعانى سودان بولار، مىقتى دالەلىن كەيىنگە ساقتاعان ەكەن. — گەنەرال كەلىپ ەدى، وسى پوزيسيانى ۇناتىپ كەتتى، — دەدى ول ءجاي ايتا سالعانداي.
كاپيتانعا ءوز ورنىن كورسەتىپ بەرۋ ءۇشىن قاتتى كەتۋگە بەل بايلاعان كۋپسيانوۆتىڭ ەندى لاجى بولماي قالدى. كەگىنىڭ جارتىسىن كەيىنگە قالدىرىپ، ازىرگە تەك ارتيللەريا پوزيسياسىن بۇرىنعى ورنىنا كەشىرۋگە ءامىر ەتتى. سودان كەيىن-اق قانشاما ىسپەن الاڭ بولسا دا كەشكە دەيىن مۇرات قىلىعى مازا بەرمەدى. اشەيىندەگىدەي ەمەس، سامارقاۋ كەسكىن كوز الدىنان كەتپەي ىزا قىلدى. بۇرىن مۇراتتى ادۋىن، اڭعالداۋ كورۋشى ەدى، ەندى باقسا مىنادايى دا بار ەكەن. ناعىز جالاڭقابات ەمەس سياقتى. اشىق مويىنداماسا دا كۋپسيانوۆ مۇراتتىڭ كۇشتى ادام ەكەنىن تۇپكى ءبىر سەزىمىمەن اڭعاردى. ءتۇبى جۇلدىزدارى جاراسپايتىنى ايقىن. بۇل وعان جول بەرە المايدى. كۇنى بويى، قالت ەتكەندە — ول بولاشاق دۇشپانىمەن ءوزىن سالىستىرىپ كوردى. مۇرات قايراتتى، وجەت جىگىت، ونىڭ ۇستىنە ناحالداۋ. ءبىراق سول ءور مىنەزىنەن، قىزبالىعىنان ءالى تالاي سۇرىنەدى. ال كۋپسيانوۆتىڭ ارتىقشىلىعى — ءوزىن شىنىقتىرىپ جاساپ العان ءوز مىنەزى. مۇرات قىزىپ كەتكەندە ءوزىن تەجەي بىلمەسە، بۇل قاشان دا بايسالدى قالىپتان اۋمايدى. ءار قيمىلىن، ءسوزىن ولشەپ-پىشىپ قويعان، ەڭ اياعى كۇلكىسىنە دەيىن ولشەۋلى. وسىنىڭ ءبارى ونى سىرتقى ىستىق، سۋىقتان قورعايتىن قابىرشاق.
جاڭاعى ازىردە، شتابقا قايتىپ كەلە جاتقاندا جالاقتاي جارقىلداعان سوعىس وتىن كورىپ، كۇنى بويى ىقىلىقتاپ مازالاعان وسى ويدان ارىلدى. ەسىنە ءولىم ءتۇستى. «ەكەۋمىزدەن مىقتى تاعى ءبىر كۇش بار ەكەن عوي، تالاسىمىزدى سول شەشەر-اۋ. ءبىراق كىمنىڭ پايداسىنا؟..» دەپ ويلاپ تىكسىنىپ قالدى. سودان شتابقا كەلىپ وڭاشالانعاسىن-اق، وسى ويعا بەرىلىپ، فيلوسوفياعا اۋىسقان-دى. ەندى ءوزى جاساعان پلاننىڭ دا، مۇراتتى جەڭۋدىڭ دە قىزىعى بولماي قالعان سياقتى.
كۋپسيانوۆ تاعى دا ۋاليگە قارادى. قولى سۋماڭداپ داپتەر بەتىنىڭ تومەنگى جاعىنا بارىپ قالىپتى. تىم اسىعا جازۋىنا قاراعاندا حاتىن اياقتاۋعا تايانعان سياقتى.
ءۋاليدىڭ قارا سۇر بەتى قورعاسىن رەڭدەنىپ كوكشىل تارتقان. انەكەي وڭىنە قان تەپسىندى. ەندى كوك پەن قىزىلى ارالاسىپ بەتىندە ىزاقور شاپتىقپا ادامنىڭ الپەتى پايدا بولدى. مىنە بەت ۇشىنداعى قويۋ قىزىلى شىم-شىمداپ كوككە ءسىڭىپ، قايتا سۇرلاندى. جۇرەك ءدىرىلى مەن سۇسى ارالاس ەرەكشە كەسكىن. ءۋاليدىڭ وڭىندەگى قۇبىلىستى قىزىقتاپ كۋپسيانوۆ اۋىر ويدان سەرپىلگەندەي بولدى. ءىشتى جەگىدەي جەپ، شەشۋىن تاپتىرماي تۇيىققا تىرەگەن ويدان جەڭىل جايتتەرگە اۋىستى. «وسى جىگىتتىڭ ماعان نەسى ۇنايدى، نەسى ۇنامايدى، — دەدى ول ىشىنەن. — وسى ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى دوستىق پا؟ الدە باستىق پەن باعىنىشتىنىڭ اراسىنداعى رەسمي قارىم-قاتىناستان گورى جاقىندىق پا؟ دۇرىسىراق ايتقاندا مەنىڭ جاقىنىراق ۇستايتىن قاراشىم عانا ما؟» كۋپسيانوۆ بۇل اراسىن تىكەلەي انىقتاي المادى. ايتەۋىر نە دە بولسا ەكەۋى ىڭعايلاسا كەتتى. ال ەگەر كۋپسيانوۆتىڭ وسى پولكتا دوسى بولسا ول، ارينە ءۋالي بولۋعا ءتيىس.
— ايەلىڭە جازدىڭ با؟ — دەپ سۇرادى كۋپسيانوۆ حاتتى كونۆەرتكە سالىپ جاتقان ۋاليدەن.
— جوق، جولداستارىما، — دەدى ءۋالي ۇرلىعى شىعىپ قالعان ادامداي قيپاقتاپ.
«ءاربىر توسىن ساۋالدان قىسىلىپ قالادى، ءوزىنىڭ ءبىر شيكىلىگى بار ما ەكەن، الدە تابيعي ۇيالشاقتىعى، سىپايىلىعى ما ەكەن» دەپ ويلادى كۋپسيانوۆ.
— ايەلگە دە حات جازۋ كەرەك. ول بايعۇس، سارعايىپ حات كۇتىپ وتىرعان شىعار، — دەدى ول اقىل ايتقان بايسالدى پىشىنمەن.
— وعان كەشە جازعانمىن.
— سەن بۇگىن ارىستانوۆتى كوردىڭ بە؟ — دەدى كۋپسيانوۆ ويدا جوقتا.
ءۋالي تاعى دا قىپىلىقتاپ قالدى؛ ءوڭى دە قىزعىلت تارتتى.
— ءى-ى، كوردىم.
— باتالونىنىڭ بەكىنىسىندە بولدىڭ با؟
باستىعى قازبالاي بەرگەنگە مە، ءۋالي دە ەلەڭدەپ اككى قالىپقا ءتۇستى.
كۋپسيانوۆ ونىڭ جۇزىندەگى قۇبىلىستى تانىپ ويعا قالدى: «ەكەۋمىزدىڭ قايسىمىزدى جاقىن كورەدى ەكەن؟ اناۋمەن كوبىرەك جولداس بولعان جانە قانشا ايتقانمەن ءوز ۇلتى. ءبىراق...» «ءبىراق» دەيتىن سەبەبى — مۇرات مۇنى ءىش تارتپايتىن سياقتى، ءۋاليدىڭ دە مۇراتقا دەگەن سىپايى، جىلى كۇلكىسىنىڭ ار جاعىنان سىزداپ شىعىپ تۇرعان ىزعار بايقالىپ قالادى — قىزعانىشى ما، كۇيىنىشى مە؟
— سەنىڭ ول تۋرالى پىكىرىڭ قالاي؟
ىشتەي دايىندالىپ الدى ما، ءۋالي بۇل جولى كۋپسيانوۆقا جىميا قاراپ، بايسالدى جاۋاپ بەردى:
— ونشا جوعارى ەمەس. سوقتىقپا، ءبىر كۇنى باسىن جارىپ الادى.
كۋپسيانوۆ ولشەگەندەي ازعانا اقىرىن كۇلىپ الدى. سودان كەيىن ءسال تولىسا باستاعان سۇيەكتى، ادەمى دەنەسىن تۇگەل كورسەتكىسى كەلگەندەي ارلى-بەرلى جۇرە باستادى.
— تاۋىپ ايتتىڭ. ارىنى قاتتى.
كۋپسيانوۆتىڭ ءسوزىن راستاعانداي مۇرات ەسىكتەن ەنتەلەي كىردى. شاڭ-توپىراقتان كىرلەگەن سۇر شينەلى، بەت ءجۇزى ءالسىز لامپانىڭ سولعىن جارىعىنان قاراۋىتىپ تۇنەرە تۇسكەن. ول سايابىر تاۋىپ، جايباراقات وتىرعان ادامداردىڭ ۇستىنە مىنا سۋىت تۇرىمەن ابىگەر الا كىردى.
— مەن ءسىزدى ارەڭ تاپتىم، — دەدى ول شتاب باستىعىنا.
— كىمدى ايتسا سول كەلەدى دەگەن. كانە وتىرىڭىز، — دەدى.
كۋپسيانوۆ ءوزى ستولدىڭ باسىنا كەلىپ تىڭدايتىن راي ءبىلدىردى.
مۇرات بولمەنى ءبىر شولىپ ءوتتى دە، ورىندىق الىپ كۋپسيانوۆقا قارسى وتىردى. العاشقى ەكپىندەگەن قارقىنىنان تەجەلىپ، شتاب باستىعىنىڭ اجارىنا كوز تاستادى.
— سول باياعى ارتيللەريا پوزيسياسىنىڭ داۋىمەن كەلدىم.
— بار ماسەلەنى كەلىسىپ ەدىك قوي. مەن ديسپوزيسيانى ەندى وزگەرتە المايمىن.
— ماعان بەرىلگەن كۇشتى وزىمشە پايدالانۋعا رۇقسات ەتىڭىزشى. — كۋپسيانوۆ تۇڭىلدىرە جاۋاپ بەرگەسىن مۇرات تا تىكە كەتتى.
كۋپسيانوۆ داۋسىن كوتەرمەسە دە ءسوزىن سىزداپ ايتتى:
— ءسىز ءوز باتالونىڭىزدى جالاڭاشتاپ سوققىنىڭ استىنا توسقانىڭىزبەن تۇرماي، وزگە بولىمدەردى دە ارانداتپاقسىز با؟
«جاسىرىنباق ويناۋعا كەلگەن جوقپىز!» دەگەن اششى سوز كومەيىنە كەلىپ قالسا دا مۇرات ءوزىن تەجەپ قالدى. بۇلاي ءىس بىتپەيدى ەكەن. كۋپسيانوۆتىڭ ادەتتەگى بايىبىنان شىعا باستاعانىن سەزىپ، جارانى ۋشىقتىرماۋعا تىرىستى.
— باتالوننىڭ پوزيسياسى تۋرالى كەلىستىك قوي، ونىڭ نەسىن ايتا بەرەمىز، — دەدى مۇرات باسەڭسىپ، ول پوزيسيانى پانفەروۆ ۇناتقانىن قىتىعىنا تيمەي ەپپەن ەسكەرتىپ. — ەندى سونىمەن سايكەس زەڭبىرەكتەردىڭ العاشقى ورنىن دا اۋىستىرۋ كەرەك بولىپ تۇر عوي. سونى اقىلداسقانىمىز قالاي بولار.
مۇرات كۋپسيانوۆتىڭ ساباسىنا قايتا ءتۇسۋىن توسىپ تەمەكى تارتتى. «بارىنەن وسى سەن قيىن بولماساڭ نە عىلسىن، شىرەنىپ جەلكەدەن تارتاسىڭ دا وتىراسىڭ-اۋ» دەدى ىشىنەن؛ كۋپسيانوۆ وڭ قاباعىن كوتەرىپ، مۇراتقا قاراپ، ءسال ويلانىپ قالدى. «بىردەن باسىلىپ قالعانى ما؟ الدە ايلاسى ما؟ قىردىڭ اڭى اككى، قۋ دا بولۋشى ەدى». كەنەت وعان وسى ءبىر العىرت وجەت جانعا ءوز كورەگەندىگىن اڭعارتىپ، مايدان جاعدايى تۋرالى ارىدەن سەزگەنىن ايتىپ، ۇعىندىرعىسى كەلدى. ونىڭ ارىنى سوندا باسىلماق. جالپى كۋپسيانوۆ بىلەتىندىگىن وزگەگە اڭعارتۋعا قۇشتارلاۋ بولاتىن. ەندى ول جايىمەن ستولعا وتىرىپ تەمەكى تارتتى. پاپيروسىنىڭ كۇلىن ءتۇسىرىپ، شىناشاعىنىڭ ۇشىنا قاراپ ويلانىپ الدى دا بايسالدى، جىلى شىرايمەن سويلەدى.
— ال، اقىلداسايىق. سىزبەن كەرىلدەسىپ جاتۋ ماعان دا راحات ەمەس، قىمباتتى كاپيتان. ءبىز ارەگىرەك ويلاۋىمىز كەرەك. نەمىستەر ءبىراز ىركىلىن، كۇشىن تولىستىرىپ، جۋىردا جاڭا شابۋىل باستادى. ازىرگى جاۋ ەكپىنى قاتتى — مۇراتقا ءسوز ءمانىن ۇقتىرعىسى كەلىپ كۋپسيانوۆ از بوگەلدى. — اڭعارساڭىز، جاۋدى ءبىز بۇل رۋبەجدە توقتاتا المايمىز. ءبىزدىڭ ديۆيزيانى سەلدىرەتىپ، تىم كوپ جەرگە سوزۋىنا قاراعاندا جوعارعى جاڭ تا وسى پىكىردە بولسا كەرەك. اڭعارساڭىز، ءبىز جالپى مايدانداعى جاعدايعا سايكەس تاكتيكا قولدانۋعا ءتيىسپىز. ءجونسىز اراندايتىن رەتىمىز جوق.
مۇرات قارسى داۋ ايتپاي ءۇنسىز تىڭدادى. قارسىلاسقان ادامىنا ۇقتىرعانىنا، ءوز دالەلىنىڭ بۇلتارتپاس دالدىگىنەن ەلىگىپ كۋپسيانوۆ ۇزاق تا، ىقلاستى دا سويلەدى. مۇرات ونىڭ شىم-شىمداپ قايدا اكەلە جاتقانىن سەزدى. «مۇنىڭ سەنىڭ، بۇقپانتايدىڭ تاكتيكاسى ەكەن» دەپ ءتۇيدى ىشىنەن. ادەمى دالەلدەگەن ويدىڭ استارىن ۇناتپاسا دا كۋپسيانوۆ ءسوزىنىڭ اياعىن سابىرمەن توستى. ءبىراق داۋ دەسە دەلەبەسى قوزاتىن قازاقتىڭ بالاسى ءوز پىكىرىن دە ايتپاي كەتە المادى.
— جاۋدى توقتاتاتىن اقىرعى رۋبەجگە از شىعىنمەن جەتۋ اركىمنىڭ ارمانى ەكەنى راس. سول ءۇشىن جونىمىزدى توسىپ بۇعا بەرۋ كەرەك پە؟ — مۇرات كۋپسيانوۆتىڭ قارسى داۋ ايتقىسى كەلگەن اجارىن تانىپ، تەز سويلەپ كەتتى. — ءسىزدىڭ ايتىپ وتىرعانىڭىز ءىستىڭ ءبىر عانا جاعى. ال، ءبىز ءۇشىن ەڭ باستى مىندەت — قادام باسقان سايىن جاۋدى قانسىراتا بەرۋ. ءسىز كۋتۋزوۆ تاكتيكاسىن ايتتىڭىز. نەگىزىنەن ۇقساستىعى بولعانمەن ءبىز ونى اينىتپاي قايتالاماسپىز. ءبىز تاريحي سپەكتاكل قويىپ جۇرگەن جوقپىز. موسكۆانى دا بەرە الماسپىز.
قىسقاسى توبەلەس ەكەن — توبەلەس. مۇندا مۇرنىم قانايدى، باسىم جارىلادى دەپ ايانعاننىڭ ەنەسى ۇرىلادى. — مۇرات اۋىر ءسوزىن، قىزارعانىن بىلدىرگىسى كەلمەي جىميا تىڭداپ وتىرعان كۋپسيانوۆقا كوز تاستادى دا، تەز باسىلدى. «قابىرشاعىڭنىڭ سىرتىنا دا قان تەپسىنىپتى-اۋ» دەپ ىشتەي مىرس ەتتى. — ءبىز ستراتەگيالىق ايتىسقا ءتۇسىپ كەتىپپىز عوي. ودان دا ءوز شارۋامىزعا كەلەيىك. ۋاقىت تىعىز.
مۇرات كارتاسىن ستولعا جايىپ ءار دوڭەس، ىلديدى، ورماندى كوزگە كورسەتكەندەي ەتىپ سيپاتتاپ، ءار زەڭبىرەكتىڭ قاي جەرگە تۇسەتىنىنە دەيىن ايتتى. قارىنداشپەن سىزىپ، قولىمەن نۇسقاپ بولاشاق سوعىس كارتيناسىن سارالاپ جەتكىزدى.
مۇرات شىعىپ كەتكەسىن كۋپسيانوۆ كوزىن جۇمىپ، ءبىراز ويلانىپ قالدى. بەينە ءبىر جەلدەي ۇيتقىپ وتكەندەي. ەكپىندەپ، ەلەۋرەپ كەلدى دە، اقىرى ءوز دەگەنىن ىستەپ عايىپ بولدى. «نەگە سونىڭ دەگەنىنە كونىپ قالدىم. ءالى دە كونە بەرەر مە ەكەم؟» دەپ ويلادى ول. كۋپسيانوۆتىڭ ءومىر ساپارىندا وسى سياقتى ادامدار كەزدەسىپ ەدى. بۇل ولارمەن الىسىپ، ايقاسىپ باققان. ءبىراق سول ءبىر تاۋى شاعىلماعان اڭعىرت تا العىر، دارقان جاندار مۇنىڭ ەتەگىنەن العانىن ەلەڭ قىلماي كوتەرىلىپ جۇرە بەرەتىن. ال كۋپسيانوۆ سول ورىندا قالىپ كەيىننەن ىلگەرىلەپ دەڭگەيىنەن ءوتىپ بارا جاتقان باسقا بىرەۋىنىڭ شاۋجايىنان الاتىن. شىنىمەن مىنا كاپيتان دا ءسويتىپ كەتپەك پە؟ ءوزىنىڭ تەگەۋرىنى قاتتى. جوق، جوق، بۇل جولى مۇنى ىلگەرى وتكىزىپ جىبەرە الماس. ادام ومىردەن بەكەرگە ۇيرەنىپ، بەكەرگە شىنىقپايدى عوي.
3
ۇرىس قاتتى بولدى. سمولەنسكىنى العاننان كەيىن ءبىراز سايابىرلاپ كۇش جيناپ العان دۇشپان شابۋىلىنىڭ قارقىنى ەندى كۇشەيىپ كەلە جاتىر ەدى. سوۆەت اسكەرلەرىنىڭ از ۋاقىتتا جاساعان بەكىنىستەرىن بىرنەشە تانك گرۋپپالارىنىڭ، تەمىر بالعاسىمەن قيراتقان فاشيست ارمياسى اياققا ورالعى بولىپ جولىن بوگەگەن وزىنەن قارۋى دا، سانى كەمىس كۇشتەردى تاپاپ ءوتىپ، ستراتەگيالىق كەڭىستىككە شىعىپ، ەركىن شىرقاپ كەتپەكشى بولدى. وسى دەممەن موسكۆانى الىپ ءبىر-اق تىنباق ويلارى بار. شىعىس مايدانىنىڭ تاعدىرىن شەشەدى دەپ اسا ۇلكەن ءۇمىت ارتقان وسى وكتيابر شابۋىلىنا نەمىس كوماندوۆانيەسى بارىن اياماي وتە مۇقيات دايىندالدى. سوعىستىڭ بارلىق اۋمالى-توكپەلى جاعدايلارى، ەكى جاقتىڭ كۇشتەرىنىڭ ارا سالماعى مۇلتىكسىز ەسەپكە الىندى. ءۇش ايدان ارتىق شەگىنىپ، قاتارى بۇزىلىپ، قاجىعان اسكەرگە قارسى شويىن سالماقتى، بولات جەبەلى تۇتاس، جويقىن كۇش لاپ بەردى. سوۆەت ارمياسى بۇرىنعىسىنشا شەگىنىپ بارا جاتتى. ءبىراق سوعىس مىنەزى وزگەرىپ ەدى.
نەمىس اسكەرلەرى بارعان سايىن قالىڭعا كىرگەندەي. شابۋىل قارقىنى بۇرىنعىشا قاتتى بولعانمەن، بۇرىنعىداي ەركىندىك جوق، جەمىرىلىپ ىلگەرىلەيدى. سمولەنسكى مەن موسكۆا اراسىنداعى ورماندى، دالانىڭ ويلى-قىرلى ورىستىڭ كەڭ القابى، الاسا اعاش ءۇيلى قالىڭ دەريەۆنيالارى، ۇساق قالالارى جاۋدىڭ بولات كۇشىن كەمىرىپ جەپ، اقىرى نەمىس ارمياسىنىڭ تەمىر قاناتى مايرىلىپ، تۇمسىعى تاسقا سوعىلاتىنىن جەڭىس شارابىنا ماس بولعان فاشيست گەنەرالدارى سەزگەن جوق-تى. ءبىراق ولاردىڭ توبەسىنەن مۇزداي سۋ قۇيىپ ەسىن جيدىراتىن كەزەڭ جاقىنداپ كەلە جاتىر ەدى.
توسقاۋىل بولعان اسكەردىڭ شەبىن بۇزىپ لاپ بەرگەن جاۋ سول ەكپىنىمەن كەلىپ پانفەروۆ ديۆيزياسىنا سوقتىقتى. العاشقى قارقىنىمەن بۇزىپ وتە الماي، نەمىستەر كەيىنگى كۇشىن تارتىپ شابۋىلىن ۇدەتە بەردى. ەكى جەردەن جاسالعان تانك اتاكاسى جەڭىسكە جەتكىزبەدى. وڭ قاناتتا جاۋ تانكتەرى شەپتى جارىپ ءوتىپ بىر-ەكى زەڭبىرەكتى تاپاپ كەتتى. ءبىراق ول جەر تىڭ رەزەرۆپەن بىتەلىپ كەيىنگى كەلە جاتقان جاياۋ اسكەر بوگەلىپ قالدى دا، تانكتەر تىل بولىمدەرىن دۇرلىكتىرىپ، وزدەرى دە ءبىراز جۇلمالانىپ كەيىن قايتتى. ناعىز قيان-كەسكى ۇرىس وسىدان باستالدى. نەمىستەر ەندى زەڭبىرەك وعىن قارداي بوراتىپ، ۇزاق ارتيللەريا دايىندىعىن جاسادى. قاپتاي جارىلعان سناريادتاردىڭ ءشاڭ-تۇتىنىن تاسالانىپ جاسىل شينەلدى جاياۋ اسكەر ىلگەرى ۇمتىلدى. ورمان قالتارىستارى مەن دوڭەستەردىڭ ارتىنان ىرعالىپ تانكتەر شىقتى. قولما-قول نايزالاسقان ۇرىستار بولدى. بۇرىن سوعىسقا جاتتىعىپ شىنىقپاسا دا مۇقالماعان قايرات، تىڭ كۇش ازىرگە تاۋسىلماي توتەپ بەرىپ تۇر.
سوعىس كەيدە اعىن سۋ، دولى تولقىنعا ۇقسايدى. جۇيتكىپ اعىپ كەلە جاتقان سۋ بار دارمەنىمەن توعانعا سوعادى. ءبىراق ونى بۇزا الماي قايتا لوقسيدى. كوبەيە ءتۇسىپ تاعى سوعادى جانە شەگىنەدى. سودان سوڭ كەيىنگى اعىنمەن تولىقسىپ تۋلاعان تولقىنىمەن توعاندى ۇستى-ۇستىنە سابالايدى. اسىپ توگىلەدى. ءبىر جەرىن جىرىپ كەتەدى، ونى بەكىتسە ەكىنشى شەرىن بۇزادى. ءالى كەلسە توعاندى بۇزىپ كەسەك تاستارىن اعىزىپ قۋالاپ كەتەدى، ءالى كەلمەسە تۋلاپ-تۋلاپ باسىلادى. ءبىراق بۇل سىرتتان قاراعان ادامعا سولاي، سىرت اسەر. سوعىس ءورتى شارپىعان راۋشانعا جاۋ شابۋىلى باسقاشا اسەر ەتتى. العى شەپتەن اسىپ سانۆزۆودقا جاقىن كەلىپ جارىلعان العاشقى سنارياد قاتتى شوشىندىردى. ءىشىن تارتىپ بۋلىعا وكىرىپ توبەدەن قۇلاپ كەلە جاتقان اجالدان بۇعىپ جەرگە كىرىپ كەتە جازدادى. جارىلعان تەمىردىڭ اششى داۋسى ميىن شانشىپ ءوتتى. ءوزىنىڭ ءولى-تىرىسىن بىلمەي ءبىر ءسات ەسسىز قالدى. سودان كەيىن تاعى-تاعى سناريادتار جارىلدى. راۋشان ءبۇرىسىپ، وكوپ تۇبىنە جابىسا بەردى. كوروستىليەۆ داۋىستاپ شاقىرعاندا بارىپ باسىن كوتەردى. ۆزۆود سويا باياعى ورنىندا. الدىن قالقالاي سەلدىر جاس اعاش وسكەن كىشكەنە جىرا. ءار جەردەن قازىلعان شۇقىرلاردىڭ جاس توپىراعى سەمبەگەن. كوروستىليەۆ اربادان ءبىر ۇلكەن تۇيىنشەكتى ءتۇسىرىپ جاتىر. كەشەدەن بەرى وسى كوزى ۇيرەنگەن كورىنىس راۋشانعا سونشالىق جات بولىپتى. اجال ىزعارىن شاشىپ ازىناعان سۋىق توڭىرەك. جىرانىڭ ەرنەۋىنە تاقاي وسكەن جاس قايىڭ دا اجال دەمىنەن تىتىرەنىپ، قالشىلداي تەڭسەلەدى. جۇرت قىبىرلاپ ءبىر نارسە ىستەپ ءجۇر. الدابەرگەن دەيتىن سانيتار قالىڭ ەرنى سالبىراپ سۋمكاسىن اقتارىپ جاتىر. ءوڭى بوپ-بوز. مىنالار نە ىستەپ ءجۇر؟ وسىنىڭ ءبارى نەگە كەرەك؟ راۋشان جۇرت ارەكەتىنىڭ ماعىناسىن تۇسىنە المادى. ويسىز، مەڭ-زەڭ حالدە ورمەلەپ وكوپتان شىقتى.
— ءما، مىنالاردى شەش، بينتتەردى دايىندا، — دەپ كوروستىليەۆ راۋشاننىڭ الدىنا ءبىر تەڭدى تاستاي بەردى.
اربانىڭ تاساسىنان كۇلاندا شىقتى. ءوڭى قاشىپ، كوزى كىرتيىپ كەتكەن. داۋسى دا سىلبىر، ارەڭ ەستىلدى.
— كەل، ەكەۋمىز شەشەلىك.
— اتتاردى شۇقىرعا ءتۇسىر، ءولتىرىپ تاستار، — دەدى كوروستىليەۆ الدابەرگەنگە.
راۋشان تەرتەگە بايلاۋلى سۇلىق تۇرعان ەكى اتقا قارادى. سنارياد جاقىن جارىلعاندا بۇكىل جوتاسى ءدىر ەتە دالادى. «اتتاردى ءولتىرىپ تاستار»، — دەدى راۋشان ىشىنەن. تاعى دا كۇلانداعا كوزى ءتۇستى. «كۇلاندانى دا ءولتىرۋى مۇمكىن». كەنەت وعان كۇلاندا بۇل دۇنيەدە جوق، جانسىز جات دەنە بەينەسىندە ەلەستەپ قاتتى شوشىندى.
العى شەپتەن جارالىلار كەلە باستادى. ولار ازىرگە جاۋ وعى دارىماعان سانيتارلىق پۋنكتكە مايداننىڭ قان ءيسىن اكەلدى. جارالى سولداتتار ولىك جاتقان ۇيدەن شىققانداي ەڭسەلەرى ءتۇسىپ، اۋىر قوزعالادى. ولاردىڭ شىققان جەرى قوپ-قويۋ ءشاڭ-تۇتىن. وزگەلەرمەن بىرگە ىنتىعىپ العى شەپكە كوز جىبەرگەندە راۋشان كوڭىلى قاتتى جۇدەدى. ۇزىننان-ۇزاققا سوزىلعان وكوپتاعىلاردى دۇشپان وت تەمىرىمەن ۇستى-ۇستىنە توقپاقتاپ ۇنتاپ جاتىر، ال مىنا جارالىلار شەتىرەك شاشاۋ شىعىپ، وت شارپۋى عانا تيگەندەر سياقتى ەلەستەيدى. كەنەت وعان انا اجال استىندا ەرجان دا وتىر عوي دەگەن وي كەلدى. «اپىرماي، امان بولسا يگى ەدى» دەپ تىلەدى جۇرەگى القىنىپ. ەندى ول كەلىپ جاتقان جارالىلاردىڭ اراسىنان ەرجاندى ىزدەپ ەلەگزي بەردى.
راۋشان قارىنان وق تيگەن سولداتتىڭ جاراسىپ قايتا تاڭىپ بولا بەرگەندە جەلكە جاعىنان:
— تەزىرەك جاردەم ەتىڭدەر، — دەگەن داۋىس ەستىلدى.
قاپساعاي ءىرى جاۋىنگەر بالا سياقتى كىشكەنە بىرەۋدى قاپسىرا كوتەرىپ، قويارعا ورىن تاپپاعانداي الاقتاپ تۇر ەكەن. قولىنداعى سۇلىق دەنە كەۋدەسىندە جان بارىن سەزدىرگەندەي اقىرىن عانا ىڭىرسيدى. راۋشان جاقىنداپ كەلىپ جارالىنىڭ كوندەي جيىرىلعان سۇپ-سۇر بەتىن، تىسىنە جابىسقان كەزەرگەن ەرنىن كوردى.
— سورلىنى يىقتان وڭدىرماي سوقتى، — دەدى اكەلگەن جاۋىنگەر. — مەن وڭاي قۇتىلدىم. قوڭ ەتىمنەن قان شىعاردى دا قويدى.
اسىعىستا كيىمنىڭ سىرتىنان تاڭىلعان مارلىگە قان ۇيىعان. راۋشان جارالىنى ءبىر قىرىنا جاتقىزىپ، كۇلاندانىڭ كومەگىمەن قايتا تاڭۋعا كىرىستى. ءمارلىنىڭ استىنان اققان قان ومىراۋىن جۋىپ كەتكەن. تاڭعىشتى شەشىپ العاندا، راۋشان شوشىپ كەتتى. بارماقتاي ۇلكەن جارقىنشاق قولتىقتان جوعارى سوعىپ، يىقتى دال-دۇل ەتىپ سىندىرعان. قىزدىڭ كوز الدىندا وزگە دۇنيەنى تاسالاپ اقسيا سىنعان، سوياۋ-سوياۋ سۇيەك پەن قىپ-قىزىل قانعا بويالىپ بورشاسى شىققان ەت تۇرىپ الدى. تەك سونىڭ ار جاعىنان تۇمان پەردەلەگەندەي مۇنارتىپ كەمسەڭدەي تىستەنگەن، اۋىر ازان ءاجىمى ايعىزداعان جارالىنىڭ بوپ-بوز ءجۇزى كورىنەدى. راۋشاننىڭ جۇرەگى قالتىراپ كەۋدەسىنە سىيماي قاتتى تىتىركەنىپ قالدى دا، سالدەن كەيىن باسى اينالىپ كەتتى.
— كۇلاندا... كۇلاندا، — دەي بەردى، جارالىنى دەمەگەن قولىنىڭ السىرەپ بارا جاتقانىن سەزىپ.
مۇندايعا كۇلاندا بەرىك ەكەن. ول جالما-جان جارالىنى قاپسىرا قۇشاقتادى دا، باسىن تىزەسىمەن سۇيەپ، قولىنداعى دايىنداپ تۇرعان مارلىسىمەن جاراسىن تاڭا باستادى. سودان كەيىن سىنعان قولىن موينىنا اسىپ، شالقاسىنان سالدى. راۋشان ەندى عانا ەسىن جيناعانداي بولىپ اربامەن جارالىنى جونەلتۋگە ءامىر ەتتى. شان شىداماس اششى ازاپپەن الىسىپ، تىستەنىپ، سىرەسىپ جاتقان جاۋىنگەردىڭ قينالعانىنا ءداتى شىدامادى. ونىڭ بۇل ارەكەتىنە كۇلاندا قارسى شىقتى:
— كىشكەنە جاتا تۇرسىن. ءقازىر تاعى دا اۋىر جارالىلار كەلسە، ولاردى نەمەن جونەلتەمىز؟ ءبىر ارباعا ءۇش-تورت ادام سىيادى.
كۇلاندانىڭ مىنا ءسوزى، ءمىز باقپاعان ءجۇزى ەرەكشە قاتالدىقتى، تاس باۋىرلىقتى تانىتقانداي بولدى. ءبىراق راۋشان وعان قارسى كەلە المادى.
— ءيا... ءيا... سولاي-اق بولسىن.
جارالىلار قامىنىڭ ابىگەرلىگى راۋشاننىڭ العاشقى اۋىر اسەرىن ۇمىتتىرايىن دەدى. ەندى دىرىلدەن تىستەنىپ تۇرسا دا، جارانى تاڭۋعا شاماسى كەلەتىن بولدى. ءسويتىپ تۇرىپ كەيدە سىرەستىرىپ قاتتى دا تاڭىپ جىبەرەدى. كەيبىرەۋلەرى ىڭقىلداپ:
— قىسىپ جىبەردىڭىز، بوساتىڭقىرا، — دەيدى.
ءبىر ۇلكەن قارا كوزدى جىگىت، جانى اۋىرسا دا، قىزدىڭ بەتىنە تۋرا قاراپ، جىميىپ كۇلدى:
— قارىنداس، ءوزىڭىز نازىك بولساڭىز دا، قولىڭىز قاتتى ەكەن، ءا؟
ونىڭ قاسىندا وتىرعان جولداسى كۇجىرەيگەن شومبال جىگىت كەڭكىلدەپ كۇلىپ جىبەردى:
— وي، قۇداي اتسىن سەنى! قىزدىڭ قولىن اۋىرسىنعانى يەسى!
بۇل ازىلگە جارالىلاردىڭ كوبىسى-اق كۇلدى. جۇرت قايدا دا بولسا داعدىلى مىنەزىنەن جاڭىلمايدى ەكەن. سول مىنەز راۋشانعا دا دارىپ، ەڭسەسىن باسقان ءزىل سالماقتان ارىلىپ، توڭىرەكتەگى دۇنيە قايتادان ءوز قالپىنا ءتۇستى.
قالت ەتكەن ءبىر سايابىردا سانپۋنكتكە مۇرات كەلدى. ول كەلە ءوق-دارى تيەگەن اربانىڭ ماڭىندا قيپالاقتاپ جۇرگەن دوشيەۆسكييگە كيلىكتى.
— نەگە بۇل جەرگە توقتادىڭ؟ سونشاما جەردەن جۇرت وق تاسي ما؟ وزىڭە تاسىتىپ كورەر مە ەدى.
كومباتتىڭ سۇسىنان سەسكەنگەن دوشيەۆسكيي جىپىقتاپ، جالىنىشتى پىشىنمەن:
— جولداس كاپيتان... جولداس كاپيتان... — دەيدى قايتا-قايتا.
— نەمەنەگە كاپيتان، كاپيتان دەيسىڭ. مەن كاپيتان بولعالى ەكى اي، — دەدى مۇرات تونە ءتۇسىپ. — بارلىق ءوق-دارىنى اناۋ ءبىر توپ قايىڭنىڭ تۇبىندەگى شۇقىرعا جەتكىز.
ارىستانوۆ ىم قاقسا-اق وتقا تۇسۋگە دايىن كەيپىن كورسەتىپ تۇرعان دوشيەۆسكيي جىلپ ەتكىزىپ قولىن شەكەسىنە قويدى:
— قۇپ، جولداس كاپيتان! ءقازىر جونەلتەيىن دە، ءوزىم ارت جاقتان ءوق-دارى اكەلە قويايىن.
ءامىرىم وسى عانا دەپ تەرىس اينالا بەرگەن مۇرات قايتادان جالت بۇرىلدى:
— تىلعا باسقا كىسى جىبەر. ءوزىڭ وسىندا بول.
دوشيەۆسكيي الدىڭعىدان بەتەر ىقلاس كورسەتىپ:
— قۇپ، جولداس كاپيتان، — دەدى. تۇرىنە قاراعاندا، دەدەكتەپ ۇشىپ كەتەيىن دەپ تۇرسا دا، ورنىنان قوزعالا قويمايدى. — ءسىز قاندى قىرعىن ۇرىستان شارشادىڭىز عوي. قارنىڭىز دا اشقان شىعار. — كوزىندە ءبىر جىلىمشى كۇلكى ويناپ، دوشيەۆسكيي كومباتقا اسا جانى اشىعان پىشىنمەن قارايدى. — سىزگە ىستىق تاماق تا الا كەلسەم دەپ ەدىم...
مۇرات ىزالانا باستادى:
— مەن ساعان الدىڭعى شەپكە بار دەدىم عوي.
— قۇپ، جولداس كاپيتان. ءبىراق ءسىزدىڭ قارنىڭىز...
— جوعال! — دەپ اقىردى تەرىسىنە سىيماي كەتكەن مۇرات.
دوشيەۆسكيي ءبىر جاشىك پاتروندى ارقاسىنا سالىپ الىپ، ءوزى سياقتى پاترون ارقالاعان ارباكەشتەرىنىڭ سوڭىنان جۇرە بەردى. كومباتقا جالتاڭ-جالتاڭ قارايدى. ونىڭ بۇل كوزقاراسىندا اۋىر ءسوز ەستىپ رەنجىگەن كەسكىننىڭ ءىزى دە جوق، قايتا اسا ىرزا بولعان جانداي ەمىرەنگەن ءتۇرى بار.
ءامىرى ەكى بولماي، تاباندا ورىندالاتىنىنا داعدىلانعان كوماندير شىنىندا دا قاتتى اشۋلاندى. وزگە جۇرت بولسا بىردەن ورىندار ەدى، ال مىناۋ سىناپتاي سۋسىپ، ۋىسىندا تۇرماي، ابدەن زىقىسىن شىعاردى.
مۇرات جارالى جاۋىنگەرلەرگە بۇرىلىپ، ايىپتى ادامداي جىميىپ كۇلدى. دوشيەۆسكييدىڭ مىنەزىنە جاۋىنگەرلەر دە كۇلىپ وتىر ەكەن. وسىنى اڭعارعان كوماندير جاڭاعى ايقايدى قالجىڭمەن جۇمسارتتى.
— جاڭاعى قۇرعىرعا كەييمىن دەپ، قىزداردى قورقىتىپ الدىم با، — دەپ راۋشانعا قارادى.
شەتكەرىلەۋ وتىرعان، ماناعى سۇزەگەن بۇقا تارىزدەس شومبال جاۋىنگەر كومباتتىڭ ازىلىنە وراي جاۋاپ قاتتى:
— كومباتتىڭ ايقايىنان قورىقسا، نەمىستىڭ قوقايىنا قالاي شىدايدى. ەتتەرى ۇيرەنە بەرگەنى جاقسى.
— اناۋ-مىناۋ جىگىتىڭنەن ولقى سوعاتىن قىزدار ەمەس.
— كەي جىگىتتى وراپ العانداي، — دەپ جاۋىنگەرلەر ءار جەردەن كوتەرىپ اكەتتى.
مۇرات جارالىلاردىڭ جۇزدەرىن باعدارلاپ ءوتتى. ەكەۋ-ۇشەۋى قوزعالىسسىز جاتىر. «بۇلار ءسىرا اۋىر جارالانعاندار بولار؛ تەزىرەك جونەلتتىرۋ كەرەك ەكەن»، — دەپ ويلادى ول. ءۇش-تورت جارالى تومەن قاراپ سۇلىق وتىر. بىرەۋى بارماقتاي ەتىپ وراعان تەمەكىسىن ۇستى-ۇستىنە سورادى. بۇلاردىڭ جۇرت سوزىمەن ءىسى جوق، ءوز ويلارىمەن الەك. تەك انە ءبىر قۇلاقشىنىنىڭ قۇلاعىن تۇسىرگەن الا كوزقاراسى عانا كومبات ءسوزىن قۇپتاعانداي ەزۋ تارتتى. ونىسى دا جالىنىشتى ءبىر نارسە بولىپ شىقتى. وزگەلەرى العاشقى ۇرىس قىزۋىنان ارىلماي، ىشتەگى اسەرىن شىعارۋعا اسىعىپ، كوزدەرى جايناپ كۇلە قاراپ، ءار سوزگە تۇتانىپ-اق تۇر. بۇلار قايتىپ مۇراتتىڭ قول استىنا كەلە مە، الدە تامشىداي شاشىراپ ۇلكەن مايدانعا ءسىڭىپ كەتە مە؟
— ال، جىگىتتەر، نەمىس دەگەن قانداي ەكەن؟ تاتىپ كوردىڭدەر مە؟ — دەدى مۇرات.
جاۋىنگەرلەر دابىرلاسىپ جامىراي جاۋاپ قايىردى:
— زەڭبىرەگى كوپ ەكەن ءيتتىڭ.
— ءبىزدىڭ روتانى سناريادپەن سوقتى دەيسىڭ... سوقتى دەيسىڭ... كىسىنىڭ ەسىن تاندىرىپ جىبەرە جازدادى.
— ءبىزدىڭ روتا ءبىر تانكىن ورتەدى... جاقسى جانادى ەكەن.
جۇرت دابىرى تولاستاي بەرگەندە ءبىر جاۋىنگەر:
— ءدامىن تاتتىق-اۋ، سونىڭ ءوزى ءتاتتى كورىنبەيدى، — دەدى.
ول اقىرىن ايتسا دا، جۇرت تۇگەل ەستىدى.
— ە، ساعان ونى ءتاتتى بولادى دەپ كىم ايتىپ ەدى، — دەدى وعان كۇجىرەيگەن شومبال سولدات. — ءبىراق سەن ەكەۋمىز ءالى اششىسىن تاتقان جوقپىز. ينە سۇعىپ العانداي عانا قان شىعارىپ، قايقايىپ بارامىز.
وعان مۇرات ەرەكشە قىزىعا قارادى. جاس تا بولسا، سۇيەگى ءىرى، دەنەسى تولىق. شۇيدەلى موينى العا قاراي ەڭكەك بىتكەن، سۇزەگەن بۇقاداي قاباعىنىڭ استىنان قارايتىنى دا سودان بولار، ايتپەسە كوزقاراسى ءزىلدى ەمەس. ىسىك قاباقتى كۇج-كۇج كەسەك جۇزىنە جۇمساق ماي مۇرىن جالپيا قونعان. قيمىلى دا دەنەسىنە ساي ءىرى، ورالىمسىزداۋ.
«بۇل ءوزى سەزىمگە توپاس دۇلەي كۇش يەسى مە ەكەن، الدە مىنا پالۋان تۇلعادا ۇلكەن جان، ىستىق سەزىم بار ما ەكەن؟» دەپ ويلادى مۇرات.
— قاي ۆزۆودتانسىڭ؟
— قايساروۆتىڭ.
— اتىڭ كىم؟
— داۋرەن.
— ال جىگىتتەر، جارالارىڭ شيپالى بولسىن. ەسەبىن تاۋىپ ءوز بولىمدەرىڭە قايتىپ كەلىڭدەر.
كەتەردە مۇرات كوزى راۋشانعا ءتۇستى. قىزدىڭ ءوڭى قاشقان ءتۇرىن كورىپ، «بارىنەن دە ساعان قيىن شىعار-اۋ» دەپ ايادى. راۋشان وسى ءبىر قىسىلشاڭدا ايشانى ەسكە سالدى. سوڭعى كەزدەسكەنىندە ول دا وسىنداي سۇلىق، جۇدەۋ كەسكىندە بولاتىن. مۇراتتىڭ «قوسىلايىق» دەگەن قولقاسىنا، بار دۇنيەدەن ءۇمىت ۇزگەندەي، ەرنى عانا قىبىرلاپ: «جوق... جوق... بولمايدى» دەي بەرىپ ەدى. مۇرات وقىس بۇرىلىپ، ءجۇرىپ كەتتى. تاعى دا قاپتاپ العا ۇمتىلعان جاۋدىڭ سۇستى كورىنىسى اياۋلى ايەلدىڭ نازىك بەينەسىن كوز الدىنان تەز ءوشىردى.
نەمىستەر تاعى دا ارتيللەريا اتىسىن ۇدەتىپ بارادى. ەكى دۇركىن اتاكاسى تۇنشىعىپ قالعاسىن ىزا كەرنەپ ورشەلەنە تۇسكەن. دەمىنەن وت پەن قويۋ ءتۇتىپ اتقان، جان شوشىتارلىق الىپ حايۋان كوزگە كورىنبەس بەرىك قابىرعانى تۇمسىعىمەن بۇزىپ وتە الماي، جىنعا ۇيلىققان ەگىزدەي وكىرىپ الاسۇرىپ ءتۇتىپ شۋدالى سوبالاڭ باسىمەن ۇستى-ۇستىنە تومپەشتەيدى. ءجيى دە مول جارىلعان سنارياد داۋسىنىڭ جىگى تۇتاسىپ باسىلماس ۇزاق گۇرىلگە اينالعان. قارا بۇيرا ءشاڭ-تۇتىن اۋىر، جاي تەڭسەلەدى، تەڭسەلگەن سايىن سىزداپ ىسىنە تۇسەدى.
راۋشان سنارياد ويىپ كەتكەن شۇقىردىڭ ىشىندە جاتىر. سانۆزۆودتان وسى اراعا دەيىن جۇگىرىپ كەلدى دە ار جاعىنا ىلگەرىلەي المادى. العى شەپتەن كەلگەن ءبىر جارالى وكوپتا اۋىر جاراقاتتىلار كوپ، كومەك كەرەك دەپ ەدى. سوندا كۇلاندانىڭ ورنىنا ءوزى سۇرانىپ شىقتى. انا جاقتا جۇرت قىزىل قىرعىندا جۇرگەندە، تىنىشتىق جەردەن ورىن تابا المادى. ونىڭ ۇستىنە ەرجان دا كوڭىلىنە ورالا بەردى. «قايساروۆ ۆزۆودىنانمىن» دەگەن شومبال جاۋىنگەردەن ەرجان اماندىعىن سۇراۋعا الدەنەشە وقتالسا دا، الدەنەگە باتىلى جەتپەي تارتىنشاقتاي بەردى. داۋرەن كەتىپ قالعاسىن سۇراماعانىنا قاتتى وكىندى. ءبىراق كەشىگىپ قالدى. وزىنە-وزى مويىنداعىسى كەلمەسە دە وت شەبىنە سۇرانىپ شىعۋىنىڭ ءبىر سەبەبى ەرجاندى كورۋ. راۋشان بۇگىنگى العاشقى سوعىستا جالعىزسىراپ، جەتىمسىرەپ قالىپ ەدى سەبەبىن ءوزى ۇعىنىپ جەتپەسە دە وسى قيىرداعى ەڭ جاقىنى، جاناشىرى ساناپ ەرجاننان قامقورلىق تىلەپ، ەرىكسىز سوعان تالپىندى.
باستاپقى ەت قىزۋىمەن ىركىلمەي جۇگىرىپ جارىم ورتادان اۋدى دا شۇقىرعا ءتۇستى. ءسال ايالداپ قالعاسىن شۇقىردان شىعۋى ءتىپتى قيىن بولدى. اناۋ تۇتاسا جارىلعان قالىڭ سناريادتىڭ استىنا كىرە المادى. ءبىراق بۇل ارادا ۇزاق جاتۋعا دا ءداتى جەتپەدى. اعاشتان ءۇزىلىپ تۇسكەن جالعىز جاپىراقتاي اندا دا جوق، مۇندا دا جوق، ايدالادا بەلگىسىز حالدە جالعىز قالۋ... راۋشان تەز باسىن كوتەرىپ العا قارادى. قالىڭ بۇيرا ءتۇتىن سەلدىرەپ بارادى. ءار جەرى جىرتىلىپ ار جاعىنان سۇرەڭسىز قوقىر جازىق كورىنەدى. كۇزگى سولعىن ءشوپ رەڭكىندە قىبىرلاعان ادام دەنەلەرى كوزگە شالىندى. بەرى كەلە جاتىر. راۋشان تۇسىنە الماي ءبىر ءسات تاڭىرقاي قارادى. وڭىندە: «بۇلار كىمدەر؟ نەعىپ ءجۇر؟» — دەگەن سۇراق تۇر. «ويباي-اۋ، بۇلار نەمىستەر ەكەن عوي»، — دەپ شوشىنىپ، وتىرعان كۇيى كەيىن قاراي شالقايا بەردى. ءبىراق ورنىنان تۇرا قاشۋعا شاماسى كەلمەدى مە، قىبىرلاعان سۇستى دەنەلەردەن كوزىن الماي قالشيىپ قالدى. وسى كەزدە ءتۇتىن ابدەن سەيىلىپ ەدى. كەنەت بەرىرەكتەن تاسىرلاي اتىلعان مىلتىق داۋسى ەستىلدى. راۋشان پۋلەمەت وڭەشىنەن بۇرقىلداپ شىققان تۇتىنگە دەيىن انىق كوردى. «مىنالار ءبىزدىڭ ادامدار عوي» دەگەن وي جالت ەتتى. يرەتىلە سوزىلىپ، جۇگىرە باسىپ كەلە جاتقان نەمىستەر ىركىس-تارتىس قاتارى بۇزىلىپ، جاتا باستادى. و جاقتىڭ دا پۋلەمەتى ىسكە كىرىسسە كەرەك، راۋشاننىڭ قۇلاق تۇبىنەن زۋىلداپ قاڭعىرما وقتار ۇشتى. مۇندايدا جالعىزدىق ادامدى شىداتپايدى ەكەن، اناۋ اتىسىپ جاتقان كوپتىڭ ىشىنەن پانا ىزدەگەندەي راۋشان تىزەسىمەن توپىراقتى كۇرەي اتىپ تۇردى دا جۇگىرە جونەلدى.
جيىلەي اتىلعان وققا قاراماستان ەكى وكپەسى قابىنىپ ترانشەياعا جەتىپ ءبىر-اق قۇلادى. وكوپتىڭ جارىنا قاتتى سوققان تىزەسىنىڭ اۋىرماعانىنا تاڭ قالىپ باسىن كوتەرىپ العاندا سيرەك شەگىر مۇرتتى ەگدە جاۋىنگەر ۇستىنە ءۇڭىلىپ تۇر ەكەن.
— جاراقاتتان امانسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى ول.
راۋشان ونى تانىدى، قارتباي ەكەن.
— امانمىن.
قارتباي راۋشاننىڭ بۇكىل تۇلعاسىن كوزىمەن ءبىر شارپىپ شولىپ ءوتتى دە، تەز ءوزىنىڭ قول پۋلەمەتىنە بۇرىلدى. راۋشان سودان كەيىن بارىپ جۇرەلەي وتىرعان كوجەكتى كوردى. مۇرتى سالبىراپ، كوزى ادىرايىپ و دا راۋشانعا قاراي ۇمسىنا بەردى:
— اپىراي، شىنىمەن امانسىڭ با، اكەتايىم. قاتتى قۇلادىڭ عوي، تەگى.
راۋشان كوجەكتى شىن اياپ كەتتى. بايعۇستا ءوڭ-تۇس قالماپتى، سويلەگەندە ەرنى جۋىسپايدى.
— ءاي، تەز وق اكەل، — دەپ جەكىدى قارتباي قايرىلا بەرىپ.
كوجەك راۋشانعا الاقتاپ قارادى دا، تىزەسى قالتىراپ ورنىنان تۇردى.
— اتاڭا ناعلەتتەردىڭ ولەرمەنىن قاراشى. شىداتار ەمەس قوي، — دەدى قارتباي كىجىنىپ.
كەلگەن شارۋاسى ەندى عانا ەسىنە ءتۇسىپ راۋشان تۇرەگەلدى.
— جارالانعان ادامدار جوق پا؟ — دەپ سۇرادى ول قارتبايدان.
قايرىلۋعا مۇرشاسى جوق پۋلەمەتشى جاۋاپ بەرمەدى. راۋشان قوزعالا بەرىپ، جاۋ جاڭقا كوزى ءتۇسىپ، توقتاپ قالدى. ماناعى قاراۋىتىپ قىبىرلاعان دەنەلەردىڭ جاسىل شينەلدەرىن، تەمىر كاسكالارىن انىق كوردى. وفيسەر بولار، بىرەۋدىڭ شاڭقىلداعان كومانداسىن دا ەستىدى. وسى كەزدە نەمىس شەبى قايتادان كوتەرىلىپ ەدى. جەڭىلىپ بەتى قايتىپ كورمەگەن اسكەر قارسى اتىلعان وققا قاراماستان تۇتاس كوتەرىلىپ، مىعىم باسىپ كەلەدى. ارالارىنان وق جۇلىپ كەتكەندەرىن ەلەڭ ەتپەي، سوگىلگەن قاتارىن تەز جالعاستىرىپ الادى. كەۋدەگە تاقاپ ۇستاعان اۆتوماتتارىنىڭ اۋزىنان ءتۇتىن بۇرقىلدايدى. سوپاق تەمىر كاسكا، سىرەسكەن جاسىل شينەل، تەمىر ەتىك، سولداتتاردىڭ شويىننان قۇيعانداي اۋىر تۇلعاسى. وكپەسىنەن جالىن شاشىپ، ءتونىپ كەلە جاتقان تەمىر تاجال راۋشاننىڭ كەۋدەسىن باسىپ، تىنىسىن تارىلتىپ بارادى. راۋشان ەندى نەمىستەردىڭ بوزارعان جۇزدەرىن كەردى. قورقىنىش پەن جيرەنىش ارالاس ءبىر سەزىم بيلەپ الدى. وكوپتان اتىلعان وق جيىلەي ءتۇستى. قۇلاق تۇبىندە قارتبايدىڭ پۋلەمەتى زىركىلدەيدى. «وگون! وگون» دەپ بىرەۋ ايقايلاپ جۇگىرىپ ءوتتى. «بۇل ءبىر ءتىپتى تانىس داۋىس قوي! اھ، ەرجان عوي، داۋسى قانداي اششى!» دەپ ويلادى راۋشان. ەكى جاقتىڭ دا شيەلەنىس شەگىنە جەتىپ قالعانىن سەزدى ول. كوزگە كورىنبەس ەكى كۇش مىناۋ ءجۇز مەتر ارالىقتاعى اۋەدە ءتۇيىسىپ، ءبىر-بىرىن القىمنان الىپ سىعىپ، سىرەسىپ تۇر. ال انا كەلە جاتقاندار مەن وكوپتاعى مىنا اتىسىپ جاتقاندار سول ەكى كۇشتىڭ سىرتقى قاۋاشاعى عانا سياقتى. ەگەر انا كۇش جەڭسە بۇكىل وكوپ بويىن اجالدىڭ قارا ۇستاراسىمەن ءبىر-اق تارتىپ وتەدى.
راۋشاندى وكوپتىڭ جارىنا قىسىپ بىرەۋ تۇسىنان وتە بەردى. راۋشان ەرىكسىز جالت قارادى. جاۋىنگەر سانيتاركانى تانىپ:
— اندا سەرجانت اۋىر جارالاندى. تەز جاردەم بەر، — دەدى.
راۋشان ءبايساريندى تانىدى. بىرەۋ ونى ترانشەياعا سۇلاتا شالقاسىنان سالىپتى. وڭ باستان ءتيىپ، شاشىپ، قىرعان تاقىر شەكەسىن، قۇلاعىن قان جاۋىپ كەتىپتى. راۋشان اياق جاعىنان كەلگەن ەكەن، تار ترانشەيادا ۇستىنەن اتتاپ وتە الماي تۇرىپ قالدى. ءوز ارەكەتىن سەزبەي سۋمكاسىنان بينت الدى. ەندى بايقاسا بايسارين كىرپىگىن قاعىپ جاتىر. شەكەسىندەگى قان دا قويمالجىڭ تارتىپ اعىسى السىرەپ بارادى. راۋشان ءمارلىسىن تارقاتا تۇسكەن كۇيى سىرەسىپ قالعان.
— تەپەر ۋجە پوزدنو.
مۇنى ايتقان زەلەنين. ونىڭ ار جاعىندا بوركىن الىپ تومەن قاراپ ەرجان تۇر. العاشقى رەت اجالدىڭ سۇستى بەينەسىن — قاتىپ قالعان جانسىز سۋىق دەنەنى كورگەندە راۋشان جامان شوشىندى. كەۋدەسىنە تىعىلىپ جىلاپ جىبەرگىسى كەلىپ كوزىندە جاس دومالاپ ەرجانعا قارادى. ءبىراق ونىڭ ءوزى دە پانا بولار ىعى جوق جاپانداعى جالعىز اعاش سياقتى جۇدەپ تۇر ەكەن.
— دەرجيس، دەرجيس!
شەگەنى قاققان بالعاداي ساڭق ەتكەن جالعىز ءسوز تەلەفون كابەلدەرىن قۋالاپ، سىم تاۋسىلعان جەردە اۋىزدان اۋىزعا اۋىسىپ، جوعارىدان تومەن قاراي الدەنەشە جۇگىرىپ ءوتىپ جاتىر. ديۆيزيا كومانديرى «دەرجيس-دەرجيس!» دەپ پولك كومانديرىنە ايقايلادى، ىلە وسى وتكىر ءسوز ەگوروۆتىڭ قارلىققان اششى داۋسىمەن كەلىپ مۇرات قۇلاعىنا ساڭق ەتتى. مۇرات تا بۇل ءسوزدى تىستەنە ايقايلاپ روتا كومانديرلەرىنىڭ قۇلاعىنا شەگەلەدى.
جاۋ ارتيللەرياسى ءوڭى قاشقان، ەسكى تۋلاقتاي جۇزگى جەردىڭ توپىراعىن قاعىپ جاتىر. «قاي جەرىڭ ساۋ قالدى وكوپ» دەگەندەي ءبىراز ويلانىپ كىدىرىپ قالادى دا، ءار جەردەن توپىراقتى بۇرق-بۇرق ەتكىزىپ اسپانعا لاقتىرادى. سودان كەيىن «ءا-ا، سەن وسىندا تىعىلعان ەكەسىڭ عوي! الماي قويماسپىن!» دەگەندەي ورشەلەنە تومپەشتەپ شاڭ-توپىراق بورانىنا كومىپ جىبەرەدى. قۇلاق تۇندىرعان تارسىل-گۇرسىل اراسىنان ۇزىلگەنشە شيراتىپ تارتقان تەمىر شەكتىڭ ءۇنى سياقتى اششى زىڭىل ەستىلگەندەي بولادى. بۇل سىزداپ اۋاعا تاراعان سوعىس شيەلەنىسى.
العاشقى ەكپىنمەن الا الماعان جاۋ ەندى ماشىقتى شابۋىلعا كوشىپ، اۋىر سالماعىمەن قىسىپ بارادى. ءتۇس قايتا نەمىس اتاكالارى ءتىپتى ۇدەپ كەتتى. ءىزادان جارىلىپ كەتە جازداعان توبەلەسكەردەي ەنتىگىن باسىپ ۇلگەرمەي جاتىپ ەلىرىپ قايتا ۇمتىلادى. بۇل جولى وكوپقا جەتپەي شاشىراپ، جاتا اتىسىپ، ۇيلىعىپ كەيىن شەگىنبەيدى. قارسى اتىلعان قالىڭ وق كەۋدەدەن تىرەپ، قايتا سەرپىپ تاستاي الماي، نەمىستەر جاپىرىلىپ وكوپقا قۇلايدى. الىستان وقپەن سايىسقان سولداتتار بەتپە-بەت تۇيىسەدى. ەندى ولار ءبىر-بىرىنىڭ بەت ءجۇزىن انىق كورىپ، بىرىنەن-بىرى تاجالداي جيرەنە شوشىنىپ تاپ بەرىسەدى. نايزامەن تۇيرەيدى، مىلتىقتىڭ دۇمىمەن ۇرادى، كەڭىردەكتەن الادى. نەشە ءتۇرلى تارعىل داۋىس، جان ۇشىرعان ايقاي اراسىندا قان توپىراعىن ارالاستىرىپ، جەنتەكتەپ، جانشىپ ءبىر-بىرىن بىلش-بىلش سوعادى.
نەمىستەردىڭ ساسكەدەن تۇسكە دەيىن جاساعان اتاكالارى جەڭىسكە جەتكىزبەدى. ولار ديۆيزيا شەبىن جارىپ وتە المادى. وڭ قاناتتا كارپوۆ پولكىنىڭ ءبىر باتالونىنىڭ وكوبىنا جەتىپ جاۋ پەحوتاسى قولما-قول ۇرىس سالدى. ءبىراق باتالون رەزەرۆتەگى روتاسىن ۇرىسقا ەنگىزىپ، جاۋ بەتىن تويتاردى. وسى كەزدە ىلە ون شاقتى تانك باستاعان جاۋدىڭ تىڭ توبى لاپ بەردى. نەمىستەر بەكىنىستى ءۇزىپ كەتتى. سول بەتىمەن ەكپىندەپ ەندى قىزا باستاعاندا كەيىنگى ەكىنشى ەشەلونعا سوعىپ، جاۋ شابۋىلى ىركىلدى. گەنەرال پانفەروۆ وسى باعىتقا تىڭ كۇش، ءبىراز زەڭبىرەك قوستى. ساعاتقا جۋىق سوزىلعان قىزۋ ايقاستا نەمىستىڭ ءتورت تانكىسى جانىپ، شابۋىلى تۇنشىعىپ قالدى. جاۋ وسى شابۋىلىن ەكى رەت، قايتالاعاننان كەيىن، اقىرى ناتيجە شىعارا الماي، بۇل ارادا ۇلكەن كۇش توپتالعانىن انىق سەزىپ، ديۆيزيانىڭ وكنو تۇسىنان تۇيگىشتەپ بايقاپ كوردى. پانفەروۆ بۇرىنىراقتا ءبىراز سوعىسىپ كورگەن تاجىريبەلى گەنەرال ەدى. بۇل سوعىسقا العاش قاتىسۋى وسى بولعانمەن، ماعلۇماتتاردى بارىنشا زەرتتەپ، كوپ ويلانعان بولاتىن. ول بەكىنىستى سيرەكتەۋ جاساپ، ءار پولكتا، كەي جەردە باتالوندا رەزەرۆ قالدىرۋدى كوزدەگەن. ءوز قاراۋىندا، قيمىلعا شاپشاڭ كۇشتى رەزەرۆ قالدىرعان-دى. كەڭ مايداندى تۇگەل جاپىرماي، جىگىن تاۋىپ سىنالاپ كىرىپ، قاقىراتىپ جارىپ وتۋگە قۇشتار نەمىس كوماندوۆانيەسىنە قارسى بۇل ءبىر جاقسى ءتاسىل ەدى. ايلالى گەنەرال ەندى سول پرورىۆتارعا قارسى رەزەرۆىن توسىپ، تىڭ كۇشپەن نەمىس نايزاسىنىڭ ۇشىن قايىرىپ تاستاپ وتىردى. سوندىقتان دا جاۋ قانشا تىن-تىنەكتەپ بەكىنىستىڭ وسال جەرىن ىزدەپ كورسە دە — بار جەردە بۇزىلماس بەرىك قامال تۇرعانداي الدامشى اسەر الدى. ءبىراق وزدەرى ءۇشىن بۇل شابۋىل اسا ۇلكەن دە، ماڭىزدى دا بولعاندىقتان جاۋ ىركىلىپ توقتاي المادى. فاشيست گەنەرالى وفيسەرلەرى مەن سولداتتارىن جانىقتىرىپ، قايتا-قايتا ىلگەرى قۋالادى.
مۇراتتىڭ كوماندا پۋنكتى جەبەدەي شوشايىپ، سۋىرىلا ىلگەرى شىققان ارشا ورماننىڭ الدىنداعى دوڭەستە. يرەتىلە تارتىلعان قىسقا ترانشەيا، ءۇش-تورت كەڭ شۇقىر، كەيىنىرەكتە اعاش اراسىندا جەر كەپە. باتالون كومانديرى كىشكەنتاي شتابىن ىقشامداپ باقسا دا ءار ءتۇرلى سەبەپ، قىزمەت تاۋىپ ءبىراز جۇرت وسى ماڭدى ىقتاپ ءجۇر. شاماسى مويىن سوزعان ورمان پۇشپاعىن كەيىننەن كۇش تارتاتىن تاسا جول دەپ ۇقسا كەرەك، دۇشپان كپ ماڭىن زەڭبىرەك، مينومەتتەن كوپ اتقىلادى. مۇرات ءوز قاتەسىن سوندا بارىپ ءتۇسىندى. ۇنەمى وق استىندا تۇرعان جەردەن سوعىستى باسقارۋ قيىن بولدى. ءوز قاتەسىن تۇزەۋگە مۇرشاسى دا، شاراسى دا بولماي وكىنگەن مۇراتتى ءبىر جاعىنان باتالون كوميسسارى جاقىپوۆ تا مازالادى.
— قاپ، قاتە جاساپپىز. ءىڭعايسىز جەرگە ورنالاسىپپىز، — دەپ قويادى ول اۋىق-اۋىق.
جاقىپوۆ ەلدە، جايلى قىزمەتتە شىققان جۇمىر اسەم قارنى ءالى تارتىلا قويماعان، قىر مۇرىندى، سارى كىسى. ونىڭ ءار ماسەلەگە جاتتاپ العان جاۋابى، دايىن تۇرعان شەشىمى بولاتىن، ونىڭ ۇستىنە ءوز قولىنداعى بيلىكتىڭ سالماعىن ۇعىپ، اسا تاكاپپار بولماعانمەن كوڭىلىنە ءبىر اياق اس ارتىعىمەن سىياتىن ادام ەدى. مۇرات ونىڭ وزىنەن گورى، قىزمەت ورنىن كوبىرەك سىيلاپ كوڭىلىن جىقپايتىن. بۇگىن مۇرشاسى جوق مۇرات ونىڭ بارىن ۇمىتىپ كەتكەندەي. وعان جاقىپوۆتىڭ ءوزى دە سەبەپشى: بۇرىن كومانديردىڭ ءار ىسىنە ءوز پىكىرىن قىستىرىپ، كوميسسار بارىن ۇمىتتىرماي جۇرەتىن جاقىپوۆ بۇل جولى كوزگە تۇسپەدى. مۇرات جاقىپوۆتىڭ كوماندا پۋنكتىنە نارازىلىعىن العاش ايتقانىندا ءجاي قوستاي سالىپ ەدى، سول ءسوزىن كەيىن ءۇشىنشى قايتالاعاندا بارىپ وعان نازار اۋداردى. ۇنىنەن كۇيىنىشى مەن جالىنىشى ارالاس ەستىلىپ ەدى. بايقاسا جاقىپوۆ اشەيىندەگىدەي ەمەس، مۇراتقا جاۋتاڭداي قاراپ قالعان ەكەن. «ە-ە، وسىنداي ما ەدىڭ؟!» دەگەندەي بولدى مۇراتتىڭ كوزقاراسى، «از دا بولسا ءجۇنىن ءتىرىلتىپ، قالپىنا كەلسىن» دەپ ەسەبىن تاۋىپ ونى سىپايى عانا تىلعا جۇمساپ جىبەردى.
ۇرىس سالماعى باسقا جاققا اۋىستى ما، الدە جاڭاعى وكوپقا جەتە تۇنشىققان اتاكاسىنان كەيىن دۇشپان جاراسىن جالاپ جاتىر ما، ءتۇس قايتا باتالون مايدانى سايابىرلادى. كەيىنگى جاقتان ەنتىگە جۇگىرىپ ماشتاي كەلدى. قولىنداعى قاقپاقتى، ءبۇيىرى قىسىڭقى ەكى كوتەلوكتى وكوپتىڭ ەرنەۋىنە قويىپ، «ۋھ» دەپ ماڭدايىن ءسۇرتتى. شاڭ-توپىراق نىعىزداعان قارا-قوشقىل بەتىندە قاراسى كىشى ادىراق كوزى اشپاق بولىپ الارىپ مۇراتقا قارادى.
— جولداس كاپيتان، تاماق ءىسىپ الىڭىز. سۆولستار تاعى تىنىستىق بەرمەس.
العاشقى سوعىس، كىسى ءولىمى بۇعان دا اۋىر اسەر ەتسە كەرەك، كەشە كەشتەن بەرى ءنار تاتپاسا دا، مۇراتتىڭ اسقا زاۋقى بولمادى.
— سەن استى قويا تۇر، — دەدى ول، كوتەلوگىنىڭ قاقپاعىن اشىپ، قونىشىنان قاسىعىن سۋىرعان ماشتايعا. — تەز دوشيەۆسكييگە بار. دەرەۋ العى شەپكە ءوق-دارى جەتكىزسىن. مەنىڭ اتىمنان ءامىر ەتىپ، ءوزىڭ قاداعالا سول ءيتتى!
مۇرات العى شەپكە كوز جىبەردى. نە ءبارى ءۇش ءجۇز مەتر جەردە بولماشى وراعىتا يرەتىلىپ، كولبەي سوزىلىپ، ءسال عانا قىرتىسى بايقالىپ وكوپ جاتىر. سول قىرتىستىڭ ەكى جاعى قوراسان شىققان ادامنىڭ بەتىندەي شۇبار. ول جاۋ سناريادىنىڭ شۇقىرى. الگىندە عانا استان-كەستەڭى شىعىپ، تەڭىزدەي تۋلاعان كۇزگى جەر تاعى ءبىر توپالاڭنان قورىققانداي سۇپ-سۇر بولىپ ءوڭى قاشقان. جەتىمسىرەپ، جۇدەۋ جاتىر. وكوپتان وقتا-تەكتە قاراۋىتىپ سولدات باسى كورىنەدى. ودان ءارى جىم-جىرت. مۇرات ەندى بايقادى — دەريەۆنيادان بەرگى جازىقتا الدەنەلەر قىبىرلاعانداي بولدى. ول قادالا قاراپ جاۋ پەحوتاسىنىڭ ءارى اسىپ كەتپەي بەكىنىپ قالعانىن ۇقتى. تاعى دا شابۋىلعا شىعار ما ەكەن؟ «بۇل اسكەردى امالدارمىز-اۋ، ارتىندا نەسى بار ەكەن؟» دەپ ويلادى مۇرات.
ءوز وكوپتارىنا قايتا كوز جىبەردى. ترانشەيا ماڭى ەلەكتەي شۇرق تەسىك. «جاۋ ارتيللەرياسىنىڭ مەرگەندىگى سۇمدىق ەكەن. اي، شىعىن كوپ بولماسا يگى ەدى»، — دەپ قينالدى. «اح، دۋراك! — دەدى ول ءوزىنىڭ سامايىن الاقانىمەن سوعىپ. — العاشقى جويقىن ارتپودگوتوۆكا كەزىندە باتالوننىڭ نەگىزگى كۇشىن نەگە كەيىنگى ترانشەيادا ۇستامادىم!؟»
وسى كەزدە نەمىس ارتيللەرياسى سويلەپ كەتتى. جۇزگە جۋىق زەڭبىرەك اسپاندى وپىرىپ تۇسىرگەندەي بار سناريادىن ءتورتىنشى روتانىڭ ۇستىنە لاق ەتكىزىپ اقتارا سالدى. مۇرات قاتتى شوشىندى. تاڭ اتقالى نەمىستەر ءدال وسىلاي جويقىن سوعىپ كورگەن جوق-تى. ءتۇتىن سەيىلە بەرگەندە قىرقادان بەرى اسىپ، قاپتاپ كەلە جاتقان جاۋ اسكەرىن كوردى. قاتارىن بۇزباي ەكى لەك قاتتى اياڭداپ كەلەدى. كاسكالارى مەن اۆتوماتتارى كەشتەتىپ قالعان كۇننىڭ قيعاش ساۋلەسىنە شاعىلىپ جارق-جۇرق ەتەدى. مۇرات: «پاھ يتتەردىڭ ءجۇرىسى-اي» دەپ نەمىستەردىڭ ايبىندى تۇرىنە ءسۇيسىنىپ تە قالدى. ءبىراق لەزدە بويىن قورقىنىش بيلەپ كەتتى. مىنا توپ جولىندا اسقار تاۋ تۇرسا دا جارىپ وتەتىن سياقتى. دۇشپاننىڭ مۇنىسى تەگىن ەمەس. ول تەز پولك كومانديرىنە تەلەفون سوقتى. ەگوروۆ جوق ەكەن، ترۋبكادان كۋپسيانوۆتىڭ قوڭىر داۋسى ەستىلدى.
— جاۋ ۇلكەن كۇش توكتى. تەز كومەك كەرەك! — دەپ ايقايلادى مۇرات.
— كومەك بەرە المايمىز. ءوز كۇشىڭمەن امالدا، — دەپ كۋپسيانوۆ قىسقا قايىردى.
— دۇشپان جاپىرىپ بارادى! مايداندى ۇستاپ تۋرا المايمىن! تەز جاردەم ەتىڭدەر!
— ۇرەيىڭىز ۇشپاسىن، كاپيتان! — دەپ زەكىدى كۋپسيانوۆ. — ءسىزدىڭ بەكىنىسىڭىز جاقسى عوي. شىداڭىز.
مۇراتتىڭ باسىنا مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي بولدى. ترۋبكانى لاقتىرىپ تاستاپ ورنىنان اتىپ تۇردى. دەرەۋ رەزەرۆتەگى التىنشى روتانى شاقىرتتى. «ولمەي شەگىنبە!» دەپ روتا كومانديرلەرىنە ءامىر ەتتى. كۋپسيانوۆتىڭ سوڭعى سوزىنەن ەسىن جيعان مۇرات جان-تانىمەن سوعىس تىنىسىنا قۇلاق تىكتى. دۇشپان بۇقپاي، قاتارىن بۇزباي، قالىڭ لەگىمەن قاپتاپ كەلەدى. وكوپتان جاپىرىلا مىلتىق اتىلدى. بىر-ەكى جەردە پۋلەمەت دۇرسىلدەدى. ءبىراق نەمىستەر جاقىنداعان سايىن اتىستىڭ بەرەكەسى قاشا باستادى. بىردە ءجيى بوي جاپپاي اتىلسا، بىردە شاشىراپ، ءتىپتى قاقالعانداي ىركىلىپ تە قالادى. مۇرات شىن قاتەردىڭ تونگەنىن سەزدى: سوعىستىڭ بەتىن بۇراتىن ءبىر باتىل قيمىل بولماسا، وكوپتاعىلار دۇرلىگە قاشۋى مۇمكىن. ول وكوپتان قارعىپ شىعىپ دەڭگەيىنە كەلىپ قالعان ءتورتىنشى روتانىڭ الدىنا ءتۇستى دە:
— ەر سوڭىمنان! العا! ۋرا!-ا! — دەپ ايقاي سالىپ جۇگىرە جونەلدى.
ءوزىمىزدىڭ وكوپقا دۇشپاننان بۇرىن جەتۋ كەرەك ەدى. مۇرات ارتىنا بۇرىلعان جوق، اياق توپىرىنان با، الدە باسقا ءبىر تۇپكى سەزىممەن بە، ايتەۋىر جاۋىنگەرلەردىڭ ءوز سوڭىنان جاپا-تارماعاي جۇگىرىپ كەلە جاتقانىن انىق ءبىلدى. مىنەكەي ەكى سولدات وزىپ تا بارادى. قۇلاقشىنىن قيسايتا كيىپ، ساموزاريادكاسىن كەزەي ۇستاپ، روتا كومانديرى ۆولوشين دە ىلگەرى شىعا بەرىپ جالت قارادى. ءتىسى اقسيىپ ءبىر نارسە ايتقانداي بولدى، ءبىراق مۇرات ونىڭ ءسوزىن ۇقپادى.
— سەن كەيىنىرەك قالعاندارىن قۋالا! — دەدى مۇرات قاتارلاسا بەرىپ.
ۆولوشين جالت ەتىپ كەيىن قالدى. مۇرات ىركىلە بەرىپ، ەكى جاعىن كوزىمەن شارپىپ «العا!» دەپ تاعى دا ءبىر جەلپىدى. ارتتان كەلە جاتقان كومەكتى سەزىپ وكوپتاعىلار دا سەرگىپ، وقتى جيىلەتتى. ءبىراق نەمىس شەبى بوگەلەر ەمەس، وق جىرتىپ سەلدىرەگەن قاتارىن قىسا ءتۇسىپ بوراتا اتىپ ەمپەڭدەپ كەلەدى. مۇراتتىڭ قۇلاق تۇبىنەن وق زۋىلدادى. ول ءوز جاۋىنگەرلەرىن دە دۇشپان وعى جۇلىپ كەتىپ جاتقانىن سەزدى. سوندىقتان دا اسىعا ءتۇسۋ كەرەك. قارسى ۇمتىلعان ەكى جاقتىڭ اراسى جاقىنداپ قالدى. مۇرات نەمىستەردىڭ بەت-جۇزىن دە انىق كوردى. ءبىر رەت قالىڭ جاۋعا تىكە قاراي الماي كوزىن تايدىرىپ تا الدى. ءبىر ساتتە قارا بولات جارقىلىنداي ەكى ارادا قۋقىل ساۋلە تارتىلدى. قاراۋعا كىسىنىڭ ءداتى شىدامايتىن وسى جيرەنىشتى قارا جارقىل ۇستارانىڭ جۇزىندەي قىلپىلدايدى. بۇل اجال نىشانى. تايساقتاپ، كىبىرتىكتەپ قالعان مۇرات بويىنداعى بار كۇشىن جيىپ قايتا جۇگىردى. كەنەت ول وكوپتان ىتقىپ شىققان ادامدى كوردى. بويىن تۇزەپ كەيىن بۇرىلا بەرگەندە، مۇرات ونى تانىپ قالدى — كۋسكوۆ. پوليترۋك شالقايا، قولىن كەيىننەن ىلگەرى وراي سىلتەپ، ساڭق ەتىپ، ۇران تاستاپ، سولداتتاردى وكوپتان سۋىرىپ الىپ، العا لاقتىردى.
نە ولتىرمەي، نە ولمەي تىنبايتىن ەكى جاق قولما-قول ايقاستى.
4
ديۆيزيا كومانديرى گەنەرال-مايور پانفەروۆ بۇگىن ءۇش رەت العى شەپكە، ۇرىستىڭ شيەلەنىسكەن جەرىنە باردى. وڭ قاناتتاعى جاۋ اتاكاسى تويتارىلىپ دۇشپان شابۋىلىنىڭ قارقىنى باسەڭدەگەسىن بەسىن كەزىندە ءوزىنىڭ كوماندا پۋنكتىنە قايتىپ ورالدى. كەشەدەن بەرگى تىنىمسىز ابىگەر ەت قىزۋىمەن ەلەنبەگەن العاشقى سوعىستىڭ اۋىرتپالىعى ءقازىر سەزىلىپ، قالجىراعان كارى دەنە اۋىرلاپ قالدى. العى شەپكە ورىنسىز جۇگىرە بەرۋدىڭ كەرەكسىز ەكەنىن بىلسە دە، قيىن جەرگە ءوزى بارىپ ارالاسپاسا ءبۇلىنىپ قالاتىنداي سەكەمشىلدىك تاۋىپ، تاعاتسىزداۋ بولىپ كەتتى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس پەن ازامات سوعىسىنا بىرنەشە جىل قاتىسىپ ءبىر كەزدە ەتى ءولىپ كەتسە دە قاتتى توسىرقاپ قالعان ەكەن. ونىڭ ۇستىنە مىنا سوعىستىڭ ارانى تىم كەڭ. ءتيىستى جارلىق ەتىپ، تەلەفون ترۋبكالارىنا قۇلاق توسا وتىرىپ، گەنەرال ءوزىنىڭ بۇگىنگى ارەكەتىندە ولقىسى بارىن سەزىپ، قومسىنا بەردى. راس، ۇرىس وڭاي بولعان جوق، جان القىمعا تىرەلگەن جەرلەردە ءۇش رەت ءوزى شاپقىلاپ بارىپ، پولك كومانديرلەرىنىڭ ىسىنە قولما-قول ارالاسىپ، ساتىنە قاراي بۇرىپ جىبەردى. روتادان استام جاۋ بەكىنىستى جارىپ وتكەندە پولك كومانديرى كۇيگەلەك كارپوۆ ساسىپ قالدى. ول ەكىنشى ەشەلونداعى باتالونعا «جاۋدى وتكىزبە!» دەپ ءۇستى ۇستىنە ءامىر بەرۋدەن وزگەگە دارمەن ەتە المادى. ساسقانى بولار اقسارى ءجۇزى قۋقىل تارتىپ، كوزى جىپىلىقتاپ: «بۇل جەر ءقاۋىپتى عوي! ءسىز كەيىنىرەك بارساڭىز قايتەر ەدى، جولداس گەنەرال؟» — دەپ جالىندى. پانفەروۆ ءتۇسىن سۋىتىپ، ەكىنشى ەشەلونداعى باتالوندى بەكىنىسىنەن دەرەۋ قارسى اتاكاعا شىعارىپ، العى شەپتىڭ جىرتىعىن بۇتىندەۋگە ءامىر ەتتى. بۇل ەڭ دۇرىس شەشىم ەدى. ساقتانىپ قالعاندا جاۋ شەپتىڭ جىرتىعىن سىنالاپ كەڭىتىپ، قاڭىراتىپ كەتەر ەدى. ءبىراق پانفەروۆ كوڭىلى الدەنەگە ولقى. «ىستەيتىنىم بۇل ەمەس ەدى» دەيدى ول ىشىنەن. بۇگىن جۇرتتىڭ ءبارى شىدامسىز بولىپ كەتكەن. ءيا، كوبىرەك شىدام، سابىر كەرەك ەدى. سودان با الدە باسقا سەبەپ بولدى ما، گەنەرال مينۋت سايىن ءار پولكتان حابار الىپ تۇرسا دا، بۇكىل ديۆيزيانىڭ اۋماعىن تۇگەل قارپىپ، بار جاعدايدى كوزىنە ەلەستەتە المادى. ءوز دارەجەسىنە ساي بيىكتەن ەمەس، الاسادان قاراعانداي، تۇتاس قيمىل بولشەكتەنىپ ءۇزىلىپ، شاشىراپ كورىنەدى. ءار جەرگە ءبىر تىعىنداپ قولىنداعى جاپ-جاقسى رەزەرۆتىڭ دە بەرەكەسىن قاشىرىپ العان ءتۇرى بار. ءيا، سوعىس بەيبىت كەزدەگى اسكەري ويىن ەمەس، كۇنى بۇرىن ولشەپ-پىشىپ قويعان جەردەن شىقپايدى. جاۋ قيمىلىنا وراي اپ-ساتتە ارەكەت ەتۋ كەرەك. بۇل بوكس تە ەمەس، كادىمگى ولىسپەي تىنبايتىن توبەلەس. ءبىراق وسى الاساپىران، ۇيقى-تۇيقى ۇرىستىڭ تامىرىن باسىپ، تىنىسىن سەزىپ، دۇلەي كۇشتى ءوز ىرقىنا كوندىرىپ، ءوز دەگەنىنە قاراي بۇلتارتپاي بۇرىپ جىبەرەتىن كومانديرلىك، اككى كورەگەندىك، قايرات جىگەر قايدا؟
پانفەروۆ ءسونىپ قالعان ترۋبكاسىنىڭ مۇشتەگىن تىستەپ، توڭىرەكتەگى دۇنيەنى ۇمىتىپ، قاتتى ويلانىپ قالدى. توتىعىپ قىزىل كۇرەڭىتكەن اققۇبا ءوڭى سۇرلانىپ، بەتىندەگى سيرەك اجىمدەرى تەرەڭدەپ، ماڭدايدان تومەن ەكى سىزىق تۇسكەن. قيعاش قالىڭ قاباعىنىڭ استىنان قاراشىعى قوس نوقاتتاي جىلتىرايدى. جاۋىرىنى بۇكىرەيىپ، كەڭ يىقتى ىقشام دەنەسى كىشىرەيىڭكىرەپ كورىنەدى. شارشاعان دەنەگە قايراتىن كەمىرگەن ىشكى دارمەنسىزدىك قوسىلىپ قاجىتقان ءتۇرى بار. يە، يە، ول بۇكىل ديۆيزيانى، مىڭ-مىڭداعان قارۋلى ادامداردى ءوز جۇمىرىعىنداي ەركىن قيمىلداتۋعا ءتيىس ەدى. ءبىراق سول جۇمىرىعى قارى تالعانداي اۋىرلاپ، سىلتەگەن جەرىنەن ەمەس، جەتكەن جەرىنەن تيەدى...
تاۋسىلعان كۇزدىڭ الا بۇلتتى، دىمقىل اۋاسىنا سىز ەنە باستاعان؛ ىلعالدى سۇرقاي جەر بۋسانىپ تۇر، اۋادا سولعان ءشوپ، جىبىگەن قۋ شوپشەك، بالشىق ءيسى ارالاس؛ كەيدە كەرمەك تاتىعان قاراعاي ءيسىن اكەلەدى. جاقىنداپ كەلە جاتقان قىس قاھارىن توسقان تابيعات ءبىر ءتۇرلى كوڭىلسىز دە، كورىكسىز دە. توڭىرەكتىڭ ءبارى سۇر. سۋىققا توڭىپ ۇيلىققان قوڭسىز مالدىڭ جوتاسىنداي بۇكىرەيىپ قىرقا تاساسىنان، ورمان ىرگەسىنەن شارۋا ۇيلەرىنىڭ شاتىرلارى قىلتيادى. قابىنا ءىسىنىپ، قانتالاپ، بۇلت استىنان شىعا كەلگەن كەشكى كۇن اعاش باستارىن، قىراتتاردى سۇيقىلتىم قان تۇستەس قىزىل جالقىنعا مالدى.
مانادان بەرى سايابىر تارتقان اتىس، زەڭبىرەك گۇرسىلى قامپيىپ قايتا ۇلعايىپ بارادى. جارالى شەپ قانىن ءسۇرتىپ ۇلگەرمەي جاتىپ سوعىس قايتا قىزدى. سالماعى بەلدى قايىستىرىپ باراتقان جاۋ شابۋىلىن بۇل رۋبەجدە تويتارا المايتىنىن بىلگەن ءبىزدىڭ اسكەرباسۋلار نە دە بولسا كەشكە شەيىن شىداپ، ءتۇن قاراڭعىسىمەي نەمىستەردەن قاراسىن ءۇزىپ كەتپەك ەدى. ءبىزدىڭ جاقتىڭ وسى ويىن دۇشپان دا ۇعىپ، قايتكەندە دە جارىق كەزىندە بەكىنىستى جارىپ ءوتىپ، ءوزىنىڭ تانكىلى، ماشينالى جۇردەك اسكەرىمەن ءبىزدىڭ كۇشتەردى بولشەكتەپ، الدىن وراعىتىپ كەتۋگە بارىن سالدى. بۇل ولاردىڭ سان رەت جەڭىسكە جەتكىزگەن، جانى سۇيگەن اينىماس تاكتيكاسى ەدى. جوعارىدان بەرىلگەن قاتتى بۇيرىق تا اناۋ-مىناۋ شىعىنعا قاراتپادى.
پانفەروۆ كورپۋس كومانديرىمەن جالعاسىپ، جاعدايدى انىقتادى. وڭ جاق قاناتتاعى ارميانىڭ ديۆيزيالارى شەگىنىپ بارادى ەكەن. مۇنىڭ سول جاعىنداعى ءوز ارمياسىنىڭ ديۆيزيالارى ازىرگە شىداپ تۇر. ءبىراق شەگىنگەندەرى دە بار كورىنەدى. رجيەۆ باعىتىنا قاراي نەمىستەر ۇلكەن كۇشپەن پرورىۆ جاساپتى. جاۋدىڭ بۇل شابۋىلىنىڭ شاما-شارقى ازىرگە بەلگىسىز، ءبىراق اشىپ ايتپاسا دا ارميانىڭ رەزەرۆتەگى كۇشىن سول سوققىعا قارسى توسقان سياقتى. پانفەروۆ مىناۋ ۇزىن مايداننىڭ باسقا ءبىر جەرىندە بۇدان دا قاتتى، وتە قيىن ايقاس بولىپ جاتقانىن سەزدى. كارپوۆ پەن ەگوروۆ، پولك كومانديرلەرى، ەكى جاقتان بەزىلدەپ قويا بەردى. ەكى پولكتىڭ قاناتتاسا جاتقان ەكى باتالونىن جاپىرىپ، جاۋ جارىپ ءوتىپتى. گەنەرالدىڭ كۇنى بويعى قورقىنىشى ىسكە استى. جاۋدى ەندى مىقتاپ تويتارا المايتىنىن ول بىردەن سەزدى. رەزەرۆتەگى پولكتىڭ ەكى باتالونىمەن ازعانا ارتيللەريانى پرورىۆقا قارسى قويۋعا دەرەۋ ءامىر بەردى. ءبىراق مۇنىڭ ەندى سەپتىگى شامالى ەكەنىن ءتۇسىندى. ءبىر عاجابى شاراسى ازايعان كەزدە گەنەرال ەرەكشە سابىر تاۋىپ، شيرىعىپ، جەدەل ارەكەتكە كوشتى. ول پولك كومانديرلەرىنە: «ءبىر قادام شەگىنبە! جاردەم بەرەم»، — دەپ ءامىر ەتتى دە، تىل بولىمدەرىن تەز كەيىن كوشىرۋگە بۇيىردى. ءبىر پالەنىڭ بولعانىن سەزىپ كوماندا پۋنكتىنىڭ ماڭىنداعىلار دا اسىعىس جينالىپ ابىگەرگە ءتۇستى.
گەنەرال شەگىنبە دەپ بۇيىرسا دا بايلانىس كومانديرلەرىن شاقىرىپ الىپ، ءاp پولكتىڭ شەگىنەتىن جولىن، توقتايتىن پۋنكتتەرىن بەلگىلەپ بەردى.
كۇن باتۋعا جۋىقتاعاندا بۇكىل ديۆيزيا شەبى قوزعالىستا بولدى. ەڭ الدىمەن اربالارى سالدىرلاپ، ماشينالارى مالتىعا گۇرىلدەپ تىل بولىمدەرى زىتا باستادى. كەيبىر بولىمدەر دە شاشىراپ، اسىعىس شەگىنىپ بارا جاتتى. ەكى جاق ساپىرىلىسىپ ارالاسا باستادى. دوڭەسكە قاپتاپ جاياۋ اسكەر شىعا كەلەدى. سۇرىنە-قابىنا، جامىراي جۇگىرىپ، بىردە ۇزارىپ شۇباتىلا سوزىلىپ، بىردە قىسقارىپ كولدەنەڭ جايىلىپ، اعىپ-تامىپ بارىپ ورمانعا كىرەدى. ىلە نەمىس اسكەرلەرى كورىنەدى. ءبىر كەزدە اناۋ باتىس جاقتاعى تۇتاسقان قارا ورمانداردىڭ تاساسىنان باتىپ باراتقان كۇن ساۋلەسىنە شاعىلىپ اڭ كرەسى جارق ەتىپ ءۇيىر-ۇيىر سامولەتتەرى شىعا كەلەدى. قۇلدىراي ءشۇيىلىپ، پىرتىلداتىپ اتقىلاپ قاشىپ باراتقان اسكەرلەردى دۇرلىكتىرىپ، ورمانعا، جىراعا شۇقىر-شۇقاناققا قۋىپ تىعادى. قايتقان قازداي ءتىزىلىپ اۋىر قالىقتاپ اسپان بيىگىندە شىعىسقا قاراي تۇنگى بومبارديروۆششيكتەر كەتىپ بارادى. ولاردىڭ ماڭىندا ەنەسىن اينالا شاپقان قۇلىنداي قۇلدىراپ يسترەبيتەلدەر جۇيتكيدى. ءار تۇستان اتىس ەستىلەدى، كەي جەردە اتىس شىرپىداي لاپ ەتە تۇتانىپ، تەز ءسونىپ قالسا، كەي جەردە توقىلداقتاي تالماي كەشكى اۋانى ۇزاق تىقىلداتادى.
ديۆيزيا جاپىرىلا شەگىنگەنمەن، توسقاۋىلعا بەكىنگەن، كەشەۋىلدەپ قالعان بولىمدەر جاۋمەن ءجيى ايقاسىپ قالادى. قاشىپ بارا جاتقان جاياۋ اسكەردى جولدىڭ ەتەك جاعىنا شاشىراتىپ ۇرەي تۋعىزىپ، سۇستى سۆاستيكاسى جارقىلداپ تانكتەر كيىپ كەتەدى. كەي بولىمشەلەر جاياۋ ەكپىنىنە قارسى تۇرۋعا جۇرەگى داۋالاماي تىم-تىراقاي قاشادى، ال كەيبىرەۋلەرى اعاشتى، بۇتانى پانالاپ، جاتا قالىپ اتىسىپ، تىستەسىپ، قىرقىسىپ باعادى.
گەنەرالدى شۇقاناقتى جولمەن تەڭسەلتىپ اشىق ۆيلليس كەلەدى. جول ورمانعا كەلىپ كىردى دە، ماشينانىڭ ءجۇرىسى بىردەن باياۋلاپ قالدى. قاراڭعىدا تۇتاس قاراۋىتىپ، شۇباتىلىپ وبوز كورىنەدى. جىلانداي يرەتىلە سوزىلىپ، قاراڭعى تۇنگە، قارا ورمانعا كىرىپ بارادى. شوفەر فەديا ەسكى ادەتىنشە گۋدوك بەرىپ قالدى دا، تار جولدا قاپتالداپ وتە المايتىنىن سەزىپ دارمەنسىز پىشىنمەن گەنەرالعا قارادى.
— ىلگەرى ءوتىپ كەتە المايمىز، جولداس گەنەرال.
— وبوزدىڭ سوڭىنان جۇرە بەر. كوپ ۇزاماي ورمان بىتەدى، — دەدى پانفەروۆ.
ءبىراق وبوزدىڭ ءجۇرىسى باسەڭدەي بەردى، ازدان كەيىن اربالار ءبىرىن-بىرى تەرتەلەرىمەن كيمەلەي توقتاپتى.
ايقاي-شۋ، بالاعات ەستىلدى. فەديا ماشينانى جول جيەگىندەگى شۇقىرعا سالا قيسايتا ازعانا ىلگەرىلەپ ەدى كەشىكپەي توقتاپ قالدى. اربالار قاباتتاسىپ جولدى تاس بىتەپ تاستاپتى. ودان ءارى وپىر-توپىر، ۇيمەلەگەن جۇرت، ازان-قازان شۋ. پانفەروۆ ماشينادان ءتۇسىپ سولاي قاراي اياڭدادى.
— ارباڭدى شەگەر!
— قالاي شەگەرەم، دوڭعالاعىنىڭ يتتەي ءىلىنىسىپ قالعانىن كورمەيمىسىڭ.
— نەگە اڭقيىپ تۇرسىڭ، تارت دوڭعالاعىنان.
— جىگىتتەر، جابىلىڭدار. قۇلاتىڭدار اربانى! — دەپ ايقايلادى بىرەۋ.
— نەگە قۇلاتاسىڭ؟! ۇستىندە زات بار ەمەس پە! توقتاي تۇر، — دەپ شارىلدادى ءبىر كىرەشى.
— نەمىستەر توقتاي تۇرا ما ساعان! تانكتەرى كەلىپ قالسا!..
— تانك دەي مە؟ تانك قايدا؟! — دەپ شوشىدى بىرەۋ كەيىنگى جاقتا.
— تانك! قايدا تانك! تانك، — دەگەن ۇرەيلى داۋىستار ەستىلدى.
— توقتا! — دەدى پانفەروۆ قاتتى داۋىستاپ. ول شوشىنا باستاعان جۇرتتىڭ قاسىنا كەلىپ: — اربادا نە بار ەدى؟ — دەپ سۇرادى.
— ازىق-تۇلىك، جولداس ناچالنيك، — دەدى قاراڭعىدا گەنەرالدى تاني الماعان ارباكەش.
اربانىڭ الدىڭعى دوڭعالاعى قاۋساپ، جەر تىرەي قيسايعان.
— ۇستىندەگى زاتتاردى تەز تاراتىپ الىڭدار، — دەپ كوماندا بەردى پانفەروۆ، كىرەشىلەر ارباعا اراداي جابىلعاندا، ارباكەشكە بۇرىلىپ: — ارباڭدى جولدان شىعار دا، اتتارىڭدى دوعارىپ ال، — دەدى.
ديۆيزيا ءتۇنى بويى شەگىندى. ءتۇن ورتاسىندا ىزگە تۇسكەن جاۋدىڭ قارقىنى باسەڭدەدى. ءبىراز بولىمدەر دۇشپاننان قاراسىن ءۇزىپ كەتكەندەي بولدى. گەنەرال كونىمپاز ءۆيلليستىڭ ۇستىندە تۇنىمەن سەلكىلدەدى. لوبلىعان ءۇمىت پەن جان قاناعان كۇيزەلىس ءبىرىن-بىرى اۋىستىرادى. كەي پولكتاردان ۇزاق ۋاقىت حابار الا الماي دال بولدى. اناۋ كەيىندە قالعان وكوپتا جاتىپ جاۋعا توتەپ بەرگەندە ديۆيزيا تۇتاس كۇش ەدى. از بولسىن، كوپ بولسىن ايتەۋىر قولدان كەلگەنشە ءامىر ەتىپ، دارمەنىنە قاراي قايرات قىلاتىن. ەندى سول كۇش جاۋ بالعاسىنىڭ سوققىسىنان ۋاتىلىپ، شاشىراپ ورمانعا، دالاعا ءسىڭىپ كەتتى. راسيامەن بەزىلدەپ اۋە تولقىنىن قارماپ ءبىر پولكتان حابار السا، ەكىنشىسىنەن كوز جازىپ قالادى. كوپ ۇزاماي تاۋىپ العان پولكىن قايتا جوعالتادى.
ديۆيزيانىڭ ءوز قاراۋىنداعى ۇساق بولىمشەلەردىڭ ءبىرسىپىراسىنىڭ اعىپ-تامىپ قايدا جۇرگەنى بەلگىسىز. نەمىستەر قايدا؟ الدا ما؟ ارتتا ما؟ ىلگەرىلى-كەيىندى ءار تۇستان اتىس ەستىلىپ قالادى. قاراڭعىدا قوس كورىنىپ وزدەرى مەن وزدەرى اتىسىپ جۇرگەندەر جوق پا ەكەن؟ قاپتاي ۇمتىلعان جاۋعا توتەپ بەرىپ، جالعىز ادام قالعانشا قارىسىپ سوعىسۋ قيىن. جاۋعان وققا قارسى لاپ بەرىپ، جاۋ بەكىنىسىن الۋ دا قيىن. ءبىراق بارىنەن دە، ارناسىنان جاڭا اتقىپ شىققان تاسقىن سياقتى جاۋ شابۋىلىن توقتاتۋ قيىن. وسى اۋىر وي پانفەروۆتىڭ جانىن جەگىدەي جەدى. قانشا ارەكەت ەتىپ، ىسكە بەرىلىپ كەتسە دە، اۋىق-اۋىق ءتىس اۋرۋىنداي سىزداپ قويا بەرەدى.
الا بۇلتتىڭ تاساسىنان ورمەلەپ شىققان ايدىڭ بۋالدىر كۇلگىن ساۋلەسى دالا مەن ورماننىڭ، اسپان مەن جەردىڭ جىگىن اشىپ بەردى. كەڭ جازىقتىڭ بار اۋماعىن تۇگەل قۇبىلتىپ شىق جىلتىرايدى. جان-جاقتا الىس-جاقىن قارا كوك مۇنارتىپ ورماندار تۇر. تۇنگى سالقىننان بويى مۇزداپ قالعان جەر بولار-بولماس بۋسانىپ جاي عاپا تىنىس الادى. پانفەروۆ شتابىن ىلگەرى جىبەردى دە، ءوزى پولكتاردى كورگىسى كەلىپ كەيىنىرەك قالدى. قولى بوساپ كەتسە ماشيناسىن اۋرەلەيتىن فەديا قولىنا شۇبەرەك الىپ ماشينانىڭ كاپوتىن سۇرتكىلەپ جاتىر. دەنەسى ۇيىپ قالعان گەنەرال بوي جازىپ ءجۇر. ەكى قولىن سىلكىپ، جەر تەپكىلەپ قاسىنا اديۋتانتى كەلدى.
— ءتۇن سالقىنداپ كەتتى-اۋ، — دەدى جىگىت مانادان ءۇنسىز گەنەرالدى سوزگە شاقىرىپ.
— نەگە سالقىنداماسىن. قىس جاقىندادى عوي.
— ورىس قىسى نەمىستەردىڭ اكەسىن تانىتار ءالى، — دەدى اديۋتانت گەنەرالدىڭ تىلگە كەلگەنىنە كوڭىلدەنىپ. (كەيىنگى كەزدە گازەت بەتىندە «ورىس قىسى» كوبىرەك ءسوز بولا باستاپ ەدى).
گەنەرال «ءپا-ا» دەي سالدى.
— كىشكەنە جۇرەك جالعاپ الساق قايتەدى، جولداس گەنەرال، — دەدى اديۋتانت.
— شىداي تۇرارمىز.
گەنەرال ارت جاقتان قاراۋىتىپ كورىنگەن كولوننانى كۇتىپ ءتۇر ەدى. كوپ ۇزاماي ول دا كەلىپ قالدى. تارتىلىپ-سوزىلىپ اسىعا باسىپ كەلە جاتقان سولداتتار تۇسىنان وتە بەرگەندە:
— بۇل قاي پولكتان؟ — دەپ داۋىستادى اديۋتانت.
— ەگوروۆ پولكىنان.
توپتان ءبولىنىپ پانفەروۆتىڭ قاسىنا مۇرات كەلدى. جاقىنداي بەرە، قولىن شەكەسىنە اپارىپ سالەم بەردى. گەنەرال ونىڭ بايانداي باستاعان ءسوزىن جۇتقىزىپ قولىن الدى. كاپيتاننىڭ توتىعىپ اشاڭ تارتقان جۇزىنە، قاتىڭقى قاباعىنا ۇڭىلە قاراپ از تۇردى. جالعىزسىراعان قيىن كەزىندە جاقىن ادامىن كورگەندە پانفەروۆتىڭ كوڭىلى ءجىبىپ كەتتى..
— شەگىنىپ باراسىڭ با؟
— ءيا، شەگىنىپ بارامىز.
— جوعالتىپ العان بولىمشەلەرىڭ جوق پا؟
— تۇگەلمىز، جولداس گەنەرال. ءبىر پۋنكتتى كورسەتىپ ەدى، سوعان تەزىرەك جەتىپ جەرگە سۇڭگىمەككە اسىعىپ بارامىز.
پانفەروۆ مۇراتتى ەرتىپ جولدان وقشاۋلاۋ اقىرىن اياڭداپ كەلە جاتتى. ىركىلە بەرىپ قولىن مۇراتتىڭ يىعىنا سالدى.
— ايتشى، باتالون قالاي سوعىستى؟
مۇرات وسىنداي دوس قولدىڭ مۇنداي كەزدە كوڭىلدى بوساڭسىتىپ جىبەرەتىنىن سەزىپ، اقىرىن عانا يىعىن تارتىپ الدى.
— باستاماعا جامان ەمەس، جولداس گەنەرال. جامان سوعىستى دەپ ايتا المايمىن. ءبىراق... مىنەكەي قاشىپ بارامىز، — دەپ كۇرسىندى مۇرات.
— سەن وعان قاپالانبا!
— باتىر سوعىستان جاۋىنگەرلەرىم بار. ەرەكشە كوزگە تۇسكەن جىگىتتەر. مەن سىزگە ايتۋعا ءتيىسپىن: پوليترۋك كۋسكوۆ ەرەكشە ەرلىك كورسەتتى. ناعىز قيىن كەزدە قول ۇشىن بەردى.
— ءتىرى مە؟
— كولوننادا كەلە جاتىر.
— وزگە باتالوندار قايدا؟
— ءبىرىنشى كەيىندە كەلە جاتىر. ءۇشىنشىنى بىلمەدىم. ول دا ءبىر جەردە كەلە جاتقان شىعار. ماعان رۇقسات ەتسەڭىز، جولداس گەنەرال.
— ءساتىن تىلەيمىن، — دەدى گەنەرال مۇراتتىڭ قولىن قىسىپ.
— ءبىز ءالى تالاي سوعىسارمىز، جولداس گەنەرال.
كوڭىل تۇبىندە ءتۇنى بويعى ىشتەي مازالاعان وي ۇمىت بولايىن دەدى. قاراڭعىدان جالت ەتە قالعانداي ءار جەردەن ءبىر داۋىس بەرىپ، تىرشىلىك بەلگىسىن ءبىلدىرىپ، ىلە قايتا ءۇزىلىن بەيحابار كەتىپ سەرگەلدەڭگە سالعان بولىمدەردىڭ قاراسى كورىنىپ، ديۆيزيانىڭ الاساپىران، بەيماعلۇم ءحالى تۇنعان سۋداي انىقتالىپ كەلە جاتقان سياقتى بولدى. مىنەكەي ارىستانوۆ باتالونى كەتىپ بارادى. قايرات قىلار دارمەنى بار قارۋلى كۇش. ارتىندا ءبىرىنشى باتالون كەلدى. وزگە پولكتار دا وسى سياقتى سوعىس بەلگىلەپ بەرگەن ورنىندا كەلە جاتقان بولار. پوليترۋك كۋسكوۆ... پانفەروۆ ونى ەسىنە تۇسىرە المادى. مۇمكىن تالاي رەت كورگەن دە بولار، ءبىراق ديۆيزياداعى كوپ كومانديرلەر اراسىنان اجىراتىپ الا المادى. ءيا، قيىن كەزدە باتالوندى قاتەردەن ساقتاپ قالۋ... اناۋ ۇزاپ بارا جاتقان كولوننانىڭ ىشىندە ەلەۋسىز كەتىپ بارا جاتقان بىرەۋ عوي ول. وندايلار از دا بولماس. «ءيا-ا، قاريا، سابىر كەرەك، وزگەلەرگە دە سەنىمىڭ مولىراق بولۋ كەرەك. ۆسە وبەرنەتسيا؟» — دەدى ىشىنەن گەنەرال، ءبىر ءتۇرلى جانى جاي تاۋىپ.
5
— راۋشان، مەنىڭ وزىڭە ايتقىم كەلگەن ءبىر ءسوزىم بار ەدى، — ەرجان راۋشاننىڭ وڭىنە مولدىرەي قاراعان ۇلكەن كوزىن تايدىرىپ اكەتتى. اۋزىنان شىققان ءسوزىن توپاس كورىن، قىسىلىپ قالسا دا، زورلانىپ ەزۋ تارتتى. ەكەۋى قالىڭ اعاشتىڭ ىشىندە دەل-سال اياڭداپ كەلە جاتقان. راۋشان ەرجانعا اڭىرا بۇرىلدى دا:
— ايتىڭىز، — دەدى.
مىنا قىزدىڭ ەشتەڭە كۇتپەگەن بەيقام كوڭىلى، قاپەرسىز اجارى ەرجاننىڭ ىستىڭ سەزىمىن سالقىنداتىپ تاستادى. قاپەلىمدە تۇرشىگىپ قالعان ەرجان ءوزىنىڭ كوڭىل كۇيىنە از دا بولسا ۇندەستىك ىزدەگىسى كەلىپ، راۋشاننىڭ بەتىنە قايتا قارادى. ايدىڭ كۇلگىن ساۋلەسى جۇمسارتقان قىز ءوڭى، دوڭگەلەنگەن ءمولدىر قارا كوزى تىم الاڭسىز. كەلەسى ساتتە بارىپ «ەرجان نەگە ۇندەمەيدى» دەگەن سۇراق رايى ەندى وڭىنە. وسىدان كەيىن ەرجاننىڭ كەڭىلى مەدەۋ تاپقانداي بولدى، ءبىراق شەشىلە الماي، تۇيىق قالدى.
— جاي نارسە ەدى. كەيىن ايتارمىن.
بۋلىقپاي، ءدىرىلسىز شىقسا دا، ىشىندە تەگەۋرىنى، تولقۋى بار جىگىت داۋسى قىز جۇرەگىن لىپ ەتكىزدى. بەيتانىس سەزىمنىڭ تولقىنىن سەزگەن قىز سەكەم الىپ قالدى. ەندى ەرجاننىڭ جۇزىنە باتىپ قاراي الماي، ونىڭ جاقىندىعىن تەك شىنتاعىمەن سەزىپ، ءۇنسىز كەلەدى. ءار جەرىندە ۇساق بۇلت شوعىرلانعان اسپاننىڭ توسىنە قاراي ورمەلەپ بارا جاتقان اي شوكىمدەي بۇلتقا سۇڭگىپ كەتتى. كەنەت قاراكولەڭكە تارتقاننان تىكسىنىپ قالعان راۋشان ەرجانعا قارادى. و دا بۇعان بۇرىلدى. اي بۇلتتان قايتا شىعا كەلگەندە ەرجان كوزى راۋشاننىڭ وڭىندەگى تولقۋدى بىردەن اڭعاردى. ەكەۋى تاڭعى سامالعا نازىك ءۇنىن قوسقان اق قايىڭنىڭ تۇبىنە توقتادى. سيرەكتەۋ وسكەن اق قايىڭنىڭ ءسۇرعىلت-مولدىر جاپىراقتارى بالىق قابىرشاعىنداي تۇتاسا جارقىرايدى. سانسىز كۇمىس تەڭگەلىكتەر ءسونىپ-جانىپ، جارق ەتىپ ءوشىپ، اسەم قۇبىلىپ، سىلدىرلاپ اعاشتان اعاشقا كەتىپ بارادى. مىنەكەي نازىك سامال ءبىر جەلپىپ ءوتىپ ەدى، ساۋ ەتىپ ءبارى توگىلدى، وسى اسەم كورىنىستى ءۇنسىز باقىلاپ تۇرعان راۋشان:
— نەتكەن تاماشا! — دەدى ەلىگە سويلەپ.
جۇقا قىزعىلت تەپسىنىپ تۇراتىن قوڭىرقاي ءجۇزى، اي ساۋلەسىنەن اقشىلدانىپ، مۇنارلانىپ تۇر. وسى كۇڭگىرت مۇنار ءالى دە قۇلپىرا قويماي، ءبۇرىن جاڭا اشا باستاعان گۇلدەي قاتقىلداۋ قىز ءوڭىن جۇمسارتىپ، ۇلكەن قارا كوزىن ايقىنداي تۇسەدى. ويى تولقىپ تۇرعان ەرجان تۋرا قاراۋعا جۇرەكسىنگەندەي، بىردە قىز بەلىن قاپسىرا قىسقان جەز توعالى قايىس بەلبەۋگە، بىردە جىڭىشكە قىز ساۋساقتارى كورىنىپ تۇرعان سۇر شينەلدىڭ جەڭ ۇشىنا قارايدى.
كەنەت وعان كەشەدەن بەرگى قاندى-قىرعىن ايقاس، ءولىپ بارا جاتقان سولداتتىڭ جان ۇشىرعان اششى ايقايى، كىسىنىڭ بويىنداعى بار قايراتىن سىعىپ الىپ، قورعانسىز قۇمىرسقاداي ءمۇساپىر ەتكەن جاۋ تانكتەرى، كوزدى قان باسىپ، وزگە دۇنيەنى ۇمىتتىرا ەلىرتكەن سوعىس قىزۋى — قورقىنىشتى ءتۇس سياقتى كورىندى. مىنەكەي ايلى تاڭدا، نازىك تىنىشتىققا ۇيىپ، ەرجان قىز قاسىندا تۇر. جۇرەگى بەلگىسىز قۋانىشقا تالپىنادى.
— نەگە ۇندەمەيسىڭ، ەرجان؟
ەرجان سەلت ەتىپ راۋشانعا قارادى.
— ويلانىپ قالىپپىن.
— ءي-ا.
راۋشان كۇرسىنگەندەي بولدى. ەرجان ەندى اڭعاردى، جاڭا الدامشى اي جارىعى مەن جۇرەك ءدىرىلى بايقاتپاپتى، راۋشاننىڭ ءوڭى سولعىن تارتىپ، جۇدەپ قالىپتى، كوزىن تايدىرماي ەرجانعا قادالا قاراعان، ءبىراق ونى كورىپ تۇرعان جوق. وسى كوزدەر شاپشىعان قان مەن اجالدى كوردى. ەرجان تىكسىنىپ قالىپ راۋشاندى وسى ءبىر حالدەن سەرگىتكىسى كەلدى.
— ءجۇر بىلاي ورالىپ قايتايىق.
— ۇزاق كەتپەيمىز بە؟ — دەدى راۋشان ەلەڭ ەتىپ.
— جوق، ۇزامايمىز.
ەكەۋى تاعى دا ۇندەسپەي اقىرىن اياڭداپ كەلەدى. ەرجاننىڭ جاڭاعى جىلى سەزىمىنە سوعىستىڭ ىزعارى كىرىپ بارادى.
ەرجان كەشەگى سوعىس كەزىندە راۋشاندى ۇمىتىپ كەتىپ ەدى. قىم-قيعاش تابان تىرەسكەن كەسكىلەستە ونىڭ بويىنداعى قىزبا قازاقتىڭ ىستىق قانى ويانىپ قورقۋدى دا، ءتىپتى ءوزىن دە ۇمىتتى. ءبىراق قورعان بولعان وكوپتان جاپىرىلا شەگىنىپ، جاۋ وكشەلەپ كەلە جاتقاندا، ونىڭ بار قىزۋى باسىلىپ قالدى. جاۋ كۇشىنىڭ تىم باسىم ەكەنىن، تابان تىرەگەن قامالىنان جۇلىنىپ شىققانىن سوندا عاپا سەزىپ، بويىن قورقىنىش بيلەدى. كوز الدىنا ولگەن جاۋىنگەرلەر، بايسارين ەلەستەدى... وكوپتاردا، جول ۇستىندە جانسىز دەنەلەر شاشىلىپ جاتىر، ولاردى تاپتاپ جاۋ كەلدى. وكشەلەپ كەلە جاتقان اجال مىناۋ كوپ بۇتالاردىڭ ءبىرىنىڭ تۇبىنە ەرجاندى دا شالقاسىنان جىعا سالادى... وسى كەزدە ەرجاننىڭ ەسىنە راۋشان ءتۇستى. ءولى مە، ءتىرى مە؟ الدە ول دا اناۋ كەيىندە قالدى ما؟ جوق، مۇمكىن ەمەس. ول تاعى دا ءوزىن ۇمىتىپ، راۋشاندى ويلادى. بەيحابارلىققا شىداي الماي.
— سانۆزۆودتى تاۋىپ ال... سونداعىلار امان با ەكەن، ءبىلىپ كەل، — دەپ ءبورىبايدى جۇمسادى.
ءتۇن ورتاسى اۋا، وزگە بولىمدەردەن توسقاۋىل قويىلىپ، باتالون جاۋدان قاراسىن ۇزگەن كەزدە ەكى نەمىس تانكىسى قۋىپ جەتتى. جۇرت جاپىرىلىپ جول شەتىندەگى ورمانعا قاراي قاشتى. الدىڭعى جاقتا وبوز، سانۆزۆود بار ەدى. ەرجان «توقتا!» دەپ ايقاي سالىپ، گراناتىن وقتالىپ، جول ەزۋىنە جاتا قالدى. وڭ جاعىنان ونى قالقالاي جاتقان بوندارەنكو الدىڭعى تانكتى پتر مىلتىعىمەن اتىپ توقتاتتى. جارقىلداپ گراناتالار جارىلۋدا.
ەڭ جاقىن ادامىنا ءقاۋىپ تونسە، كىسى ءوز باسىنداعى ودان ەكى ەسە قاتەردى ۇمىتىپ كەتەدى. ەرجان ءوزى بايقاماسا دا، ءدال وسى حالگە ءتۇستى. راۋشاندى بارلىق اپاتتان امان ساقتايتىن ءوزى ەكەنىن سەزدى. ەگەر قاسىندا سۇيىكتى جار بولسا، ەرجان دا ولمەيدى. ول ەندى راۋشانعا بار سىرىن اقتارماسا بولمايتىنىن ءبىلدى. ءسويتىپ وسى پريۆالدا بارلىق قىسىلۋ، يمەنۋ دەگەننەن ادا بولىپ، راۋشاندى وڭاشا شىعارىپ الىپ كەتتى.
ءبىراق وڭاشا شىققاسىن بار باتىلىنان ايرىلىپ، ايتار ءسوزى كومەيىنە تىرەلىپ قالدى. ونىڭ ۇستىنە راۋشاننىڭ جۇدەۋلىگى تاعى دا ءتىلدى ماتادى.
— ءجۇر، ەرجان، قايتايىق. كوماندير ىزدەپ جۇرەر، — دەدى راۋشان ەرجاننىڭ شىنتاعىنان ۇستاپ.
«جوق، جوق، ەندى ايتپاي بولمايدى» — دەپ ويلادى ەرجان.
جانە راۋشاندى مىناۋ جالعىزسىراعان جۇدەۋ قالپىندا قالاي ەشنارسە دەمەي جىبەرە الادى. ەرجان تەز بۇرىلىپ، قىزدىڭ ەكى شىنتاعىنان قىسىپ ۇستاپ الدى. تەبىرەنىپ از بۋلىعىپ تۇردى دا:
— راۋشان، سەن... سەن مەنىڭ ءسوزىمدى تىڭداشى، — دەدى.
راۋشان جىگىتتىڭ توسىن مىنەزىنە ەلەڭ ەتىپ، تاڭىرقاي قارادى. جەڭىن قىسىپ ۇستاعان جىگىت ساۋساعىنىڭ ءدىرىلىن، ەرجان وڭىندەگى تولقۋدى انىق سەزدى. وسى ىستىق لەپ بويىنا دارىپ، راۋشاننىڭ جۇرەگى لۇپىلدەپ قويا بەردى. ءوزىن باۋراپ بارا جاتقان جىگىت سەزىمىنەن بويىن تارتا المادى. كوز شاراسى ۇلكەيىپ، ەرجانعا ۇرپيە قارادى.
— ەرجان...
— راۋشان... مەن سەنى جاقسى كورەمىن. سەن ءۇشىن جانىمدى ايامايمىن.
راۋشان ءسوز ماعىناسىن ۇقپاعانداي ۇندەمەدى. كوزىن تايدىرىپ اكەتتى. ەرىكسىز كۇش ءيىپ اكەلگەندەي، ەرجان ەڭكەيە جاقىنداپ، وڭ قولىمەن قىز جاۋىرىنىن سىنىپ كەتەتىن شىنىداي اقىرىن ەپپەن قۇشاقتاپ، ەمىنىپ بارىپ ءسۇيىپ الدى. سودان كەيىن قاپسىرا قۇشاقتاپ تاعى ءسۇيدى.
— پو مەستام!
ەرجان راۋشاننىڭ ساۋساعىنان ۇستاي الىپ جۇگىرە جونەلدى. بىلاي شىعا بەرە قىز اقىرىن عانا قولىن بوساتىپ، جايىمەن ءجۇردى. ەرجان ءسال اقىرىن ونىڭ بەتىنە قارادى دا، الدەقانداي ءبىر ۇيات قامشىلاعانداي قايتا جۇگىردى.
ۇزاق پريۆالدا ءبىراز مىزعىپ العان سولداتتار توڭازي قۇرىستاعان دەنەلەرىن جازىپ ساپقا تۇرىپ جاتىر. كولوننانىڭ الدىڭعى جاعىندا كومانديرلەر جينالىپ، شوعىرلانا باستادى. توپتان ەكى قادام تۇرعان مۇرات:
— كومانديرلەر تەگىس جينالدى ما؟ — دەدى قاسىنا كەلگەن شتاب باستىعىنا بۇرىلىپ.
— تەگىس جينالدى، جولداس كاپيتان.
ۇيقىلارىن اشا الماي ەسىنەپ تۇرعان كومانديرلەر، لەزدە بويلارىن جيناپ، سەرگەك قالىپقا كەلدى. مۇرات ۇيىقتاماعان ءتارىزدى، داۋسى شيراق، سىرتقى ءتۇرى دە جيناقتى؛ تەك ۇلكەن قارا كوزى عانا كىرتيىپ كىشىرەيە تۇسكەن.
— جاعداي مىناداي، جولداستار. الدىڭعى جاققا جاۋ وتريادى ءوتىپ كەتكەن. بارلاۋشىلاردىڭ بەرگەن حابارىنا قاراعاندا، شاماسى ەكى روتا. ءبىز وعان اتاكا جاساۋعا بۇيرىق الدىق. ءبىرىنشى روتانىڭ مىندەتى...
ەرجان ءبىر ۇيات ىستەپ، قۋىستى بولىپ قالعانداي، جۇرت كوزىنە تۇسۋدەن يمەنىپ، قاعابەرىس شەتىرەك تۇرعان. ءالى دە بولسا ءوز ويىمەن الەكتەنىپ، مىنا بۇيرىقتىڭ ءمانىن دە، سالماعىن دا ەكشەي المادى.
— ءتورتىنشى روتا سول جاق فلانگىدەن اتاكا جاسايدى.
ءيا، ءيا سول جاق فلانگىدەن... ءبىزدىڭ ۆزۆود سول جاق قاناتتا بولادى، — دەپ ويلادى ول. — راۋشان قاي روتانىڭ ماڭىندا بولار ەكەن؟»
ءبىر شاقىرىم جۇرگەننەن كەيىن كولوننا ىدىراي قانات جايىپ، ۇرىس تارتىبىنە كوشتى. ازدان كەيىن الداعى جاعدايدى انىقتاپ العانشا جاتا تۇرۋعا بۇيرىق كەلدى. بۇكشەڭدەپ ۆزۆودتان روتاعا، روتادان باتالون كومانديرىنە شابارماندار جۇگىردى.
ەرجان سىزدى جەرگە ەتپەتىنەن جاتىپ، الدىڭعى جاققا كوز جىبەردى. سيرەك بۇتالاردىڭ ار جاعىنان بەلدەۋلەنگەن قارا جولاقتى كوردى. «ءا، جىرا بولار». سودان ءارى كىشكەنە شوعىر سيرەك قايىڭ. قايىڭ باسىنداعى اقشىل اي ساۋلەسى كۇڭگىرتتەنە سەمىپ بارادى. تاڭ جاقىن قالعان. وسى ءبىر تىنىستاپ تۇرعان جىم-جىرت دۇنيە ەرجان ويىن قايتادان تۇتاتتى. راۋشان شاشىنىڭ نازىك ءيسىن، سۇيگەندە ءدىر ەتە قالعان ويماقتاي اسەم ەرنىنىڭ قىزۋىن تاعى دا سەزگەندەي بولدى. «سۇيەمىن» دەگەن ءسوزدى ايتقاندا راۋشان بۇعان الدەقانداي جالىنىشتى پىشىنمەن، وتىنە، تەلمىرە قارادى. ەڭ جاقىن ادامىنا ارقا سۇيەيتىن بالانىڭ كوزقاراسى ەمەس پە سول؟ ءبىراق سوڭىنان ۇرىككەن بالاپانداي كوز شاراسى نەگە ۇلكەيىپ كەتتى؟ ەرجان سۇيۋگە ۇمتىلعاندا نەگە تارتىنشاقتاپ ۇرەيلەنە قارادى. ول ءوزىن تەجەي المادى. قىزعا قيانات جاسامادى ما ەكەن؟ «قاپ، ءوزى ىڭعايسىزداۋ بولدى- اۋ. كىشكەنە كىدىرە تۇرماي».
ەرجان تاڭعى سالقىننان تىجىرىنىپ قويدى. الدىڭعى جاقتاعى جىرانىڭ ايقىن كولەڭكەسى قوڭىرلانىپ، جىگى ءوشىپ بارادى. «تەرەڭ ساي بولماسا يگى ەدى؟» دۇشپان ازىرگە دىبىس شىعارىپ سىر اشقان جوق. ەرجان جاۋدىڭ نە جىرانىڭ ارعى قاباعىنا، نە قايىڭ ىرگەسىنە بەكىنگەنىن اڭعارا المادى. بۇل ارانىڭ جەرى بىر-بىرىنە قانداي ۇقساس. جاڭا عانا راۋشان ەكەۋى سەرۋەندەگەن، سۇيەنگەن قايىڭداردان اۋمايدى. شىنىمەن-اق سول قايىڭ ىشىندە نەمىس بولعانى ما؟ «راۋشان قايدا ءجۇر ەكەن؟» جادا ءبىر ازىردە كولوننا قوزعالعاندا ءۋالي ەكەۋى قاتار كەلە جاتىر ەدى.
— جولداس لەيتەنانت! جولداس لەيتەنانت!
ەرجان سەلت ەتىپ، قاسىنا كەلىپ جۇرەلەي وتىرعان ءبورىبايعا اقىرا قارادى.
— سۆيستوك بەرگەن كەزدە ۆزۆود قوزعالسىن، سولعا تامان ويىسقانى ماقۇل، — دەدى كومروت. — ەرجاننان رۇقسات الىپ ءبورىباي روتا كومانديرىنە قاراي بۇكشەڭدەي جۇگىردى.
دۇشپان ازىرگە دىبىس بەرگەن جوق. جاۋىنگەرلەر ەڭكەيە ءتۇسىپ، اياڭداپ كەلەدى. تاڭ سارىدەگى ءتاتتى ۇيقى قۇشاعىنا ەنگەن تابيعات تىنىشتىعىن بۇزۋعا ادامنىڭ ءداتى جەتپەيتىن سياقتى دا كورىنەدى. كەنەت ءبىر مىلتىق، وعان ىلەسە تاعى ءبىرى تارس ەتە قالدى. تارسىل تاڭعى اۋامەن جۇمسارىپ، ايبارسىز ەستىلدى. ءبىراق لەزدە-اق تۇنىپ تۇرعان تىنىشتىقتى پىتىرلاي اتىلعان مىلتىق، تارىداي شاشىراعان اۆتومات داۋسى، پۋلەمەتتىڭ ءزىلدى ءدۇرسىلى استان-كەستەن ساپىرىپ. اكەتتى. ەرتەڭگى كۇڭگىرت ساۋلەگە اجال رەڭى ەنگەندەي توڭىرەك سۇستانا ءتۇستى. ءدارى ءيسى اڭقىدى.
جىراعا ءجۇز ەلۋ مەتر شاماسى قالعاندا، وق ابدەن جيىلەپ، شەپ جاتا باستادى. ماڭدايدان جاساعان شابۋىلدىڭ زور شىعىنعا ۇشىراتاتىنىن ەرجان سەزە قويدى. كەنەت روتا كومانديرىنىڭ «سولعا تامان ويىسسىن» دەگەن ەسكەرتۋى ەسىنە ءتۇستى. جاۋ وعىنىڭ شەتى ەرجان ۆزۆودىنىڭ تۋرا الدىنان جارقىلدايدى. ەندەشە ءدال وسى ارادان نەمىس بەكىنىسىنىڭ شەتى تۇيىقتالسا كەرەك. ەرجان وتدەلەنيە كومانديرىنە تۋرا سولعا بۇرىلۋعا ءامىر ەتتى. ءساتى تۇسكەندە، الدىڭعى ۇلكەن جىرانىڭ جۇلگەسى بولۋى كەرەك، كىشكەنە تايىز جىرا پايدا بولا كەتتى.
بۇعا جۇگىرىپ بارا جاتقان سولداتتار اراسىنان الدە بىرەۋدىڭ تۇلعاسى ەرجاننىڭ نازارىن تارتا بەردى. قيمىلىندا وزگە جاۋىنگەرلەرگە ۇقسامايتىن ءبىر سىپايى قوزعالىس بايقالادى. جاڭا كوز جازىپ قالىپ ەدى، مىنەكەي جاۋ جاقتى شولىپ العىسى كەلىپ، جىرا ەرنەۋىندەگى ىزعارلى قاتتى كەسەكتەرگە الاقانىن تىرەي بەرىپ تاعى كوزى شالىپ قالدى. ەرجان سەلك ەتە ءتۇستى. قۋانعانى، نە سەكەم العانى بەلگىسىز. العا قاراي قوزعالا بەرگەندە الگى جاۋىنگەردىڭ قالتاسىنداعى تىرسيعان ۇلكەن سۋمكاسى اۋىتقىپ كەتتى دە، قاراۋىتىپ قىزىل كرەسى كورىنىپ قالدى. «راۋشان!»
جاۋعان وڭ شەڭبەرىنەن شىعىپ كەتكەن جاۋىنگەرلەر ءجۇرىسىن تەزدەتىپ سولعا قاراي تىم ويىسىپ كەتكەن ەكەن. ەرجان ەندى ولاردى وڭعا بۇرىپ، نەمىستەردى بۇيىرىنەن وراعىتا باستادى. وسى بۇرىلىستا جاڭاعى ءوزى شىرامىتقان «ەرەكشە» جاۋىنگەردەن تاعى دا كوز جازىپ قالدى. ءبىراق جەبەۋشىسى قاسىندا قاناتىمەن قورىپ كەلە جاتقانىن سەزىپ، كوڭىلى ابدەن ورنىعىپ، ويى سارالانىپ، ىستەيتىن ارەكەتتەرىنىڭ ءبارى ايقىندالا ءتۇستى. نەمىستەردى دەڭگەيىنەن وتە ورالىپ، ارت جاعىنان قيعاشتاي سوقتى.
— ۆ اتاكۋ! ۆپەرەد!
تۋ سىرتىنان كەلىپ قالعان كۇشتى اڭعارماعان دۇشپان قاتتى ساستى. قايدا قاشۋدىڭ امالىن تابا الماي، ۇرىككەن قويداي ەرسىلى-قارسىلى دۇرلىگىپ الاسۇردى. ءبىراق ءبىر نەمىس قول پۋلەمەتىن كەيىن قاراي بۇرىپ، ۆزۆودتى اتقىلاي باستادى. تۇتقيىلدان باستالعان وجەت اتاكانىڭ قارقىنى قايتايىن دەدى. شابۋىلدىڭ ىستىعىن سۋىتىپ الماي، لاپ بەرە سوققىسى كەلگەن ەرجان جاۋعان وققا قاراماستان، جاۋىنگەرلەرىن سوڭىنان ەلىكتىرە جۇگىرە بەردى. كەنەت انتەك وزىڭقىراي باستاعان ماناعى قىزىل كرەستى سۋمكانى كورىپ قالدى. ول دا بۇعان كوز تاستاعانداي بولدى. «سانيتاركانىڭ العا تۇسۋگە قانداي حاقى بار؟ قاپ! توقتاتۋ كەرەك». ەرجان ەڭ بولماعاندا ءوز ىعىنا الىپ قالقالاعىسى كەلىپ، قىزبەن دەڭگەيلەسە بەرگەندە، ءسۇرىنىپ كەتىپ، ۇشىپ ءتۇستى. باسىن ەندى كوتەرگەندە ونىڭ ۇستىنە قىز ءتونىپ ەڭكەيە بەرىپ ەدى، كەنەت مايىسىپ بارىپ قۋلاپ ءتۇستى. الدىڭعى جاقتان ۋرالاعان داۋىس جاقىنداي بەردى. ەرجان موينىنان قۇشاقتاي دەمەپ، قىزدىڭ باسىن كوتەرە بەرىپ تۇرعىزباق بولدى.
— ءسىز... ەرجان... امانسىز با؟ — دەدى كۇلاندا كوزىن اشىپ. سودان كەيىن الدەنەدەن قىسىلىپ، كوزىن اقىرىن جۇما بەردى.
— قاي جەرىڭىزدەن ءتيدى؟ اۋىر ەمەس پە؟
— جوق. ءجاي... قارىمنان تيگەن سياقتى. — قالتاسىن قارمانا باستاعان ەرجانعا، — بوگەلمەڭىز، ءوزىم-اق تاڭامىن عوي، — دەدى كۇلاندا.
6
سولداتتار تاڭ اتقانشا وكوپ قازدى. بولىمدەر العاشقى سوققىدان ەسىن جيىپ، ەندى شەگىنە سوعىسۋعا ماشىقتانىپ كەلەدى. العاشقى كۇندەردەگىدەي ەمەس ءقازىر اياق ىلىككەن جەرگە تابان تىرەپ، ءجيى-جيى جاۋعا قارسىلىق ەتەدى. دەدەكتەپ زىمىراپ كەتپەي، تىستەسىپ، قىرقىسىپ شەگىنەدى. تالاي كۇندەر بەل شەشپەگەن سولداتتار تۇزدە، مايداندا جۇرگەن ادامنىڭ سۇستى، ساۋىس بەينەسىنە ەندى: بالشىق ءسىڭىپ سىرەسكەن شينەلدەر قارا قايىستاي جالتىرايدى، قولدى كۇس باسىپ، جەل قاعىپ توتىققان بەتتەرىندە داۋلاپ ساقال وسكەن. ەرجان دا اڭقاۋ عوي: قاسىنداعى ءبورىبايدىڭ كوسە ەكەنىن وسى كەزدە عانا بايقادى: اڭ قۇبا بەتى ناسىباي سالعان جارعاقتاي قاراۋىتىپ كەتكەن، تەك يەك استىندا جاپىرىلا سيرەك وسكەن ازعانا سارعىش قىلشىق بار. ەرجاننىڭ ءوزى دە ساقالعا جارىپ تۇرعان جوق: بىلتىر عانا ۇستارا تيگەن جۇزىندە جايىلا وسكەن ءتۇبىت ساقال وتە سيرەك، قىرىنباعانىن سەزدىرمەي توتىققان ءوڭىن قاراۋىتا تۇسەدى.
ەرجان شۇقىردى كەۋدەگە دەيىن قازىپ بولدى دا، قاراڭعىدا انىق كورمەسە دە تۇبىندەگى توپىراقتى قىرناپ تازارتتى. ءبورىباي قۇشاقتاپ قاراعاي بۇتاعىن اكەلدى. سەكىرىپ شۇقىردىڭ ىشىنە ءتۇستى...
— وي، تەرەڭدەتىپ جىبەرىپسىز عوي، — دەدى ءبورىباي كەڭىردەگىنەن اسقان شۇقىردان ارەڭ سىعالاپ كورىپ. — مىنادان مەن ەشنارسە كورە المايمىن عوي.
— سەنىڭ بويىڭا شاقتاسام، ماعان بەلۋاردان قازۋ كەرەك قوي، — دەپ كۇلدى ەرجان.
ءبورىباي اياعىنىڭ ۇشىنا كوتەرىلىپ، قولىن سوزىپ ەرنەۋدەگى قىلقاندى جۇمساق بۇتاقتاردى الىپ جەرگە توسەدى. ەرجان ەكەۋى شۇقىردىڭ تۇبىنە وتىرىپ تەمەكى تارتتى.
— بۇل ءبىر سايلى ورىن بولدى. انادان تۋعالى مۇنداي جۇمساق توسەك كورسەمشى. قانە، جاتىپ كوز شىرىمىن الىڭىز، جولداس لەيتەنانت. بويىڭىز توڭازىپ قالار، مەن بارىپ تاعى ءبىر قۇشاق جاس بۇتاق اكەلىپ ۇستىڭىزدەن جاۋىپ تاستايىن.
— ۆزۆودتى قايتەمىن؟ — دەيدى ەرجان.
— ە، مەن شە؟ ۆزۆودتى مەن باسقارا تۇرمايمىن با؟ — دەدى ءبورىباي ەرجانعا تاڭىرقاعانداي ادىرايا قاراپ. — ءسوزدى قويىپ جاتىڭىز ءقازىر.
— سەنى تىڭداي ما ولار؟ — دەپ كۇلدى ەرجان.
— ءا-اي، مۇندا ءوزىڭىز ايتقانداي اسكەري قۋلىق كەرەك قوي. مەن ءسىزدى ۇيىقتاپ جاتىر دەي مە ەكەم. مەن ءوز ءسوزىمدى ءسىز ايتتى دەپ جەتكىزەم عوي ولارعا. ءبىزدىڭ اۋىلدا دوعالبەك دەيتىن ءدوي باسقارما بولدى، — دەدى ءبورىباي تەمەكىسىنىڭ تۇقىلىن ساۋساعىن كۇيدىرگەنشە سورا ءتۇسىپ. — الگى انادا جارالانىپ كەتەتىن شوڭمۇرىنوۆ داۋرەن بار عوي، ءوزى دە سونداي ءبىر شومبال ەدى. گۇجىلدەپ اقىرا كەلەتىن جارىقتىق. — ءبورىباي ەرجانعا ۇيىقتا دەسە دە اڭگىمەگە قۇمارتقان ءتۇرى بار، ۇزىن سونارعا ءتۇسىپ بارادى، — سونىڭ بەتىندە ءبىر شوكىم ەتى جوق، قاتىپ قالعان جارعاقتاي جۇقا جاعالبەك دەگەن سارى ءىنىسى بولاتىن. اپىرماي دەسەڭشى، ءبىر اكە، ءبىر شەشەدەن تۋعان ەكى ادامنىڭ بىر-بىرىنە وسىنشاما ۇقساماۋى، ءتىپتى سوراقى. ءسىرا، وسى ءبىزدىڭ قازاق قاتىندارى دا شاريعاتقا بەرىك ەمەس-اۋ دەيمىن. سول جاعالبەك ءبىزدىڭ ءبىرعادىرىمىز ەدى. ءوز پىركازىنىڭ وتپەيتىنىن بىلەدى عوي دەيمىن، ونىڭ شەگىرتكەدەي شىرىلداعانىن كىم ەلەڭ قىلسىن، بىزگە ىلعي «باسەكەڭ ايتتى» دەپ كەلەتىن. الگى بايعۇس ءبىزدى ىلعي دوعالبەكتىڭ سۇسىمەن ۇركىتەتىن عوي. سودان ءوزى دە «باسەكەڭ ايتتى» اتانىپ كەتتى. مەنىڭ سول جاعالبەكتەن ۇيرەنگەن ونەرىم بار. اناۋ دوربوشكىن دەگەندەردى قاڭباقتاي ۇيىرەم.
ەرجاننىڭ دەنەسى اۋىرلاپ، ۇيىپ قالعان ەكەن. ورنىنان تۇرىپ، كەرىلىپ الدى:
— ونداي ونەرىڭدى سەن كەيىن پايدالانارسىڭ، ازىرگە ءوزىم باسقارا تۇرايىن، — دەدى ول.
ەرجان شۇقىردان ىرعىپ شىقتى. ىشتەي قاتىناساتىن ترانشەيا قازىلماعان. ونى قازۋعا ءال كەلەتىن ەمەس، مۇرسات تا قالماس. ەكى كۇننەن بەرى سولداتتار ءبىر ساعات تىنىم كورگەن جوق. كەشە بىرنەشە ساعاتقا سوزىلعان سوعىستان كەيىن وكشەلەي قۋعان جاۋدان پولك تۇندە عانا قاراسىن ءۇزىپ كەتتى. سودان بەرى جۇرت جەر قازۋدا. تاڭ جاقىنداپ قالعان، ءتۇن سالقىن. اسپاندى دىمقىل قارا قوڭىر بۇلت تورلاپ العان. كەيىنگى جاقتاعى دوڭەستىڭ جيەگى ءسال كۇلگىن تارتقان اسپان رەڭكىنەن ءبولىنىپ قاراۋىتىپ كورىنەدى. الدىڭعى جاق قوقىرلانا بۇلدىراپ بارىپ قويۋ قاراڭعىلىققا، بەلگىسىز تۇڭعيىققا ۇلاسىپ كەتكەن. توپىراققا بورپىلداپ تيگەن كۇرەكتىڭ جۇمساق داۋسى، الدەكىمدەردىڭ قاقىرىنعانى ەستىلەدى. بىرەۋلەر كۇبىرلەپ ءتىل قاتىسىپ قويادى. كەيىنگى جاقتان دا اربا سىقىرى، ات ءدۇبىرى، تالماۋسىراعان دىبىس ەستىلەدى. مىناۋ ۇلپالاپ تۇتكەن تۇبىتتەي قويۋ، قوڭىر قاراڭعىلىقتا — ۇرىس الدىندا قۇمىرسقاداي تىربانىپ جاتقان جۇرت.
ەرجان شۇقىردان بىر-ەكى اتتاپ شىقتى دا، ءتۇننىڭ باياۋ، مايدا تىنىسىنا قۇلاق تىگىپ تۇرىپ قالدى. تومەندە وزىمەن ءوزى سويلەسكەندەي ءبىر نارسە دەپ كۇبىرلەپ جاتقان ءبورىباي ءسوزىن دە ۇققان جوق. باسقا ۋاقىت تاپپاعانداي وسى تىنىس تىنىش ساعاتتا ءوز بويىنداعى ءبىر ۇياتى ەسىنە ءتۇسىپ، جانىن ۋداي اشىتتى. ءبىراق سول ءبىر وقيعانىڭ اڭديتىنى دا ءدال وسىنداي ىستەن قولى بوساپ كەتكەن ءساتى بولاتىن. ۇرىسقا كىرگەننىڭ ەكىنشى كۇنى ەدى. قىرقادا اسىعا وكوپ قازىپ روتا ەكپىندەپ كەلە جاتقان جاۋدىڭ الدىن توستى. ەرجان ءبورىباي ەكەۋى تەز قيمىلداپ جۇرەلەپ وتىرارلىق ەكى شۇقىر قازىپ الدى. الدا ون بەس-جيىرما قادام جەردە باستارى قىلتيىپ سولداتتار وتىر. الدىندا جاڭبىر جاۋىپ، جەر بالشىق بولاتىن. ەرجان ءوزى وقتالاتىن مىلتىعىنا جابىسقان بالشىقتى بۇتاق سىنىعىمەن تۇرتكىلەپ تازالاپ وتىردى.
— نەمىستەر كەلە جاتىر! — دەگەن اششى داۋىس ەستىلدى.
ەرجان العاشقى رەت ەستىگەندەي «نەمىستەر!» دەگەن داۋىستان تۇرشىگىپ، سەلت ەتىپ الدىڭعى جاققا قارادى. كىشىلەۋ توبەشىكتە سەلدىرەپ تۇرعان تورت-بەس جاس قايىڭنىڭ ارعى جاعىنان ۇزىن كولوننا قاراۋىتىپ شىعا بەردى. وڭعا تامان تاعى ءبىر ۇلكەن توپ كورىندى. ەش نارسەدەن الادى جوق، بەرگى ويپاتقا ەمپەڭدەپ قۇلاپ كەلەدى. دوڭەستىڭ ار جاعىنان سۋىرىلىپ شىعىپ جاتقان قۇيرىعى تاۋسىلار ەمەس.
— ءتىپتى باسىنىپ كەتكەن ەكەن يتتەر! الدىنا دوزور سالماي كەلەدى، — دەپ داۋىستادى زەلەنين.
«ءيا، ءيا باسىنىپ كەتكەن» دەپ ويلادى ەرجان جاۋدان كوز الماي. نەمىستەر الدىندا جاۋ بارىن بەينەبىر يىسكەپ بىلگەندەي تەز ىدىراپ شەپكە جايىلدى. ءجۇرىسىن ىرىكپەستەن، ەش كۇيبەلەڭسىز اۆتومات، ۆينتوۆكالارىن كەزەپ الدى. ەرجان مىلتىقتى قىسىپ ۇستاعان قولىنا ءدىرىل ەنگەنىن بايقادى. ول جاۋ ايباتىنان شوشىپ قالىپ ەدى. ءوز داۋسىن ءوزى تانىماي:
— وگون! — دەپ شارىلداي ايقايلادى.
تاسىر-تۇسىر مىلتىق اتىلدى. ءبىر جەردەن پۋلەمەت دۇرسىلدەدى. قاي ءسات ەكەنى ەسىندە جوق، ءبىر ساتتە «مىنا ارىنى قاتتى جاۋدىڭ تابانىنىڭ استىندا قالام-اۋ» دەگەن اپ-انىق وي تۇلا بويىن قارىپ ءوتتى. ەسىك-تەرەزەدەن كىرگەن ىسقىرىق جەلدەي تامىر-تامىرىن جيىركەنىشتى قورقىنىش جايلاپ بارا جاتتى. اناۋ ارىندى ايبارلى جاۋعا قاراعاندا مىنا مىلتىق اتىپ جاتقان سەلدىر توپ، قورعانسىز، ءمۇساپىر كورىندى. اتىستىڭ دا بەرەكەسى قاشا باستادى. بىردە تاسىرلاپ ءجيى اتىلسا، بىردە سيرەپ بارىپ جالعىز وق تارس ەتەدى. پۋلەمەت تە ءجيى قاقالادى. سول جاقتاعى بىرەۋ وكوبىنان ەڭبەكتەپ شىقتى دا ارتىنا جالتاقتاپ بىر-ەكى قاراپ، بۇكشيىپ جۇگىرە جونەلدى. وعان ەرە تاعى بىر-ەكەۋ قاشتى. ورنىنان كوتەرىلىپ، قاشۋعا ىڭعايلانا بەرگەن بىرەۋ ارقاسىنان وق ءتيىپ، جان ۇشىرا ايقايلاپ جىبەرىپ، يىلە قۇلادى. سول داۋىسقا ەلەڭ ەتە قالعاندار قاشىپ بارا جاتقانداردى كورىپ، تۇرا جۇگىرىستى. بەلگىسىز ءبىر كۇش ەرجاندى دا وكوپتان سۋىرىپ الىپ، كەيىن قاراي سۇيرەي جونەلدى. ول ەندى وزگە دۇنيەنى ۇمىتىپ، بار ارمانى اناۋ سيرەك ورمانعا تىعىلۋ، جان ساقتاۋ بولىپ، كەيبىرەۋلەردەن باسىپ وزىپ زىتىپ بارادى. ورمانعا ەندى جەتەمىز-اۋ دەگەن كەزدە، قارسى الدىنان ءبىزدىڭ اسكەرلەر شىعا كەلدى. الدەقايدان «توقتا!» دەگەن مۇرات داۋسى ساڭق ەتتى. سول ەكپىنمەن جۇگىرىپ بارا جاتقان ەرجان «توقتا!» دەگەن ءسوز قايتا زىڭق ەتىپ، قۇلاق شەكەسىنە شەگەدەي قادالعاندا بارىپ، ەسىن جيدى.
وسىنىسى ەسىنە تۇسكەندە ەرجان پاكتىگىنەن ايرىلعان قىزداي قينالادى. مۇرات كوردى مە، كورمەدى مە؟ ونى وسى كۇنگە دەيىن بىلە الماي دال بولادى. ەگەر ول ەرجاننىڭ سول ماسقارا ءحالىن كورسە نە دەپ ويلاماق؟ ەندى راۋشاننىڭ بەتىنە قالاي قاراماق. قۇداي وڭداپ ول دا سودان كەيىن جۇزبە-جۇز كەزدەسە قويعان جوق. ەكى-ۇش كۇن جاۋىنگەرلەرىنەن قاتتى ۇيالىپ ءجۇردى. رەتى كەلگەندە، كۇيىپ كەتكەندە زەكىرىپ، ايقايلايىن دەسە دە باتا المادى. راس سودان كەيىن ءوزىن-وزى قامشىلاپ بەرىك بولا باستادى. ەكى رەت ونىڭ ۆزۆودى وزگەلەردىڭ سوڭىنان، ال ءوزى جۇرتتىڭ ەڭ سوڭىنان شەگىندى، كىمنىڭ باسىندا ونداي بولمايدى. زەلەنين بولسا: «وي ءبىزدىڭ سونداعى وكشەمىز جالتىراپ زىتقانىمىز-اي» — دەپ قارقىلداپ كۇلىپ قويادى. قاراپايىم، قالتقىسى جوق، جاقسى جىگىت زەلەنين. ءيا، سول ءبىر وقيعانىڭ ۇمىت بولاتىن ۋاقىتى جەتكەن سياقتى ەدى. ءبىراق قۇرعىر ءالى دە بولسا ەسەبىن تاۋىپ، ەرجاندى ءبىر شاعىپ الادى. ەرجان قاپەلىمدە تاپ بولعان جيىركەنىشتى اسەردەن ارىلعىسى كەپ تاعى دا كەرىلە بەرىپ ءبىر سىلكىندى دە، ىلگەرى قاراي ءجۇردى.
وكوپتىڭ ۇستىنە قوربيتىپ پلاشش-پالاتكا جاۋىپ قويىپتى. اشىقتاۋ شەتىنەن بولماشى ساۋلە جىلتىراپ بارىپ باسىلدى.
— بۇل كىم؟ — دەپ داۋىستادى ەرجان.
پلاشش-پالاتكانى قاۋدىراتىپ تۇرە كوتەرگەن ەكى سولداتتىڭ باسى كورىندى.
— تەمەكى تارتۋعا وتىرىپ ەدىك، — دەدى بوندارەنكو وكوپتان شىعىپ جاتىپ.
ونىڭ ارتىنان زەمسوۆ شىقتى.
— جۇمىستارىڭ قالاي؟
— جەر قاتتى ەكەن قۇرعىر! كەۋدەدەن وكوپ قازىپ الدىق، ارينە، — دەدى زەمسوۆ جىلدام سويلەپ. — كىشكەنە دەم العاسىن تاعى دا قازا تۇسەمىز عوي. بىلاي ءبىر، تەمەكى تارتىپ الايىق دەپ... قازا تۇسەمىز عوي ارينە.
ورتا بويلى، شيكىل سارى جاس جىگىت زەمسوۆ جوقتان وزگەدەن قىسىلىپ قالاتىن جانە قىسىلعاندا قيپالاقتاپ بەرەكەسىز كوپ سويلەپ كەتەتىن. بۇل ادەتىنەن اسكەرگە الىنعان ءۇش-تورت ايدان بەرى ارىلا الماي قويعان-دى. سوعىسقا كىرگەلى دە وزگەرمەپتى. ەرجان ونى سوعىستا دا قالباڭداپ، ساسقالاق بولار دەپ ويلاپ ەدى. ءبىراق الدىڭعى كۇنى كومانديرىن تاڭ قالدىردى. توسقاۋىلدا قالعان ۆزۆود اتىسىن، اقىرىن شەگىنىپ بارا جاتقان. جۇزدەن ارتىق نەمىس سولداتتارى باستىرمالاتىپ ءتونىپ قالدى. جاۋىنگەرلەرىن قىرىپ الام با دەپ قورىققان ەرجان شەگىنۋگە ءامىر بەردى دە، ەكى-ۇش اداممەن ءوزى جاۋدى بوگەپ قالدى. سول ءبىر قيىپ ساعاتتا قاسىندا جاتقان زەمسوۆ بۇعان بۇرىلىپ:
— ءسىز كەتىڭىز جولداس لەيتەنانت، مەن بوگەي تۇرام عوي، — دەپ ەدى. داۋسى سابىرلى دا، ءامىرلى دە شىققان. ەندى قيپالاقتاپ تۇرعانى مىناۋ. ەرجان قاراڭعى بولسا دا ونىڭ قىسقا كىرپىكتى شۇڭىرەك شەگىر كوزىنىڭ جىپىلىقتاپ تۇرعانىن كورگەندەي بولدى.
— شارشاعان شىعارسىڭدار، ءبىرىڭ جۇمىس ىستەگەندە، ءبىرىڭ كوز شىرىمىن الىڭدار، — دەدى ەرجان.
— شىداي تۇرامىز عوي. ەش نارسە ەتپەس، — دەدى زەمسوۆ، — تەك ۇيقى دەگەن قيىن ەكەن، ارينە. ءبىراق جۇمىس ىستەگەندە ۇيقى اشىلىپ كەتەدى. ال، كىشكەنە تىزە بۇكسەڭ بولدى قالعىپ كەتەسىڭ. ءبىراق، ارينە شىدايمىز عوي.
— دوڭعالاعى تاسقا سەكىرگەن ارباداي سالدىرلايسىڭ دا جونەلەسىڭ سەن-اق، — دەپ كەيىدى بوندارەنكو.
— مەن نەگە سالدىرلايمىن. تەك ءسوز رەتىنە ايتقانىم عوي ارينە... بولماسا...
— ارينە... ارينە، — دەپ قاعىتتى ونى بوندارەنكو. — كىشكەنە كوز شىرىمىن العان بوتەن بولماس ەدى. نەمىستەر مازا بەرەر دەيمىسىڭ. تاڭ سارىدەن-اق ۇمتىلار-اۋ.
— مۇمكىن ولار دا شارشاعان شىعار... كىم بىلەدى، — دەدى زەمسوۆ.
— تۇرىنە قاراعاندا ولار شارشاي قويعان جوق، — دەدى ەرجان ويلانىپ، داۋسى اقىرىن، سالماقتى شىقتى. — ەندەشە ءبىزدىڭ دە شارشاۋعا حاقىمىز جوق. ءيا، ءيا، حاقىمىز جوق.
ەكى سولدات كوماندير سوزىنەن كۇرسىنىس ەستىگەندەي بولىپ ءسال ىركىلىپ قالدى.
— گازەت كەلگەن جوق پا، جولداس لەيتەنانت، — دەپ سۇرادى بوندارەنكو وراعىتىپ. — باسقا مايدانداردىڭ حال-احۋالى قالاي ەكەن؟
— ءبىز سياقتى. ازداپ شەگىنىپ بارادى.
— ارينە ءىستىڭ ءجونىن باستىقتار كوبىرەك بىلەدى عوي، — دەدى زەمسوۆ. — ەح، توقتاۋ كەرەك ەدى.
— جولداس لەيتەنانت، پوچتالون كەلگەن جوق، پا؟ — دەپ سۇرادى بوندارەنكو.
— جوق.
حات الا الماي قويدىق ۇيىمىزدەن. مەنىڭ قاتىنىم، الگى دۋسيانى ايتام، حاتقا جۇيرىك بولماعانمەن شيمايلاپ كۇن ارا دەنساۋلىعىن ءبىلدىرىپ قويۋشى ەدى. ۇرىسقا كىرگەلى حات بولماي كەتتى. ول قاتىنعا سايتان دا بولماس-اۋ، تۋعالى قىڭق دەپ اۋىرىپ كورگەن جوق. ال ءبىراق ءبىزدىڭ پوچتالوندى ايتام-اۋ، ۇرىس باستالعالى تۇمسىعىن كورسەتكەن جوق. مىلتىق اتقان جەرگە كەلۋگە قورقاتىن بولسا حاتتاردى ءبىر اعاشتىڭ بۇتاعىنا بايلاپ كەتپەي مە، جولدان ءوزىمىز تاۋىپ الار ەدىك، — دەپ كۇلدى بوندارەنكو. ونىڭ كىسىنى سوزگە شىمشىمداپ تارتاتىن اڭگىمە قۇمار ەكەنىن ەرجان ءبىلۋشى ەدى. — سوعىس دەگەن ويىنشىق ەمەس. ءۇي-ىشىنىڭ حابارىن بىلمەي جازاتايىم بولساق وبال عوي.
— دياديا ۆانيا وپيات لياسى توچيت، — دەپ زەلەنين سويلەي كەلدى.
جۇمىسىمدى تىندىردىم، جولداس سەرجانت. ال اڭگىمە دەگەن ادامعا تىنىس، — دەپ قارسىلاستى بوندارەنكو.
وكوپتى ارالاپ كەلە جاتىپ زەلەنين ەرجانعا ويىندا جۇرگەن كۇدىگىن ايتتى.
— سەرجانت دوبرۋشكينگە مەن سەنبەيتىن بولىپ بارام. جاعدايدىڭ قيىن ەكەنىن سەزبەيتىن سياقتى قۇزعىن. الدە سەزگىسى كەلمەيدى. جاقا دا وكوپ قازدىرۋدىڭ ورنىنا قورىلداپ ۇيىقتاپ جاتىر. ەش نارسەدەن الاڭى جوق. — زەلەنين ەرجاندى قولىنان ۇستاپ توقتاتىپ، شىڭكىلدەپ، وتكىر داۋسىنا ءدىرىل ەنىپ، كۇبىرلەي سويلەدى. — ەسىڭىزدە مە؟ انادا بip وتدەلەنيەسىمەن ورمان ىشىندە اداسىپ كەتتى عوي. مەن بارىپ تاۋىپ اكەلدىم. قۇزعىن سوندا وتىرىك اداستى. اسىعy، ساسۋ جوق، اعاشتىڭ اراسىندا دەمالىپ وتىر. سونىسى تەگىن ەمەس. سودان بەرى سول قۇزعىننىڭ جەلكەسىنەن كوز ايىرمايتىن بولدىم. ول مەنى اداستىرا المايدى.
— ءيا، جۇمباق ادام، تەگىن ەمەس سياقتى، — دەدى ەرجان.
— سونىڭ ءوزىن وتدەلەنيە كومانديرلىگىنەن الساق قايتەدى؟ تۋرا سۋ ىشكىزگەندەي وتىرعىزىپ كەتەدى.
ەرجان ويلانىپ قالدى. دوبرۋشكينگە سەنبەيتىنى راس، ءبىراق ونى ورنىنان الۋعا ازىرگە دالەلى جەتكىلىكسىز. ول ءبىراز قوبالجىسا دا باتىل بايلامعا كەلە المادى.
— ءازىر فاكتىمىز جوق. قويا تۇرالىق.
زەلەنين ونشا قارسىلاسقان جوق.
— مەن ول قۇزعىندى كوزىمنەن تاسا قىلمايمىن. ول مەنى اداستىرا المايدى، — دەدى دە قويدى.
ەكەۋى ازعانا جۇرگەننەن كەيىن زەلەنين تاعى دا ءسوز باستادى.
— ءسىز انا احمەتبەكوۆپەن سويلەسىپ كورىڭىزشى. ءوزى بىلاي جامان جاۋىنگەر ەمەس ەدى، بىلەسىز عوي. ءبىراق جىگىتكە وبال. مانا قاسىندا از وتىرىپ قالىپ ەدىم، قايداعى ءبىر ساندىراقتى سوعادى. — زەلەنين ويلانعانداي ءسال ىركىلدى، — جاۋعا دەگەن وشپەندىلىكتەن ايرىلعان ەكەن جىگىت. ولگەن نەمىستى اياپ سوعىپ وتىر. جانە ءوزى كىسىنى ەلجىرەتىپ ايتادى قۇزعىن. جوق، ولاي بولسا بولمايدى. جىگىتكە وبال عوي. ءسىز بىلاي سويلەسىپ ءتۇسىندىرىڭىزشى. اياۋشىلىق دەگەندى ورتەۋ كەرەك قوي.
كاكىباي احمەتبەكوۆ جامان جاۋىنگەر ەمەس ەدى. ءساتى كەلگەندە جۇزىنە قۇبىلمالى وتكىر شابىت ويناپ شىعاتىن، ءانشى جىگىتتى ەرجان وزگەلەرىنەن گورى ءىش تارتاتىن. كەڭ جاۋرىندى، ءىرى دەنەلى قاعىلەز جاۋىنگەر سوعىس اۋىرتپالىعىنا ءتوزىمدى، بىرەۋ قۇرلى ەرلىگى دە بار. ەرجان زەلەنين سوزىنەن ءجوندى ەش نارسە ۇعىنا العان جوق. رەتى كەلسە سويلەسىپ كورەرمىن، انىقتارمىن دەي سالدى. قاراڭعىدا قۇمىرسقاداي قىبىرلاپ جەر قازىپ جاتقان سولداتتاردى جاعالاپ، ارقايسىسىمەن قىسقا ءتىل قاتىسىپ كەلە جاتىپ كاكىبايدىڭ ۇستىنەن شىقتى. قارۋلى جىگىت جۇمىسىن ءوندىرىپ تاستاعان ەكەن. قاسىندا ميتىڭداپ كوجەك تە ءبىر كادەگە جاراعان بوپ ءجۇر. كاكىباي ەرجانعا كوپ قايرىلماي جۇمىسىمەن اۋرە بولا بەردى. كۇرەكتى جەرگە قاداپ، ءبىر ءتۇرلى كىجىنىپ توپىراقتى كەرىلە لاقتىرادى. ازدان سوڭ كۇرەگىن جەرگە شانشىپ، جەڭىمەن ماڭدايىن ءسۇرتىپ ەرجانعا بۇرىلدى. ونىڭ جانىنان كوجەك شىعىپ:
— وكوپتى قازىپ الدىق، جولداس لەيتەنانت. كىسى ەكەۋلەسە قويمايدى ەكەن، — دەدى.
— ءيا، شىركىن، وگىز بەن ەسەكتى پارلاپ جەكسە قانداي راحات، — دەدى كاكىباي ىزالى مىسقىلمەن. — انا ەرنەۋدەگى توپىراقتى جاي.
تەرەڭ شۇقىردان تىربانىپ شىعا الماي جاتقان كوجەكتى كاكىباي بالاشا كوتەرىپ الىپ وكوپتىڭ ەرنەۋىنە مىنگىزدى. ەرجان كاكىبايدىڭ بايىپسىز اپتىقپا قيمىلىنان ىزا مەن مىسقىل ارالاس داۋسىنان جىگىت كوڭىلىنە ءبىر وزگەرىس ەنگەنىن سەزدى. ول الدەنەگە كاكىبايدىڭ ماڭىنان كەتە الماي، قالاي ءسوز باستاۋدىڭ دا رەتىن تاپپاي وسىندايدا اۋىزعا تۇسەتىن ماعىناسىز ءسوز ايتتى.
— ءحالىڭ قالاي، كاكىباي؟
— حال ناشار، جولداس لەيتەنانت.
ءسوز ورايىنا ساي «حال جامان ەمەس» دەگەن سياقتى بەيتاراپ جاۋاپ كۇتكەن ەرجان ىڭعايسىزدانىپ قالدى.
— ءوزىڭ كوڭىلسىزسىڭ عوي. ۋاقاسى جوق. سەنىڭ داۋسىڭدى ەستىمەگەلى دە كوپ بولدى. تىلعا شىقساق دومبىراڭدى الىپ ءبىر شىرقاتار ەدىك.
— دومبىرا سورلى قيرامادى دەيسىڭ بە؟! — دەدى كاكىباي. — جوق، ەندى اننەن قالعان شىعارمىن.
— ساعان نە بولعان، كاكىباي؟ — دەدى ەرجان كەنەت وزگەرىپ، شىن جاناشىرلىق ىقىلاسپەن. — ءبىر جامانات بولعاننان ساۋ ما؟
كاكىباي اۋىر قوزعالىپ ەرجاننىڭ قاسىنا وتىردى. ىستىق مەيىرىمنەن ىشتەگى قىرتىسى جازىلعانداي سىرلاساتىن راي ءبىلدىردى. ءار ءسوزدى القىمىنان ارەڭ سىعىن شىعارعانداي كۇرمەلە سويلەدى.
— ادام كەيدە... عاجاپ. جوق، كىسىنىڭ اقىلى جەتپەيدى.
سۇمدىق كەشە... ءوزىڭىز بىلەسىز عوي. اناۋ الگى تىلعا ءوتىپ كەتكەن نەمىستەردى جويدىق قوي... ءالى كوز الدىمدا. جاقىنداپ قالعاندا ءتىرى قالعاندارى قول كوتەردى عوي. مەنىڭ الدىمدا قارتباي جۇگىرىپ باراتىر ەدى. الدىنان ءبىر نەمىس قول كوتەردى، قارتباي تۇسىنان وتە بەرىپ قايرىلدى دا باسىپ سالدى. ارتىندا كاك راس مەن كەلەم. قارتبايدىڭ وعى ماعان تيە مە دەپ قورقىپ كەتتىم. «بەرى قاراي نەگە اتاسىڭ» دەپ ايقايلاپ، بوقتاپ جىبەردىم. الگى نەمىس مايىسىپ بارىپ سىلق ەتە ءتۇستى. بىر-ەكى رەت اياق سەرىپكەندەي بولدى. جاقىنداي بەرە دەنەسىندە ىشقىنعان ۇساق ءدىرىل بارىن كورىپ، الگىنى اياپ كەتتىم. قارتباي دالدەپ اتا الماعان ەكەن، بيشارا بىر-ەكى ساعات ازاپ شەگىپ ولەدى-اۋ، دالدەپ اتىپ ازابىن قىسقارتايىنشى دەپ ويلادىم. مىلتىعىمدى ىڭعايلاپ قاسىنا كەلگەندە كوزىنە كوزىم ءتۇسىپ كەتىپ ەدى... توبە قۇيقام شىمىرلاپ قويا بەردى. — كاكىباي داۋسى قالتىراپ، كۇبىرلەي سويلەدى. كەيدە بۋلىعىپ قالادى. — ءسىز ءولىپ باراتقان ادامنىڭ كوزىن كورىپ نە ەدىڭىز؟ مەنىڭ ءبىر اعايىم ولگەن. سوڭعى ساعاتىندا سونىڭ قاسىندا وتىرىپ ەم. ادامنىڭ جارىق دۇنيەمەن قوشتاسار ساعاتىنداعى كوزقاراسىنا كىسى توزە المايدى ەكەن. كەشەگى نەمىس سونى ەسىمە سالدى. قارا تورى تەرەڭ ءاجىمدى، ەگدەلەۋ ەكەن. كوزى كوكشىلدەۋ. سولىن باراتقان جانارى ءبىر ءتۇرلى شىڭىلتىر وتكىر ساۋلە شىعارادى. كەۋدەڭنەن ءوتىپ تۋرا جۇرەگىڭە قادالعانداي. سونشالىق ءبىر قيماستىق، تاۋسىلماس ارمان، قاسىرەت بار. تۋرا الگى قايتىس بولعان اعامنىڭ كوزقاراسىنان اۋمايدى. ەڭ جاقىنى مەندەي، سوڭعى سىرىن ماعان شاققانداي ايتىپ جەتكىسىز جالىنىشپەن قارادى. جۇيەم بوساپ، ساي سۇيەگىم سىرقىراپ كەتتى. ءداتىم شىدامادى. جۇگىرە جونەلدىم.
كاكىبايدىڭ ءسوزى، ىستىق دەمىمەن ءۇزىلىپ شىققان ايانىشتى داۋسى ەرجاندى ەداۋىر تولقىتتى. ءبايساريننىڭ سوڭعى ءساتىن ەلەستەتىپ قاتتى شىمىركەندىردى. كىسى ولتىرمەك تۇگىل ەرجان بىرەۋگە زاقىم كەلتىرۋدى جەك كورەتىن. ەندى ول بىرەۋ ەمەس، بىرنەشە كىسى ءولتىردى. ولاي ەتپەسكە امالى جوق.
ەرجان كوكىرەگىندە وشپەندىلىك بار.
— سەنىڭشە نەمەنە، ولاردى ولتىرمەۋ كەرەك پە؟
— جوق، ولاي دەمەيمىن. ءبىراق مەنىڭ ءوزىم ءبىر ءتۇرلى بوپ كەتتىم.
— سەن ءبىزدىڭ جولداستاردىڭ ولگەنىن كوردىڭ بە؟ — دەدى ەرجان قىزىنىپ.
— كوردىم عوي. ءبىراق جاڭاعىداي كوزىنە كوزىم تۇسكەن جوق ەدى. ءولىمنىڭ نەسى جاقسى بولسىن.
— مەن بايسارين قازا تاپقاندا باسىن سۇيەپ وتىردىم. سوندا قينالمادى عوي دەيمىسىڭ؟! سەنىڭ كورگەنىڭدى كورمەپپىن بە!؟ سەن كىمدى اياۋدى بىلمەيدى ەكەنسىڭ!
— اڭگىمە اياۋدا ەمەس، — دەدى كاكىباي. ەرجان ءسوزى اسەر ەتپەگەندەي، تومەن قاران سالبىراپ وتىر. — ءبىراق قيىن ەكەن. ايتەۋىر مەنىڭ ميىم جەتپەيدى بۇعان. بىلاي تۇسىنەم عوي. ءبىراق كوڭىلىمنىڭ تىرەگى سىنىپ كەتكەندەي ويىم جەتەتىن ەمەس.
— جۇرەگىڭ بوس ەكەن سەنىڭ. ءقازىر ەلجىرەيتىن ۋاقىت ەمەس. جۇرەگىڭدى بەكىت، ءبىلدىڭ بە! تىزگىنىڭدى قولىڭا ال.
— تۇسىنەم عوي، ارينە، — دەپ كاكىباي ورنىنان تۇرىپ، كۇرەگىن قولىنا الدى.
مازامدى الماسىن دەپ، سوزدەن قاشىپ قۇپتاي سالدى ول. سەزىمتال جىگىت قوي. سول ءبىر اقىرعى رەت تەلمىرگەن ايانىشتى كوزقاراس جۇرەگىنە قانجارداي قادالعان ەكەن. ءالى دە تالاي كوز الدىنا ەلەستەپ جانىن قينايتىن بولار. ەرجان كاكىباي كوڭىلىن ورنىقتىرا الماعانىن ءبىلدى. ونداي جان كۇيزەلىسىنە كىسىنىڭ ءوز قايراتى بولماسا وزگەنىڭ ءسوزى ەم بولمايدى. ەرجان كەنەت مىناۋ قاراڭعىدا ساۋىس قولدارىمەن جەر قازىپ تىربانىپ جاتقان وتىزعا جۋىق سولداتىن تۇپ-تۇگەل كورگەندەي بولدى. ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ قالاي سوعىسقانىن بىلەدى. اناۋ قيمىلى ورالىمسىزداۋ بوندارەنكو نەمىستىڭ تانكىن ورتەدى. وسى كاكىبايدىڭ ءوزى العاشقى سوعىستا ۇلكەن قايرات كورسەتىپ ەدى. از دا بولسا ءارقايسىنىڭ سوعىستىق ءومىربايانى بار. ءبارىنىڭ ءىسى دە، ءتۇر-تۇسى دە ەرجاننىڭ كوز الدىندا. ءبىراق بالشىققا باتتاسىپ سىرەسكەن ءسۇر شينەلدەردىڭ استىندا تالاي سىرلار جاتقانىن بىلمەيدى ەكەن. بىرگە جۇرگەن جاۋىنگەرلەرىنەن ءوزىنىڭ بولەكتىگىن سەزدى.
ەرجان جۇرتپەن سىرلاسۋعا قۇمار ەمەس-تى، قولىنان كەلگەنىنشە جۇرەگىن تاس بەكىتىپ العان. تەك ءبىر ادامعا عانا ساۋلەگە تالپىنعانداي ۇمتىلا بەرەدى — ول راۋشان. اناداعى العاشقى رەت سۇيگەن قىز ەرنىنىڭ ىستىعى ەرنىندە ءالى تۇر. سول ەسىنە تۇسكەندە راقاتتانىپ كۇلىمسىرەيدى. ۇرىس كەزىندە ۇمىت بولسا دا وسىنداي تىنىش ساعاتىندا راۋشان ويىنا ورالا بەرەدى. كەيدە راۋشان ماحابباتى وزىنە بۇيىرمايتىن ارتىق باقىتتاي كورىنىپ كۇيزەلىپ قالادى. ءبىر كىشكەنە وقيعا جۇرەگىن شىمشىپ ەسىنە تۇسە بەرەدى. ۆزۆود دەمالىپ جاتقان. ەرجان قالعىڭقىراپ كەتكەن ەكەن، كوزىن اشىپ العاندا ءوتىپ بارا جاتقان راۋشاندى كوزى شالدى.
— ءبىزدىڭ كومانديردىڭ عاشىعى، — دەدى زەمسوۆتىڭ داۋسى قاسىنداعى بىرەۋگە.
— ۆزۆود كومانديرى سياقتى ۇساق-تۇيەككە تىم سەمىز بولىپ كەتەر ونداي نارسە. ۇلكەنىرەك كومانديرلەر بار، — دەگەن دوبرۋشكيننىڭ داۋسى ەستىلدى.
7
مايدان دالاسى تىنىستاپ، سۇلىق جاتىر. ارىلداپ-گۇرىلدەپ، بۇلقىنىپ ءبىراز تۋلادى دا تىنا قالدى. باتالون شتابىن توڭىرەكتەپ، وقتان ىقتاسىن جەردى پانالاعان سانيتار ۆزۆودى جارالىلاردى جونەلتىپ ۇلگىردى. شاڭ-توپىراقتان قاراۋىتقان كۇستى قولدارىنا قان قاتقان سانيتارلار اۋىرلاعان دەنەلەرى سيرەك سايابىردا راقات تىنىشتىققا ۇيىپ، اربا ۇستىندە، جەردە شىنتاقتاپ جاتىر. ەرىنىپ، سامارقاۋ، ءجاي اڭگىمەلەسەدى.
— ەندى كەشكە دەيىن شابۋىل بولماس.
— ءيا، تۇندە نەمىستەردى شابۋىلعا ارقانمەن سۇيرەپ شىعارارسىڭ.
— تۇندە دە شابۋىلعا شىعۋى مۇمكىن.
— ءيا، شىعادى اتاسىنىڭ باسى. اكەل، بەستى، قاي جاعىمنان ورىس كەلىپ قالادى دەپ، كوزى ادىرايىپ تاڭ اتقانشا ءبىر ۆاگون راكەتا جاقپاسا ما؟!
— نەگە، تۇندە دە شابۋىلعا شىعىپ جۇرگەن جوق پا!
— سولاردىڭ راكەتاسى نە دەگەن كوپ، جىگىتتەر.
— گەرمانيانىڭ جارتى ءوندىرىسى وسى راكەتا شىعار.
— سولداتىنىڭ سىرى يەسىنە ءمالىم عوي.
وقشاۋلاۋ وتىرعان راۋشان اڭگىمەگە قۇلاق توستى، كوروستىليەۆتىڭ قارا ناندى قوماعايلانا جەپ وتىرعانىن كوردى. ناندى سۇيىرلەپ، ۇزىن ەتىپ ءتىلىپ الىپتى دا، ەڭ شەتىنە بارماق باسىنداي سۇر ماي قويىپتى. مۇنى ول «ارميانشا جەۋ» دەپ اتايتىن. ونسىز دا ورتاسى ويىس مۇرنى قايقايىپ، نان شەتىندەگى ءسۇر مايعا جەتكەنشە اسىعىپ، قارا ناندى وپىرىپ، جالماپ بارادى. راۋشان كۇلىپ جىبەردى. كوروستىليەۆ جالت قاراپ، ءتىسى اقسيا كۇلدى دە، تەز تومسىرايا قالىپ:
— مىنەكەي، اپپەتيتىمدى ءبولىپ جىبەردىڭ، — دەدى.
— ءسىزدىڭ اپپەتيتىڭىز بولىنە قويماس. تىم كۇشتى سياقتى، — دەپ، قالجىڭعا وراي جاۋاپ قايىردى راۋشان.
— قۇدايعا شۇكىر، ول جاعىنان كەندە ەمەسپىن.
كوروستىليەۆ ورنىنان تۇرەگەلىپ، ءۇستىن قاعىپ، ارباعا قاراي، بەتتەدى.
— وسى سايابىردا مۇلگىپ العان ءجون بولار. ۇيقى مەن تاماقتى جانىم سۇيەدى. راۋشان، سەن دە دەمال.
كوروستىليەۆ ارباعا قارعىپ ءمىندى دە، ونداعى جىگىتتى ىعىستىرىپ، كوسىلىپ شالقاسىنان جاتتى.
راۋشان ازعانا ۋاقىت وعان قاراپ وتىردى. كوروستىليەۆ ساسۋ، قىسىلۋ دەگەندى بىلمەيدى. سوعىستاعى اۋىر قىزمەتىن اتقارادى دا، رەتى كەلسە، ەش الاڭسىز دەمالادى. جۇرتپەن قالجىڭداسادى. «مەن نەگە وسىنداي بولمادىم ەكەن!». راۋشان كوز شىرىمىن الۋعا جاتقان ەكى سانيتارعا قارادى. ولار دا راقاتتانىپ، كوسىلىپ جاتىر. ەركەكتەردىڭ كوڭىلىندە الاڭ جوق، قىزداردىڭ ءحالى قيىن ەكەن. مىنا سوعىس ويلاعاننان گورى قيىنىراق سوقتى. كينودان كورگەندە، كوك ءتۇتىن ىشىندە ەڭبەكتەپ بارا جاتقان سانيتاركا، وق تيگەن جاۋىنگەردىڭ جاراقاتىن تاڭىپ، وت ىشىنەن الىپ شىعاتىن سانيتاركا ەلىكتىرۋشى ەدى. سول سوعىس كارتينالارىندا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز ولگەن ادام كورىنبەيتىن. رابايدا بىرەۋى ولە-قالسا، وتە ادەمى ولەتىن، ءتىپتى ءوزىڭنىڭ دە سولاي ولگىڭ كەلىپ كەتەتىن. ءيا، العاشقى كۇنى-اق، العاش شاپشىعان قانمەن، ءولىم حالىندەگى سولداتتىڭ جان ازابىمەن سوعىس رومانتيكاسى ءبىتتى.
كوڭىلدەگى جەل وسىلاي باسىلدى، ءبىراق ءالى ءتوزىمدى، قايىسپاس ەرلىك كەلگەن جوق. الىپ سوعىستىڭ اۋىر سالماعى باسىپ بارادى. سىلكىنىپ كوتەرىلە الا ما قىز؟ ونىڭ ۇستىنە كوڭىل دە ورنىندا ەمەس. قويۋ قارا قاستى، ويلى ءجۇزدى، بالعىن جىگىت كەزدەستى. العاشقى كورگەندە-اق قىز جۇرەگىن ءبىر بۇلك ەتكىزدى ول. ءبىراق كەيىنگى مىنەزدەرى تۇسىنىكسىز بولىپ كەتتى. بىردە جايدارى، ءجۇزى نۇرلانىپ قۇلپىرىپ كەلەدى. وسىنداي كەزدە بالبۇل جانىپ، كوزىنەن كوڭىلدى ۇشقىن شاشىراپ تۇرعان دوڭگەلەك ءجۇزدى اسەم جىگىت راۋشانعا قاتتى ۇنايتىن. ال قايسى ءبىر كەزدە سويلەۋگە ءسوز تاپپاي، تۇنەرىپ ۇزاق وتىرادى. ار جاعىندا ايتۋعا اۋىر، ۇلكەن ءبىر نارسە جاتقانداي، تىعىلىپ قالادى. ونىڭ نە ەكەنىن راۋشان بىلمەيدى، سەسكەنەدى دە. ەكەۋى ءۇپسىز وتىرىپ تارايدى. ءىڭعايسىز ءحالىن سەزگەندەي، تەك كەتەرىندە عانا ەزۋ تارتىپ جىميادى. سول كەزدە مانادان بەرگى سۇستى جىگىت، كىنالى، بالا پىشىنىنە ەنەدى. كەيىنگى كەزدە راۋشاننان الشاقتاپ بارا جاتقان سياقتى ەدى، جۋىردا كەلىپ، ەكى ۇرىستىڭ اراسىندا، تۇيەدەن تۇسكەندەي: — «سۇيەمىن»، — دەدى. دۋلات ءجيى كەلۋشى ەدى، سوعىسقا كىرگەلى جولى تۇيىسكەندە، قىسقا عانا كەزدەسەتىن بولدى. دۋلاتپەن بىرگە بولاتىن ساعاتتارى جايماشۋاق، جايدارى كۇن سياقتى. كۇلكىدەن ەزۋىن العىزبايدى. بارلاۋشى جىگىت قىز جانىنىڭ تەرەڭىنە بارمايتىن. سوعىسقا كىرگەلى مولدابايەۆ ءۋالي قىزدىڭ بوس ۋاقىتىن قاپى جىبەرمەۋگە تىرىساتىن بولدى. باستاپقىدا كوپ جىمياتىن وسى ءبىر بۇجىر، قارا ءسۇر ەگدە جىگىتتى قىز ۇناتپاي قالدى. كىشكەنە كۇلىم كوزى سۇعاناقتانىپ، تۇلعاسىن ءتىنتىپ وتكەندە، وسى كۇنگە دەيىن تىنىش جاتقان قىز نامىسى قاتتى تۋلادى. اشۋعا بۋلىقسا دا، اتاعى مەن جاسى ۇلكەن ادامنىڭ الدىندا سىپايىلىق ەتىپ، سابىر تۇتتى. ءبىراق كەيىن ونداي مىنەزىن بايقامادى، ىلعي سىپايى ىزەتتى قالپىندا عانا كوردى. مۇمكىن، راۋشان ورىنسىز سەكەم العان شىعار. ءوز مىنەزى دە تىك قوي. ءبىلىمى دە، مادەنيەتى دە ارتىق ومىردەن كورگەنى كوپ ادام راۋشان عۇرلى سىپايىلىقتى بىلەتىن شىعار.
— ءسالاماتسىز با، قارىنداس.
كۇلە قاراپ، يىلە قول سوزىپ راۋشاننىڭ الدىندا ءۋالي تۇر. قىز ويىنىڭ ءدال ۇستىنەن شىقتى؛ راۋشان سامساتىپ الدىنا جايىپ قويعان سىرىن قىمتاي الماي ساسىپ قالدى. تەسىلە قاراعان كىشكەنە كوزىمەن قىز كوڭىلىنىڭ ءار تۇكپىرىن تۇگەل كورىپ تۇرعانداي، ءۋالي جىميا تۇسەدى. راۋشان اقىرىن بارىپ قول بەردى، ەكى بەتى دۋىلداپ جانىپ بارادى. توسىن داۋىستان ويانعان كوروستىليەۆ باسىن كوتەرىپ، مولدابايەۆقا تومسىرايا قارادى دا، قايتادان قورىلدادى.
— نەگە قىسىلدىڭىز، قارىنداس؟
«ءيا، ءيا... اككى ادام. بارلىعىن ءبىلىپ تۇر». راۋشان ءتىپتى ورنىنان تۇرەگەلدى.
— مۇنىڭىز قالاي، قارىنداس! مەنىڭ الدىمدا اسكەري ءتارتىپ ساقتاماي-اق قويىڭىز دەپ تالاي ءوتىنىپ ەم عوي.
ءۋالي سىپايى قيمىلمەن راۋشاننىڭ ەكى يىعىنان اقىرىن عانا نۇقىپ، قايتا وتىرعىزدى. ءالى دە ءوزىن بيلەي الماي تۇرعان راۋشان:
— ءسىز، كومانديرسىز عوي، — دەدى.
— كومانديرلىكتى قايتەسىز. مەن ەڭ كەم دەگەندە سىزگە اعا بولۋعا جاراي السام...
راۋشان ۇندەمەي، تومەن قارادى. قىزدىڭ وسى ءبىر اجارىن مۇنداي ىستە ءوزىن سۇڭعىلا سانايتىن ءۋالي ىشتەي جاقسىلىققا جورىدى. ءوز ارۋاعىنىڭ اسقانىنا كوڭىلى تولىپ، شەشىلىپ سۋىرىلا سويلەدى. جاتتىققان ءتىل مۇدىرەر ەمەس.
— سوعىس دەگەن تالاي ادامنىڭ بولاشاعىنا بوگەت بولدى عوي. وسى كۇندەرى عوي ءسىز الماتىدا كونسەرۆاتوريادا وقىپ جۇرەر ەدىڭىز. شىن ويىڭىز سول ەمەس پە؟
ءۋالي راۋشاننىڭ كوزىنە كۇلىمدەي، ۇڭىلە قارادى. تاعى دا قىزدىڭ جۇرەك تۇكپىرىندە جاتقان قۇپياسىن ءبىلىپ قويدى. راۋشاننىڭ كونسەرۆاتورياعا تۇسپەك تە ويى بولاتىن. ءبىراق قىز مىنەزىنە سالىپ، جالتارىپ جاۋاپ بەردى.
— جوق، كونسەرۆاتورياعا ءتۇسۋدى ويلاعان دا ەمەسپىن.
— ونىڭىز قاتە بولعان، — دەدى ءۋالي الدەنەگە وكىنگەندەي.
كىشكەنە كوزىمەن كەۋدەسىنە ۇڭگىپ كىرىپ، كوكەيىندەگىنىڭ ءبارىن كورە قوياتىن اككى جىگىتتى ىزدەن شاتاستىرعانىنا ريزا بولىپ، راۋشان ىشتەي مىرس ەتتى. ءبىراق ول دا ءوز ويىن قازبالاي بەردى.
— مەن ءسىزدىڭ كونسەرۆاتوريا زالىندا ءان شىرقاپ تۇرعانىڭىزدى كورسەم دەپ ەدىم. يسكۋسستۆونى جانىم سۇيەدى.
— يسكۋسستۆونى كىم جاقسى كورمەيدى دەيسىز، — دەدى راۋشان، كەنەت الدەنەنى ارمانداعانداي.
— مەن عىلىم جولىن قۋعان اداممىن، — دەدى ءۋالي، — ءبىراق بارلىق عىلىمي اتاقتى مىڭداعان ادامدى ەسىنەن تاندىرا قول شاپالاقتاتقان ءارتيستىڭ ءبىر كۇنگى قۋانىشىنا ايىرباستار ەدىم. امال قانشا ونداي تالانتىم جوق.
— ءسىز عىلىمي اتاعىڭىزدى ارزان ساتپاڭىز، — دەپ كۇلدى راۋشان.
— بارلىعىن قۇربان ەتەتىن نارسەلەر بولادى، — ءۋالي تەرەڭگە وي جۇگىرتكەندەي از ءمۇدىردى. — ءيا... يسكۋسستۆو — ماحاببات. — قىز جۇرەگى سەكەم الىپ قالدى. مىنا جىگىت كۇتپەگەن جاعىنان كەلىپ شىقتى، ءبىراق وراعىتىپ كەتتى. — مەنىڭ ءوز قولىمنان يسكۋسستۆو كەلمەيدى. ەڭ جاقىن ادامىمدى ونەردىڭ شىڭىندا كورسەم دەگەن ارمان عوي.
— ەندەشە، اتاقتى اكتريساعا ۇيلەنەرسىز، — دەپ كۇلدى راۋشان. وسى سوزىمەن جاڭاعى ءبىر جاقىنداپ قالعان اڭگىمەنى الىستاتقىسى كەلىپ، ودان سايىن جاقىنداتا تۇسكەنىن قىز سەزبەدى.
— ول بولمايتىن شارۋا عوي، — دەدى ءۋالي الدەنەگە مۇڭايىپ، — ونىڭ ۇستىنە تالانتتى ءوز قولىڭنان ماپەلەگەن جاقسى ەمەس نە؟ استاناداعى بارلىق بەدەلىمدى سوعان جۇمساسام.
— جۇمساڭىز.
ءۋالي ورنىنان تۇردى.
— مايدان سايابىر ەكەن. ازعانا قىدىرايىق.
— جارايدى، — دەپ، راۋشان دا تۇرەگەلدى.
ەكەۋى ورمانعا بارىپ كىرەتىن كىشىلەۋ جىرانىڭ ىشىمەن اياڭداپ كەتتى. بۇلار قوزعالا بەرگەندە، مانادان قورىلداپ جاتقان كوروستىليەۆ تاعى دا ويانىپ:
— راۋشان، كوپ ۇزاپ كەتپە، — دەپ، قايتا قيسايدى.
راۋشان ەش الاڭسىز اقىرىن اياڭداپ كەلەدى. جاڭا عانا ەڭسەسىن باسقان اۋىر ويلار سەرپىلىپ، قىز كوڭىلى سەرگىپ قالدى. ازىناعان كۇزگى دالادا ۇرپيگەن بالاپانداي ەلەگىزىپ وتىرعان قىزعا مىنا جىگىت الىستا قالعان ءومىردىڭ ءساندى ارمانىن كولدەنەڭ تارتتى. ءسوزى ءتاتتى شاراپتاي شىمشىمداپ دارىپ، باستى اينالدىرىپ بارادى. سامساعان ليۋسترالاردىڭ مول شاڭقان ساۋلەسىنە مالىنعان راۋشان، ىنتىعا كۇتكەن حالىق كونسەرت باستالعانىنا تاعات ەتپەي، قول شاپالاقتايدى. مىنەكەي زالدا شام ءسونىپ، شىمىلدىق اشىلدى. ەندى پروجەكتورلار شۇعىلاسىنا مالىنىپ، ساحنادا جالعىز راۋشان تۇر. جۇرتتىڭ كوزى سوندا. ۇستىندە اققۋدىڭ مامىعىنداي اپپاق گاز كويلەك... جوق، ۇزىن كوك جيەك كويلەك... راۋشان ءوز ۇستىندەگى سۇر شينەلىنە كوزى ءتۇسىپ، كۇلىپ جىبەردى. تىم الىسقا شىرقاپتى.
— نەگە كۇلدىڭىز، قارىنداس؟
— ءجاي... ءبىر كۇلكىلى وقيعا ەسىمە ءتۇسىپ كەتكەنى.
راۋشاننىڭ كوز جانارىندا ويناقى ۇشقىن جىلتىلداپ، كۇلكى نۇرلاندىرعان بەتىندە ەكى شۇقىر پايدا بولعان. ءۋالي كوزىنىڭ استىمەن قىز اجارىن شولىپ ءوتتى. كۇلكىگە تۇرىلگەن جۇپ-جۇقا نازىك ەرنىن كورگەندە، ەرىكسىز تامساندى. وسىدان كەيىن-اق العاشقى مىنەزىنەن ايرىلىپ، تىنىشى قاشا باستادى.
اۋىر ويدان ارىلعان راۋشان ەندى كوڭىلدەنىپ شەشىلە سويلەدى؛ ونىڭ ەسەسىنە، مانادان ەركىن سويلەپ كەلە جاتقان ءۋاليدىڭ بار ءسوزى كومەيىنە كەپتەلىپ قالعانداي.
— ءبىزدىڭ ونىنشى كلاستىڭ بالالارى بيىل ەمتيحان تاپسىرىپ بولعان سوڭ، پيكنيك جاساپ ەدىك. سول كۇنى سوعىس باستالىپ كەتتى، — دەدى راۋشان.
— ءدال كەلۋىن قاراي عوي.
— ءبارىمىز ون بەس سومنان اقشا جينادىق. اقشا ورتاعا تۇسكەندە ازىق-تۇلىكتى ساتىپ الۋدى كىمگە تاپسىرامىز دەپ تالاستىق. قىزدار: «بالالار تاماقتىڭ جايىن بىلمەيدى، قىزدارعا تاپسىرۋ كەرەك»، — دەدى. بالالار تۇرىپ: «قىزدار استىڭ جايىن ءبىلۋشى مە ەدى، ىلعي كونفەت پەن بالمۇزداق الىپ، ءىشىمىزدى كەپتىرەدى»، — دەپ داۋ سوقتى. اقىرى ەكى جاعىن دا جۇمسادىق.
— يە، سودان، — دەدى ءۋالي، ايتەۋىر اڭگىمەنى قوستاۋ ءۇشىن. ول داعدارىپ قالدى. مانادان بەرى قىز دەپ، سىزىلىپ كەلە جاتقانى بالانىڭ ءسوزىن ايتىپ كەتتى. مۇنىڭ جاسى ون سەگىزدەن اسقان، قازاق قىزى ون تورتتە-اق بويجەتپەۋشى مە ەدى؟
— ءبارىمىز اۆتوبۋسقا تيەلىپ تاۋعا باردىق. سونداي كوڭىلدى بوپ ەدى.
— پرودۋكتىنى قايسىلارىڭىز جاقسى تاڭدادىڭىزدار؟ — دەپ سۇرادى ءۋالي.
— ارينە، قىزدار دا، — دەدى دە، راۋشان كۇلىپ جىبەردى. — بالالار قىزىق قىلدى.
— ءيا؟ — دەدى ءۋالي ەلەڭ ەتىپ.
— كوگالعا داستارقان جايىپ دوڭگەلەنە وتىرعان كەزدە قايسار دەيتىن بالا تۇرەگەلىپ ءسوز سويلەدى. كادىمگى ءبىر ۇلكەن اكىم سياقتى ماڭعازدانىپ الدى دا: «جولداستار، بىزدەر ەندى ەرجەتتىك. بالالىقتى تاستاۋ كەرەك. سوندىقتان مۇنداي جيىندى يناباتتى ادامداردىڭ داستۇرىمەن وتكىزەمىز»، — دەدى. ءسويتتى دە، شاعىر دەيتىن ءبىر قاتپا بالا بار ەدى، سوعان: «ءاي، شاعىرماق، سەن بويىڭنىڭ كىشكەنەلىگى سەبەپتى، ازىرگە قوسشى بالا بولاسىڭ، كانە كورسەت ونەرىڭدى»، — دەپ ءامىر ءوتتى، — راۋشان تاعى دا كۇلىپ الدى. — شاعىرماق قۋ بولاتىن. قۇپ تاۋمۇرىن تاقسىر دەپ، قولىن كەۋدەسىنە باسىپ تاعزىم ەتتى دە، چەموداننان ستاكانداردى الىپ داستارقانعا قويدى. سودان كەيىن تەرىس قاراپ اۋزىن كۇبىرلەتىپ ۇشكىردى دە، ەكى بۋتىلكا شاراپتى جىپ ەتكىزىپ شىعارا قويدى. قىزدار كۇلىپ، شارىلداپ ورىندارىنان تۇرا-تۇرا قاشتى.
— ودان نەسىنە قورىقتىڭىزدار، — دەدى ءۋالي راۋشاننىڭ بەتىنە جىميا قاراپ.
— بۇرىن كىم ءىشىپ كورگەن. شىن قورقىپ كەتتىك. قايسار ءبارىمىزدى ۇگىتتەپ باتىرسىنىپ ءبىر ستاكانىن ءىشىپ سالعان. سودان كەيىن باسى اينالىپ جامان بولدى. شاعىرماق ونىڭ باسىن بۇلاققا باتىرىپ ارەڭ تۇزەپ الدى.
— شىركىن جاستىق داۋرەن-اي!
— سول كۇنى سونداي كوڭىلدى بولىپ ەدى. كىمنىڭ قانداي ينستيتۋتقا تۇسەتىنىن اقىلداستىق. بالالاردىڭ ءبارى ماعان كونسەرۆاتورياعا ءتۇس، ءانشى بول دەپ ەدى. جاڭا ءسىز ايتقاسىن، ەسىمە ءتۇسىپ كەتتى. ينستيتۋتقا بارار الدىندا ەمتيحانعا بىرىگىپ دايىندالماق بولىپ ۋادەلەستىك. ۇيگە قايتىپ كەلسەك، سوعىس باستالىپتى.
راۋشان مۇڭايىپ تومەن قارادى. ءۋالي دە از كىدىرىپ قالدى.
— ءيا، سوعىس دەگەن اركىمنىڭ دە ءومىرىن بۇزدى عوي، — دەدى ول كۇرسىنىپ، — ءسىز كونسەرۆاتورياعا بارا الماي قالدىڭىز. مەن ديسسەرتاسيامدى بىتىرە الماي كەتتىم. قازاقتىڭ حاندارىنىڭ ومىرىنەن كوپ ماتەريال جيناپ ەدىم. جالپى مەنىڭ ءومىرىمنىڭ ءوزى ءساتسىز.
— نەگە؟ — راۋشان تاڭىرقاپ ءۋاليدىڭ بەتىنە باجىرايا قارادى.
— سىزدەن جاسىرمايمىن، مەنىڭ ايەلىم بار.
— ونى نەگە جاسىراسىز؟
— ءسىز ءبىلۋشى مە ەدىڭىز؟
— بىلگەنىم جوق. — راۋشان ەندى بايقادى، ونىڭ ايەلىنىڭ بار-جوعى تۋرالى ويلاماپتى دا.
— راۋشان، ءسىز ءالى جاسسىز. ءومىر دەگەننىڭ قيلى-قيلى جاقتارى بولاتىنىن ءسىز تۇسىنبەيسىز. مەن ومىردە قاتتى سۇرىنگەن، جاراقاتتى بولعان اداممىن. اداسقان جانمىن.
— نەگە اداستىڭىز؟ — دەدى راۋشان، ءسوزىنىڭ ماعىناسىن ۇقپاسا دا، وسى جىگىتتىڭ باسىندا ايتەۋىر ءبىر ۇلكەن قاسىرەت بارىن توپشىلادى.
— ادام بالاسى اداسپاي تۇرا ما؟ جاسسىز، ءسىزدىڭ دە اداسۋىڭىز مۇمكىن. كىسىنىڭ ومىردەگى ەڭ جاقىن جولداسى جارى ەمەس پە؟ سول جارىڭ وزىڭە تەڭ، ءوزىڭدى تۇسىنەتىن، مادەنيەتى جوعارى ادام بولماسا قيىن ەكەن. سول ءبىر جىبەرگەن قاتەمنەن ءالى كۇنگە وكىنىپ، بارماعىمدى تىستەپ كەلەمىن. بۇل دا ءبىر زور قاسىرەت.
راۋشان ۇندەمەي تومەن قارادى. مۇنداي سىردى العاشقى رەت ەستۋى ەدى. ول ەرلى-زايىپتىلار اراسىندا مۇنداي قاسىرەت بولاتىنىن بىلگەن جوق-تى جانە بولادى دەپ ويلاماعان دا. ءوز اكە-شەشەسى ءتاتۋ-تاتتى تۇراتىن، ەكەۋى بىردەي راۋشاندى جانىنداي جاقسى كورەتىن. راۋشان ولاردى ءتىپتى ەكى كىسى ەمەس، ءبىر كىسىگە سانايتىن. كورشىلەردەن دە قاسىرەت دەپ اتارلىق ەش نارسە بايقامادى. ايەلىمەن كۇنارا قىرقىساتىن ءبىر دومبىراشى اعايىندارى بار. ءبىراق ولاردىكى دە قاسىرەت ەمەس، ەرتەڭگى ىشەتىن شايلارىنداي كەرەگىنىڭ ءبىرى سياقتى بولاتىن. ال مىنا جىگىتتىڭ قاسىرەتى تىم سالماقتى جاتىر.
— ءوزىم باقىتسىز بولسام دا، وزگەلەردىڭ باقىتتى بولعانىن كورگىم كەلەدى. ءسىز باقىت ءۇشىن جارالعان جانسىز، راۋشان. — ءۋالي مۇڭايىپ، كۇرسىنىپ قويدى. — ءبىراق جاستىق كەيدە كىسىنى اداستىرادى. ءسىزدىڭ بولاشاعىڭىزعا كومەكشى بولا السام، اعالىق قامقورلىق جاساي السام، ودان ارتىق ارمانىم جوق. تەك مەنىڭ ادال نيەتىمدى تەرىسكە جورىماي، بەزبەسەڭىز ەكەن.
ءۋالي راۋشانعا تەلمىرە قارادى. راۋشان بۇل جىگىتتىڭ قانداي كومەك ۇسىناتىنىن بىلە الماسا دا، ىقىلاسىن قايتارعىسى كەلمەيدى.
— ادال كومەكتەن كىسى بەزە مە؟!
— سىزگە دەگەن كوڭىلىمنىڭ ادالدىعىنا شاك كەلتىرمەڭىز. — ءۋالي اۋىر كۇرسىندى. — ۇلكەندى ارمان ەتە المايمىن. ەڭ بولماعاندا، اعالىق جاردەمىم تيسە.
بۇلار قايتىپ ورالىپ، سانيتار ۆزۆودى توقتاعان جەرگە كەلدى. كوروستىليەۆ اربادان باسىن كوتەرىپ الىپ، كوزىن ۋقالادى دا، جەرگە قارعىپ ءتۇستى.
— جاتىپ دەمال، راۋشان، — دەدى ول، ەسىنەي كەرىلىپ.
— ۇيقىم كەلمەي تۇر، — دەدى راۋشان.
— ۇيقى كەلمەيدى دەگەن ءسوز بولا ما؟ مەن شتاب جاققا بارىپ، جاعدايدى ءبىلىپ قايتايىن، — دەدى دە، راۋشاننىڭ قاسىنان كەتكىسى كەلمەي تۇرعان ۋاليگە بۇرىلدى. — ءسىز سولاي باراسىز عوي، لەيتەنانت، ءجۇرىڭىز.
ءبارىبىر ۇيقى كەلەر ەمەس. اسپاننىڭ كوك بوياۋى وقىپ، قۋقىل تارتقان. تۇيدەك-تۇيدەك قوڭىرقاي بۇلتتار جىلجىپ بارادى، كۇن شالعان باۋىرلارى اقشىل. سوناۋ جۇپ-جۇمساق ۇلپا بۇلتتىڭ ۇستىندە كولبەپ جاتار ما ەدى. راۋشان مىرس ەتتى. نە دەگەن قيالشىل بولىپ كەتكەن ءوزى. مولدابايەۆ... ءۋالي... ءوزى قانداي قىزىق ادام. راۋشان بۇيىعى جىميىپ، تاعى دا اسپانداعى الا بۇلتتارعا قارادى. بۇلتتاردىڭ ەش نارسەدەن الاڭى جوق، كۇزدىڭ سوڭعى جىلۋىنا ماۋجىراپ، اقىرىن كەتىپ بارادى. راۋشان نەگە بۇلت بولىپ وسى ءومىردىڭ ۇستىنەن شولىپ جۇرمەيدى ەكەن. ءۋالي تومەننەن تەلمىرە قاراپ تۇرار ەدى...
قىز ويىن بىرتە-بىرتە ءۋالي بيلەپ بارادى. بالالىق شاقتان جاڭا عانا اسقان قىزبەن ەشكىم بۇلاي بەل شەشىپ سىرلاسىپ كورگەن جوق ەدى. ۇلكەن كىسىلەر مىسىقتى ارقادان سيپاعانداي، كۇلە قاراپ بالاسىنىپ قانا سويلەسەتىن. وندايلارعا راۋشان: «سەن عۇرلى مەن دە ءبىر نارسە تۇسىنەمىن، بالا ەمەسپىن» — دەپ، ىشتەي، اشۋلاناتىن. ال مىنا جىگىت ءومىردى كوبىرەك كورگەن ەرەسەكتىگىن بەتكە ۇستاپ بالسىنبەدى. ءوزىنىڭ باسىندا ۇلكەن قاسىرەتى بار ەكەن. ونىڭ تەرەڭ سىرىنا ۇڭگي ءتۇسىپ، كوڭىلىندەگى دەرتتىڭ سەبەپتەرىن ءبىلۋ، سونداي ادامعا كومەك بەرۋ قانداي قىزىق. ول ادال نيەتىمەن راۋشانعا دوس بولماق قوي. ءبىراق... راۋشان سەكەم الىپ قالدى. ءبىراق ول نەگە كوپ ۋھىلەپ، راۋشانعا تەلمىرە قارايدى... «تالانتتى ءوز قولىڭنان ماپەلەگەن جاقسى ەمەس پە؟». وسىندا ءبىر استار بار سياقتى. «يسكۋسستۆو... ماحاببات...» ونداي ءسوز بەكەرگە ايتىلمايدى عوي. «الدە بۇل دا ماعان...» راۋشان ءتىپتى جاتقان ورنىنان اۋدارىلىپ ءتۇستى. «ەرجان شە؟!».
وسىندايدا كۇلاندا دا بولمادى. راۋشاننىڭ باسىن قاتىرعان نارسەلەردى ول وپ-وڭاي تۇسىنەتىن. راۋشان ءتىپتى وعان ارقا سۇيەيتىن. ءبىراق سوڭعى كەزدە ول دا ونشا كوڭىلدى ەمەس-تى. كۇلاندانىڭ ەرجاندى جاقسى كورەتىنىن راۋشان قىزعا بىتكەن سەزىمتالدىقپەن بىردەن-اق بايقاعان. ەرجاننىڭ وعان ىقىلاسسىز ەكەنىن دە سەزگەن. ەندى بايقاسا، جاقىن قۇربىسىنىڭ جۇدەۋ كوڭىلىن جۇباتۋدى راۋشان ويلاماپتى دا. «اتتەگەن-اي! مەنىڭ ورنىمدا كۇلاندا بولسا، ويتپەس ەدى-اۋ، — دەپ ويلادى ول. — جىگىتتەر دە اقىلسىز بولادى ەكەن، مەنەن ءجۇز ارتىق، اسىل كۇلاندانى نەگە جاقسى كورمەيدى ەكەن؟ اجارسىز دەي مە ەكەن. ول ءتىپتى دە اجارسىز ەمەس. مەن دە سۇلۋ ەمەسپىن عوي».
گۋىلدەپ جاقىنداي تۇسكەن داۋىسقا راۋشان ەلەگزي قۇلاق ءتۇردى. العى شەپتەن اسىڭقىراپ كەلىپ سنارياد جارىلدى. تاعى دا ارىلداپ كەلىپ ەكى سنارياد جارىلدى. راۋشان اربادان سەكىرىپ ءتۇستى. شتاب جاقتان بۇرسەڭدەپ جۇگىرىپ كوروستىليەۆ كەلە جاتىر.
8
وكتيابر تاۋسىلىپ كەلەدى. ءبىراق دۇشپاننىڭ شابۋىلى توقتالعان جوق. بۇدان ون شاقتى كۇن بۇرىن ديۆيزيا سوعىس باستاعان رۋبەجدەر الىستا قالدى. بارلىق مايدانمەن بىرگە پانفەروۆتىڭ قازاقستاندىق ديۆيزياسى دا كەيدە ءاربىر قالاعا، دوڭەسكە، جىراعا، سايعا دارىسا تىستەسىپ، كەيدە ويسىراي شەگىنىپ، كەيىن قاراي ىعىسىپ بارادى. بارلىق مايداننىڭ ءحالى وسىلاي سياقتى. وڭتۇستىك مايدانى كوپ ۋاقىت سىرەسىپ، جاۋدى شاپتان تىرەپ، الىس ۇستاپ تۇر ەدى، سوڭعى كەزدە ول دا كوپ ويىسىپ، وزگە مايداندارمەن دەڭگەيلەسىپ قالدى.
ورتالىق روسسيانىڭ جاڭبىرلى بۇلىڭعىر كۇزى باستالدى. تاڭەرتەڭنەن تۇيدەك-تۇيدەك قارا بۇلت اسپاندى تورلاپ، كوك الەمىن تۇگەل بۇركەپ الادى. وقتىن-وقتىن جاڭبىر جاۋادى نەمەسە ۇزاق ۋاقىت ۇساق تامشى سىركىرەيدى. اسپان مەن جەردىڭ جىگى كورىنبەيدى، كۇلگىن قوڭىر تۇمان-بۇلت قاراعاي، قايىڭداردىڭ باسىنا كەپتەلىپ، قۋىستارىن تولتىرىپ، جەرگە شوگەدى. كۇزدىڭ ىلعالدى، قويۋ اۋاسىن ەندى ىزعار شالدى، ەرتەڭگىلىك قاراعاي قىلقاندارىنا اڭشىل قىراۋ تۋراتىن بولدى.
ەرتەڭنەن كەشكە دەيىن، ءتۇنى بويى ۇلكەندى-كىشىلى جولدارمەن شىعىسقا قاراي قالىڭ اسكەر، بوسقىن حالىق اعىلادى. نەشە ءتۇرلى ماشينا، اسكەري دىراۋ اربالار، شارۋانىڭ كۇركەلى ارباسى، جاياۋ يتەرگەن قول اربالار، ساپىرىلىسقان ادام، مال لەك-لەگىمەن كەتىپ بارادى. كەيدە تۇتقيىلدان نەمىس سامولەتتەرى ۇشىپ كەلەدى. بۇكىل حالىق جول شەتىندەگى جىرانى پانالايدى، ورمانعا قاراي ىعىسادى. جول ۇستىندەگى يەسىز قالعان اتتار شىڭعىرىپ، اربانى الىپ قاشادى. سودان كەيىن كەرۋەن جولدى تازارتىپ ءجۇرىپ كەتكەنىنە توپىرلاسىپ، ءبىرىن-بىرى باستىرمالاپ، كيمەلەي، كەرىلدەسىپ، ايقاي-شۋ ازان-قازان بولادى. اقىرى تاعى دا لوقسىپ كەيىن قاراي اعىلادى.
جاۋدىڭ بەت الىسى — موسكۆا. جاۋ موسكۆاعا جاقىنداپ كەلەدى. «اپىرماي، تىم بولماسا وسى تۇستا توقتاتار» — دەگەن نىسانالار سىرعىپ كەيىن قالىپ جاتىر. گيتلەردىڭ جەتىنشى نويابردە موسكۆادا پاراد قابىلداماق ويىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن جاسالعان وكتيابر شابۋىلى ءالى توقتاعان جوق. جاعداي قيىنداپ كەلە جاتتى.
وسى ءبىر كوڭىلدى ەلەگىزىتكەن قاھارلى كۇندەرى گەنەرال-مايور پانفەروۆتىڭ شتابىنا ارميا كومانداشىسى كەلدى. قاسىنا ەكى-اق ادام ەرتىپ، جالعىز «ۆيلليسپەن» جۇرگەن گەنەرال-لەيتەنانتتى ەشكىم بايقاي قويعان جوق. ۇزىن بويلى، ات جاقتى، جاس ءوڭدى گەنەرالدى پانفەروۆ ۇيگە كىرىپ، ستولعا جاقىنداعاندا بارىپ تانىپ، ورنىنان تۇرىپ سالەم بەردى. گەنەرال-لەيتەنانت ويناقى قيمىلمەن جىلدام باسىن كەلىپ پانفەروۆتىڭ قولىن الدى.
— وتىرا بەرىڭىز، يۆان ۆاسيليەۆيچ، — دەدى ول، تەگەۋرىندى قوڭىر داۋىسپەن، — ال، حال-جاعدايلارىڭىز قالاي؟ — گەنەرال-لەيتەنانتتىڭ قاباق استىنا تەرەڭ ۇيالاعان كىشىلەۋ وتكىر كوزى پانفەروۆتى باستان-اياق تەز شولىپ ءوتتى.
— ءحالىمىز جامان ەمەس، كونستانتين كونستانتينوۆيچ، تەك شەگىنگەنىمىز جاراسپاي تۇر، — دەپ پانفەروۆ جىميا جاۋاپ قايىردى.
— ءيا، ول ەندى قاي-قايسىمىز دا ماقتانارلىق نارسە ەمەس. پانفەروۆ كوپ جىلدىق ءومىر تاجىريبەسى داعدىلاندىرعان ادەتىمەن ءسوز اراسىندا قاباق استىمەن. گەنەرال-لەيتەنانتتى شولىپ ءوتتى. جاس شاماسى وزىنەن كىشى. ۇزىن بويلى سىمباتتى تۇلعاسىندا ءالى جۇمسالىپ بولماعان مول قايرات جاتىر. ءسوز ورايىنا قاراي وقتا-تەكتە جۇمىرىعىن تۇيگەندە، نە ستولدى شەرتكەندە بايقادى — سالالى اق ساۋساقتى، تارامىس قولى دا قارۋلى.
— ەندى كوپ شەگىنە بەرمەسپىز، — دەدى گەنەرال-لەيتەنانت.
— الدارىڭىزداعى دۇشپاننىڭ كۇشى قالاي؟
— ەكى جاياۋ اسكەر ديۆيزياسى، تانك پولكى جانە اۋىر ارتيللەريانىڭ ەكى پولكى بار.
— ايتپاقشى، ول ماعلۇماتتار بىزدە بار ەدى. مەنىڭ سۇراعىم كەلگەنى: ولاردىڭ قيمىلى، قارقىنى قالاي؟
پانفەروۆ ەندى بايقادى: گەنەرال-لەيتەنانت تا مۇنى باعىپ، ءجىتى كوزبەن ولشەپ وتىر. سۇراعىنا كۇتكەن جاۋابى دا جاي تاكتيكالىق مالىمەتتەن گورى ارەگىرەك جاتقان سياقتى. پانفەروۆ ويلانىپ جاۋاپ بەردى.
— العاشقى ايلارعا قاراعاندا دۇشپاننىڭ شابۋىل قارقىنى باسەڭسىگەنى وزىڭىزگە ءمالىم عوي. ءبىراق ءالى بەتى قايتقان جوق. نىساناعا جاقىنداعاندا ولگەنىنە قاراماي ۇمتىلاتىن بولار.
— ءيا، دۇرىس ايتاسىز، — دەدى گەنەرال-لەيتەنانت ويلانىپ، — مىنە سول ولەرمەن كەزىندە قانسىراتا سوقساق...
گەنەرال-لەيتەنانت جۇمىرىعىن ءتۇيىپ، ءۇنسىز ويلانىپ قالدى. پانفەروۆ تا ءوز ويىنا بەرىلىپ، ۇندەمەدى.
— ارينە، قانسىراتا سوعامىز، — دەدى كومانداشى جىگەرلى ۇنمەن. سودان كەيىن ءسال بوگەلدى دە، وزىمەن ءوزى كەڭەسكەندەي كۇبىرلەپ جاي سويلەدى. — ءبىراق تىم الىسقا جىبەرىپ الدىق. وتە الىسقا جىبەرىپ الدىق. حالىق بىزدەن مۇنى كۇتكەن جوق ەدى. ونىڭ ويى باسقا ەدى عوي...
گەنەرال-لەيتەنانت، ءجۇزىن مۇڭ شالىپ، پانفەروۆقا تەرەڭدەي قارادى. ءوڭى سۇرلانىپ، تومەن قاراپ وتىرعان پانفەروۆ باسىن كوتەرىپ، كومانداشىعا بايسالدى كوز تاستادى.
— دۇرىس ايتاسىز. حالىق قازىردە ەلەڭدەپ، بىزدەن كۇن سايىن جاقسىلىق حابار كۇتەدى. سول حاباردى كەشىكتىرىپ تۇرمىز عوي. بۇدان ءبىر جەتى بۇرىن مەنىڭ شتابىم اناۋ كەيىن قالعان دەريەۆنيالاردىڭ بىرىندە تۇردى، — دەدى گەنەرال-لەيتەنانت وتكەن ءبىر ءىستى ەسىنە الىپ، — كولحوزدىڭ با، سەلسوۆەتتىڭ بە بىرەۋىنىڭ كەڭسەسىنە ورنالاسقانبىز. سىرتقا شىعىپ كەلە جاتسام، الدىمدا ءبىر كەمپىر مەن شال تۇر ەكەن. باس يزەپ وتە بەرىپ ەدىم، كەمپىر اديۋتانتتىڭ «نە شارۋاڭىز بار، بوگەمەڭىز» دەگەنىن ەلەڭ ەتپەي، الدىمنان كولدەنەڭ تۇرا قالدى. ءوزى دە جويقىن كەمپىر ەكەن. — كومانداشى مىرس ەتتى. «ماعان ناعىز گەنەرالدىڭ ءوزى كەرەك، سول سەنبىسىڭ؟» — دەدى. ءيا، مەن ەدىم»، — دەدىم. «ەندەشە ايتشى، مىنا شالعا، قاراعىم. تۋعان جەردەن كوشەمىز دەپ مازامدى الدى. نەمىستەردى توقتاتاسىڭدار عوي، سونىڭدى ايتشى مىنا كەششەگە، تۋعانىم» دەپ ورىسشا مىقىنىن تايانىپ تۇرىپ الدى. بەتىنە قاراسام بايعۇس كەمپىردىڭ مەنىڭ ماقۇلداپ جاۋاپ بەرەرىمە ەش كۇمانى جوق ەكەن. قاتتى قىسىلسام دا، ءبىراق «كوشكەندەرىڭىز ءجون بولار» دەمەسكە شارام بولمادى. كەمپىر «دەنىڭ ساۋ ما؟» دەگەندەي ماعان تاڭىرقاي قارادى. «سوندا قايدا باراسىڭدار؟ ەكى اتتاساڭ ارتىڭدا موسكۆا تۇرعان جوق پا؟! — دەدى زەكىپ. — گەنەرال-لەيتەنانت ءتۇيىلىپ تومەن قاراپ، از ىركىلىپ، ساۋساعىمەن ستولدى شەرتتى. — ۆوت تاكيە دەلو.
— حالىققا جاۋاپ بەرۋ وڭاي ەمەس، ءبىراق جاۋاپ بەرمەي جالتارا دا المايسىڭ، — دەدى پانفەروۆ كۇرسىنگەندەي بولىپ، — جاۋ وسال ەمەس. كارى ەۆروپا اناۋ قاۋساپ تۇسكەن. ارينە، ولاردىڭ وزدەرى ايىپتى وعان. ءبىز شىدارمىز دا جەڭەرمىز. ءبىراق ەرتەرەك قامدانعاندا... مۇمكىن... قۇرباندىق ازىراق بولار ما ەدى؟ كونستانتين كونستانتينوۆيچ، ءسىز بەن ءبىز كارى كومانديرمىز عوي، ماعان كەيدە سونداي وي كەلەدى.
— يا... مۇمكىن... — دەدى گەنەرال-لەيتەنانت ويلانىپ. — قاتە دەگەن بولادى عوي. ءبىراق كەيبىر قاتەلەردى جىبەرمەۋگە دە بولاتىن ەدى.
وسىدان كەيىن ەكى گەنەرال ءارقايسىسى ءوز ويلارىنا ءۇڭىلىپ، از ۋاقىت ءۇنسىز قالدى. شىن سىرلاسىپ، كوڭىلدەرى جاقىنداسقان باستىق پەن باعىنىشتى قىزمەت بابىنداعى قۇرعاق سوزگە بىردەن اۋىسىپ كەتە الماي، ءسال ىڭعايسىزدىق سەزىنگەندەي. كومانداشى ورنىنان تۇرىپ، اقىرىن تەڭسەلە باسىپ ارلى-بەرلى جۇرە باستادى. ونىڭ سىمباتتى ۇزىن بويى الاسا شارۋا ءۇيىنىڭ توبەسىنە از-اق جەتپەي تۇر. پانفەروۆقا وقىس بۇرىلىپ، جاڭاعى ءبىر كوڭىلدى تولقىتقان ويدى سىلكىپ تاستاعانداي داۋسى سەرگىپ ءتىل قاتتى:
— ءسويتىپ، نەمىستەر كەشە كەشتەن بەرى كوپ مازالاماي تۇر عوي، ءا؟
— مازالاماي تۇر. ءبىراق ولاردى مەنىڭ مازالاعىم كەلىپ تۇر.
— وعان قارسىلىعىم جوق.
ەكى گەنەرال كارتاعا ءۇڭىلىپ، تاكتيكالىق جاعدايدى ۇزاق سويلەستى. كومانداشى ءتيىستى ءامىرىن بەرىپ، وزىندەگى بار ماعلۇماتتارعا سۇيەنىپ، نەمىستەردىڭ ويىن بىلگەنىن اڭعارتتى.
— ديۆيزيانىڭ قورعانىس شەبى تىم ۇلكەن. كۇش كەمىستىك ەتىپ تۇر، — دەدى پانفەروۆ، كومانداشىعا كومەيىن اڭعارتىپ.
— ءيا، ءيا... سولاي ەكەن، — دەدى گەنەرال-لەيتەنانت. — شىنىندا دا قيىن ەكەن. ءبىراق ازىرگە كومەك كۇتپە. بەرە المايمىن.
ول كەتۋگە ىڭعايلانىپ:
— سولداتتارىڭنىڭ كوڭىل كۇيى قالاي؟ — دەپ سۇرادى دا، جاۋاپ كۇتپەستەن: — ونى كوزبەن كورگەن دۇرىس بولار، — دەپ ورنىنان تۇردى.
پانفەروۆ تە بويىن تۇزەپ تۇرەگەلدى.
— مەن دە العى شەپتى ارالاماق ەدىم، جولداس گەنەرال-لەيتەنانت.
— ەندەشە ءتىپتى جاقسى. ءسىز قاي پولككە بارماق ەدىڭىز، يۆان ۆاسيليەۆيچ؟
— ەگوروۆ پولكىنا.
— وعان جالعاس قاي پولك؟
— كارپوۆ پولكى.
— ەندەشە مەن سوعان بارايىن، — دەدى گەنەرال-لەيتەنانت. — ەكەۋمىز ەكى پولكتى ارالاعانىمىز ءونىمدى بولار.
ەكى گەنەرال ديۆيزيا شتابى جانىنان ايرىلىستى. شتاب العى شەپكە جاقىن ەدى، جاياۋ كەتۋگە تۋرا كەلدى.
— ماجىلىسكە شاقىرا بەرۋگە جاعداي كوتەرمەيدى. وسىلاي، ءوزىم كەلىپ مازالاپ تۇرارمىن، — دەدى گەنەرال-لەيتەنانت قول الىسىپ.
بۇل ەكى گەنەرال تۇلعاسى بولسىن، مىنەزى بولسىن بىر-بىرىنە ۇقسامايتىن ادامدار ەدى. ەكەۋىنىڭ تاعدىرى دا ەكى بولەك. ءبىرى جۇلدىزى جانىپ، ازعانا جىلدا اسكەر داڭقىنىڭ اسپانىنا جارقىراپ شىقپاق بولسا، ءبىرىن از ۋاقىتتا ەلۋ جىلدىق قاراپايىم، ادال، ەڭبەكشى ءومىرىن وزىنە لايىق ابىرويمەن اياقتاۋعا جازعان ەدى.
پانفەروۆ العى شەپكە كەلە جاتقاندا گەنەرال-لەيتەنانتتىڭ ءبىتىمى، قيمىلى كوز الدىنا ەلەستەي بەردى. «سىمباتتى سۇلۋ تۇلعاسىنا شيراق اسەم قيمىلى جاراسقان ناعىز اسكەري ادام-اۋ، — دەپ ويلادى ول. — مىنەزى قانداي اشىق. كەيدە جىبەكتەي جۇمساق بولىپ، كىسىنى ىشكە تارتىپ الا قويسا، رەتى كەلگەندە ايازداي قىسىپ جىبەرەدى». ونداعى بار وزىندە جوق، ونداعى ايقىن وزىندە كومەسكى سياقتى كورىنەدى پانفەروۆقا.
ديۆيزياداعى ءبىر وفيسەر «ءبىزدىڭ گەنەرالدىڭ گەنەرال سياعى جوق» دەگەن ەكەن پانفەروۆ جايىندا. وسى سوزدە از دا بولسا شىندىق بار ەدى. پانفەروۆتا ايبات تا، ءساندى سىمبات تا جوق. جۇمىر دەنەسىنە قارتتىق كىرىپ، ەڭكىش تارتا باستاعان، ورتا بويلى، جاسى ەلۋگە كەلگەن موسقال ادام. بەتى قالىڭ قىرتىستانىپ، ءوڭى ەسكىرىپ قالعان، كىشكەنە وتكىر كوزىن قيعاش جاپقان قالىڭ قاباعى، شىعىڭقى جاق سۇيەگى ونى شىعىس ادامىنا ۇقساتادى. بيىك دوڭەس مۇرنىنىڭ استىندا ەكى جەبەسىن قىرعان كىشكەنە مۇرتى بار.
پانفەروۆتا شارۋا ۇرپاعىنىڭ سابىرلى اۋىر مىنەزى، قۋاتتى ىسكەرلىگى بار. ونىڭ وسى قاسيەتىن بۇدان جيىرما شاقتى جىل بۇرىن بىر-بىرىنە ۇقسامايتىن ەكى ءتۇرلى ادام بىردەن اڭعارىپ ەدى.
ازامات سوعىسى جىلدارىندا پانفەروۆ چاپايەۆ ديۆيزياسىندا ەسكادرون كومانديرى بولدى. ۋفا تۇبىندەگى سوعىستا اق ەدىلدەن ەڭ الدىمەن ءوتىپ، قىرعىن ۇرىستا تاپجىلماي، جاعالاۋداعى پلاسدارمدى ۇستاپ تۇردى. قالاعا دا ءبىرىنشى بولىپ كىردى. ۋفاعا بۇعان ىلەسە كىرگەن ۆيحروۆ دەيتىن كازاك، ەسكادرون كومانديرى ەكەۋىن چاپايەۆقا شاقىرتتى. چاپايەۆ جانە ەرنىن جىمقىرىپ، كەڭ ماڭدايىنىڭ استىنان سۇزە قارايتىن جاس جىگىت كوميسسار فۋرمانوۆ ات ۇستىندە بۇلارعا قارسى جولىقتى، چاپايەۆقا ەلىكتەپ مۇرتىن شيراتىپ، باسىنا شالقايتا پاپاحا كيىپ جۇرەتىن ۆيحروۆ اتىن تەجەپ، ناچديۆكە ءوزىنىڭ باتىر ەسكادرونىنىڭ ەرلىگى جايىندا باياندادى.
— سونىمەن ارعى بەتكە الدىمەن وتكەن قايسىڭ؟ — دەپ سۇرادى چاپايەۆ باسىن قيسايتىپ، كوزىندە قۋاقى ۇشقىن ويناپ. ۆيحروۆ ءمۇدىرىپ قالدى، — ا، نەگە ۇندەمەيسىڭ، جويقىن كازاك؟ — دەدى چاپايەۆ اششى داۋسى ساڭق ەتىپ.
فۋرمانوۆ قاباڭ استىنان كۇلىمدەپ، پانفەروۆقا ميىعىمەن ىم قاقتى.
— مەنىڭ ەسكادرونىم ەدى، جولداس ناچديۆ، — دەدى پانفەروۆ ۆيحروۆتىڭ تاساسىنان شىعىپ.
— چاپايەۆ بولام دەپ مۇرتىڭدى شيراتىپ، بوركىڭدى شالقايتىپسىڭ، — دەپ كەكەتتى چاپايەۆ ۆيحروۆتى. سودان كەيىن پانفەروۆقا بۇرىلدى. — مىنەكەي چاپايەۆقا مۇرتىمەن ەمەس، ىسىمەن ۇقسايدى.
— بۇل جاي باسسا دا مىعىم باسادى، — دەدى فۋرمانوۆ ەزۋ تارتىپ.
تاجىريبەسى، ءبىلىمى تولىسىپ، دارەجەسى جوعارىلاعانى بولماسا پانفەروۆ سول كەزدەگى قالپىنان وزگەرە قويعان جوق.
— مىناۋ ارىستانوۆ باتالونىنىڭ اۋدانى، — دەدى مانادان ءۇنسىز كەلە جاتقان اديۋتانت.
پانفەروۆ ويىنان تەز سەرپىلىپ، توڭىرەككە كوز جىبەردى. اسكەري ادامنىڭ ءجىتى كوزى كۇزگى قوڭىرقاي جەر رەڭىندە تەرەڭ بايقالاتىن، جاقسى تاسالانعان زەڭبىرەكتەردى بايقادى. زەڭبىرەكتەر ماڭىندا سنارياد سالعان جاشىكتەردى شۇقىرعا تاسىپ، بۋسول قويىپ ارتيللەريستەر ءجۇر. قيمىلدارى بايسالدى، سابىرلى. العاش ۇرىس الدىندا سولداتتاردىڭ دايەك تۇتپاي، ابىرجىعان كەزدەرى ءتۇستى گەنەرالدىڭ ەسىنە. ءيا، ودان بەرى ديۆيزيا ءبىراز شىعىنعا ۇشىراپ، سان جاعىنان كەمىگەنىمەن، بۋىنى بەكىپ نىعايىپ قالعان سياقتى. ديۆيزيانىڭ جاۋىنگەرلىك تاريحىنا جان-جاقتان قۇيعان بۇلاقتاي ەرلىك ىستەر قوسىلىپ كەلەدى، كوپ ۇزاماي ول ۇلكەن، ارنالى داستۇرگە اينالادى. پوليترۋك جاندوسوۆ ون جاۋىنگەرمەن پرونينو دەريەۆنياسى شەتىندە سارايعا بەكىندى. وعان قارسى دۇشپاننىڭ ەكى روتاسى شابۋىل جاسادى. ەكى ساعات بويى جاندوسوۆ دۇشپاندى جۋىتپادى. اقىرىندا ەلۋدەن ارتىق ادامىنان ايرىلعان نەمىستەر سارايدى قورشادى. بۇل كەزدە جاندوسوۆتىڭ قاسىندا ءتىرى قالعان ەكى-اق جاۋىنگەر بار-دى. ءۇش ازامات سارايدىڭ ءۇش قابىرعاسىن پانالاپ، دۇشپانعا وق اتا بەردى. بۇلاردى تىرىلەي قولعا تۇسىرە المايتىنىن بىلگەن نەمىستەر سارايدى ورتەدى. لاپىلداپ جانىپ جاتقان سارايدىڭ، قاسىنا ءبىر توپ فاشيستەر جاقىنداپ كەلىپ:
— رۋس، كاپۋت، بەرىل! — دەپ ايقايلادى.
سول كەزدە ءۇستى-باسىن جالىن قۇشقان جاندوسوۆ وت ىشىنەن فاكەلدەي لاۋلاپ شىعا كەلىپ:
— رۋستەر بەرىلمەيدى! — دەپ، سوڭعى گراناتىمەن ءبىر توپ دۇشپاندى جايپاپ بارىپ قۇلادى.
پۋلەمەتشى ەفرەموۆ، كومەكشىسىمەن ەكەۋى دۇشپاننىڭ باتالونىنا قارسى ءۇش ساعات سوعىستى. كومەكشىسى قازا تاپقاننان كەيىن دە باتىر پۋلەمەتشى دۇشپاندى جايپاي بەردى.
وسىنداي وجەت قيمىل، ەرلىك ىستەردىڭ كۇن ساناپ كوبەيىپ كەلە جاتقانىن گەنەرال كوڭىلىنە توق سانايتىن.
گەنەرال ورماننىڭ شىعا بەرىسىنە ورنالاسقان العى شەپكە كەلدى. قاسىندا كەلە جاتقان اديۋتانت ءسال ىركىلىپ قالدى.
— وسى ارادان العى شەپ باستالادى، جولداس گەنەرال.
— كورىپ تۇرمىن.
— ترانشەياعا تۇسەيىك، — دەدى اديۋتانت.
— ماقۇل، — دەدى پانفەروۆ ءۇنسىز ەزۋ تارتتى. اديۋتانت دەگەندەر كومانديرگە قانشا باعىنىشتى بولعانمەن، وسىنداي جاعدايدا ولارعا شاكىرتىنشە ءتارتىپ ۇيرەتەتىن ادەتى جانە ولاردىڭ ءتىلىن الماۋعا دا بولمايدى.
— جارايدى وزدەرى، ءبىر كۇننىڭ ىشىندە كوكىرەكتەن ترانشەيا قازىپ تاستاپتى، — دەدى اديۋتانت ريزا بولىپ.
پانفەروۆ جاڭبىرعا، كۇزگى دىمقىل اۋاعا بوككەن وكوپتىڭ ىشىنە ءتۇستى. سولعان ءشوپتىڭ، بالشىقتىڭ ءيسى كەلەدى. وكوپ ەرنەۋىندەگى ءۇيىندى توپىراق شوپپەن تاسالانعان. «ءتاۋىر-اق بەكىنگەن ەكەن. ۇقىپتى ىستەگەن. شاماسى شەگىنگىلەرى كەلمەيدى عوي» دەپ جورىدى گەنەرال.
— ستوي، كتو يدەت! — دەپ داۋىستادى، الاسا بويلى، مۇرتتى، ەگدە تارتقان جاۋىنگەر، ۆينتوۆكاسىن كەزەپ. ءبىراق گەنەرالدى تانىپ، ۆينتوۆكاسىن جيناپ الا قويدى؛ كوزى الاقتاپ ساسىپ قالدى دا، سالدەن كەيىن قولىن شەكەسىنە قويدى. گەنەرال قاسىنا كەلگەندە، بۇرىنعىدان بەتەر ابىرجىپ:
— ءشو... ءشو... جاۋىنگەر شوجەبايەۆ، — دەدى.
— ءسالاماتسىڭ با، جاۋىنگەر شوجەبايەۆ، — دەپ گەنەرال قولىن ۇسىندى.
شوجەبايەۆ تاڭىرقاعانداي از اڭىرىپ تۇردى دا، كەنەت ىرجيىپ قولىن سوزدى. گەنەرال دا جىميىپ كۇلدى.
— جاڭىلماسام، ءبىز ەكەۋمىز ءبىر كەزدەسكەن سياقتىمىز عوي، شوجەبايەۆ، ءا؟ — دەدى گەنەرال ونىڭ جۇزىنە ۇڭىلە قاراپ.
— كەزدەستىك، جولداس گەنەرال. سوعىسقا كىرەتىن كۇنى كەزدەستىك.
— باسە. مۇرتىڭنان تانىپ تۇرمىن.
كوجەك جىميىپ، مۇرتىن سيپادى، كەنەت ساۋساعى وتقا تيگەندەي قولىن جۇلىپ الىپ، سىرەسىپ تارتىلا قويدى. ۇلكەن باستىقتىڭ الدىن كوپ كورمەگەن كوجەك تىم ساسۋلى ەدى،
— ءسىز قىسىلماڭىز، — دەدى گەنەرال. قالتاسىنان پاپيروسىن الىپ كوجەككە ۇسىندى، ءوزى دە الدى. — گەنەرالداردىڭ ءبارى بىردەي قاھارلى بولا بەرمەيدى.
كوجەك ەندى عانا ساباسىنا ءتۇستى. «مىنا كىسىنىڭ الدى كەڭ ەكەن، ءوزى دە كەلبەتى كەلگەن ادام عوي» دەپ ءتۇيدى. گەنەرال جاڭبىرلى اسپاننىڭ استىندا قاراۋىتىپ سۇلىق جاتقان دالاعا كوز جىبەردى. ەشقانداي قيمىل-تىرلىك بەلگىسى سەزىلمەيدى. تەك تالىپ جەتكەن موتور ۇنىنەن، ەمىس دىبىستان سوناۋ جازىق دالا بەتىنەن ىسىكتەي قامپيا كوتەرىلگەن دوڭەستىڭ ار جاعىندا دۇشپان بارىن، تاسادا كۇش جيناپ تاعى دا ءبىر ۇمتىلۋعا ازىرلەنىپ جاتقانىن تانىدى. گەنەرالدىڭ كوزى تاعى دا كەجەككە ءتۇستى. سوڭىرا قاس دۇشپان سناريادىمەن جەردى ومىرىپ، اجال سۇستى قارا بولات تانكتەرىن العا سالىپ، قاپتاي ۇمتىلعاندا، توتەپ بەرەتىن جاۋىنگەردىڭ ءبىرى عوي بۇل دا. كىشكەنە تۇلعاسىنان شاقار كۇش تاۋىپ، قارىسىپ قارسى تۇرا الا ما، الدە جاۋ سەلى قاھارلى ەكپىنىمەن قايىستىرىپ جىبەرە مە مۇنى! ۋاقىت تىعىز بولسا دا، گەنەرال وسى سولداتپەن اڭگىمەلەسكىسى كەلدى؛ ءوزى دە ەبەلەك قاققان سوزشەڭ، سىرشىل بولار دەپ توپشىلادى.
— ال، جاعدايىڭ قالاي، شوجەبايەۆ جولداس؟
كوجەك جىميىپ، ىلە جاۋاپ قايىردى:
— جامان ەمەس، جولداس گەنەرال.
— سوعىسقا دەيىن قايدا ىستەدىڭ؟
— كولحوزدا اعا شوپان بولعانمىن. ءبىزدىڭ كولحوزدا قوي كوپ، جولداس گەنەرال. بەس وتار مالىمىز بولدى. ەڭ ۇلكەنى مەنىڭ وتارىم ەدى. مەنىڭ ءوزىم جاسىمنان قوي باقتىم. پانفەروۆ كوزىن سىعىرايتىپ، كوجەككە كۇلىمدەي قارادى. ول ەندى العاشقى قىسىلۋدان ايىعىپ، ەلىگە سويلەپ بارادى.
— ەندەشە مالدىڭ جايىن بىلەدى ەكەنسىڭ عوي، — دەدى پانفەروۆ جىميا ءتۇسىپ.
— و، بىلگەندە قانداي. تالاي قاتتى قىستان جۇتاتپاي الىپ شىققانمىن. تەك ءقازىر مال كارى-قۇرتاڭ شالداردىڭ قولىندا قالدى عوي، — دەپ كوجەك كۇرسىنىپ قويدى. — كارى ادامنىڭ كورگەنى، بىلگەنى كوپ بولعانمەن، قايراتى، دارمەنى از عوي، تەگى.
— ەلدەن حات كەلىپ تۇرا ما، جاعدايلارى قالاي ەكەن؟
— حات كەلىپ تۇرادى، جولداس گەنەرال. جاعدايلارىمىز جاقسى دەگەن بولادى. ءاي، قايدان جاقسى بولسىن، ەر ازامات كەتكەسىن ولارعا دا قيىن عوي، تەگى.
— ءيا، قيىن ەكەنى راس، ءقازىر جاعداي سولاي. بارىمىزگە دە وڭاي ەمەس قوي، جولداس شوجەبايەۆ،
— ارينە، كىمگە وڭاي بولسىن. ءبىراق بىزدەر ايتەۋىر سالت باستى، ساباۋ قامشى دەگەندەي... — كوجەك از ءمۇدىرىپ قالدى. ءوزىن كوپتەن تولقىتىپ جۇرگەن ءبىر جاعدايدى وسىنداي ساتتە كەزىندە سۇراپ العىسى كەلدى. — جولداس گەنەرال، سىزدەن سۇرايىن دەگەن ءبىر نارسەم بار ەدى.
كوجەك ىڭعايسىزدانىپ ەزۋ تارتتى. پانفەروۆ ول نە نارسە دەگەندەي قاباعىن كوتەردى. كوجەك قۇپيا سىرلاسقىسى كەلگەندەي ىلگەرى ۇمسىنىپ، كۇبىرلەي سويلەدى.
— ءبىزدىڭ جىگىتتەر ايتادى، موسكۆا جاقىن قالدى دەيدى...
كوجەك ءسوزىنىڭ ار جاعىن ايتپاي، گەنەرالدان جاۋاپ توستى. پانفەروۆ ىلە جاۋاپ قايىرماي، ويلى، تەرەڭ كەسكىنمەن كوجەك جۇزىنە سىناي قارادى، «ءوزىڭ قالاي ويلايسىڭ؟» — دەپ تۇرعان ءتۇرى بار.
— تۋراسىن ايتقاندا، ولارعا موسكۆانى كورۋ جوق، — دەدى پانفەروۆ.
— ءبىز دە سولاي ويلاپ ەك، — دەدى كوجەك ىرجيىپ، جەلكەسىن قاسىپ.
— سولاي ويلاعاندارىڭ وتە جاقسى، شوجەبايەۆ جولداس، ءبىراق فاشيستەردى موسكۆاعا وتكىزبەيتىن دە ءبىز ەكەنىڭىزدى ەستەن شىعارماۋ كەرەك.
— تەگى سولاي عوي. ءبىراق بىزگە بىلاي... كومەك كەلەتىن شىعار.
— سول كومەكتى سۇراماساق قايتەدى، ءا؟ — دەدى پانفەروۆ جىميىپ.
— تەگى سولاي عوي. ءبىراق... انالاردىڭ كۇشى باسىم بولىپ تۇر عوي.
— توقتاتۋىن ءبىز توقتاتۋىمىز كەرەك. ال قايتا قۋۋعا كەلگەندە بىزگە كومەك بەرەدى. ۇلكەن كومەك بەرەدى. سوندا ءبىزدىڭ كۇش باسىم بولادى. سوعىستىڭ ءتاسىلى سولاي، جولداس شوجەبايەۆ.
— ارينە، تەگى، سولاي عوي، — دەدى كوجەك.
— شاماسى قيىنداۋ سوققان-اۋ وزىڭە، — دەپ گەنەرال كۇلە ءتۇستى دە، قايتادان بايسالدى قالپىنا ەندى. — ارينە، قيىن ەكەنى دە راس. وڭاي ساپار ەمەسىن ەلدەن شىققاندا-اق بىلگەن شىعارسىڭ. ال بىزگە بۇدان دا اۋىر سوعاتىن كەزى بولادى. جارالى، ىزالى جىرتقىشتىڭ سوڭعى كۇشىن جيىپ اتىلاتىن شاعى بولادى. — پانفەروۆ ءوڭى سۋىپ، جىگەرلەنە ءتۇستى. — ول ءالى الدا. ءبىز سوعان دايىندالۋىمىز كەرەك. جاۋ كۇشى باسىم دەپ مويىماي، قايراتىمىزدى شىڭداساق... توتەپ بەرەمىز. ال سودان كەيىن دۇشپاندى قۋاتىن دا ءبىز بولامىز. ەرتەڭگىنى دە ۇمىتپاۋ كەرەك، شوجەبايەۆ جولداس. — كوجەك باس يزەدى. پانفەروۆتىڭ كوزىنە ويناقى ۇشقىن ۇيالادى، — سەن گەنەرالدان سۇرايسىڭ، جاۋدى قاشان توقتاتامىز دەپ. ال مەنىڭ سونى سەنەن سۇراعىم كەلىپ ەدى. سولدات بولماسا، گەنەرالدىڭ ءوز باسى نە بىتىرەدى.
— جوعا، — دەپ كوجەك ىرجيىپ كۇلدى. — قولباسىسىز بولمايدى عوي تەگى. جاقسى كومانديرسىز جاۋدى جەڭۋ قيىن.
— جاقسى كومانديرگە جاقسى سولدات كەرەك. گاپ سوندا، شوجەبايەۆ جولداس. ال جاۋدى جەڭۋ جاعىن بىرىگىپ ويلاۋىمىز كەرەك. اقىل كوپتە دەگەن ەمەس پە؟!
گەنەرال كوجەكپەن ەداۋىر سويلەستى. اڭگىمەنىڭ اياعىندا كوجەكتىڭ ايەلى، بالاسى بارىن ءبىلدى.
— ايەلىڭىز ساعىنباي ما؟ — دەدى پانفەروۆ ءسوزىنىڭ اياعىن قالجىڭعا اينالدىرىپ. كوجەك ىلە جاۋاپ بەرە الماي، جەلكەسىن قاسي بەردى. ىرجيىپ كۇلدى. — مەنىڭ دە ايەلىم بار. ساعىندىم دەپ جازىپتى. ماۋقى باسىلماعان جاس ەمەس، سوندا دا ساعىنادى، ءا؟
پانفەروۆ كۇلىپ جىبەردى، ىلەسە كوجەك تە كۇلدى.
— ال ايەلىڭە، بالاڭا مەنەن سالەم ايت جانە حاتتى ءجيى جازىپ تۇر، — دەدى گەنەرال كوجەكتىڭ قولىن الىپ.
— ايتامىن، جولداس گەنەرال، — دەدى كوجەك ءجۇزى جايناپ.
— ال جولىققانشا ساۋ بولىڭىز، شوجەبايەۆ جولداس. تاعى دا كەزدەسەمىز عوي.
ەرجان مەن ءۋالي ەنتىگە باسىپ، گەنەرالدىڭ الدىنا كەپ توقتاي قالدى.
— ۆزۆود كومانديرى لەيتەنانت قايساروۆ.
— اعا لەيتەنانت مولدابايەۆ.
پانفەروۆ ءۋاليدى بىردەن تانىدى. ول سوعىسقا العاشقى كىرگەن كۇنى ءوزىنىڭ جانىندا بايلانىس وفيسەرى بولعان لەيتەنانت. ال ۆزۆود كومانديرى بۇرىن دا بىردى-ەكىلى كورگەن وفيسەرى سياقتى، ءبىراق ەسىنە انىق تۇسە قويمادى. ءوڭىن جەل قاعىپ، قاراۋىتقانمەن، تىم جاستىعى كورىنىپ-اق تۇر. جاس كومانديرلەردىڭ العاشقى كوزگە اڭعارىلاتىن ەكى ءتۇرى بولاتىن. ءبىرى ايرىقشا پىسىق كەلەدى. كيىمدى دە ەرەكشە سانمەن كيەدى. بار قيمىلى لىپىلداپ، وكشەسىن يزەپ بارىپ سارت سوعىپ، قولىن جۇلىپ الىپ، شەكەسىنە جىپ ەتكىزە كوتەرەدى، ۇلكەن الدىندا بوي تۇزەگەندە دە، ءىشىن تارتىپ، ۇشىپ كەتەردەي بوپ تۇرادى. وندايلار اۋىزدان شىققان ءسوزدى قاعىپ الىپ، زاماتىندا جاۋابىن دا سارت ەتكىزەدى. ەندى ءبىرى بايسالدى، جايلاۋ كەلەدى. اسكەري داعدىعا ابدەن ىسىلىپ بولماعان قيمىلىنان، بيدەن جاڭىلعانداي، ەبەدەيسىزدىك سەزىلىپ قالا بەرەدى. وندايلار جاۋاپتى دا بىردەن قايىرمايدى ءبىراق ويلانىپ قايىرادى. گەنەرالدىڭ ءجىتى كوزى العاشقى قيمىلىنان-اق ەرجاندى وسى سوڭعى توپقا جاتقىزدى.
— نۋ چتو ج، بەكىنىسىڭدى كورسەت، جولداس لەيتەنانت، — دەدى گەنەرال.
گەنەرال كەتكەسىن، كوجەك ويىن تولقىتقان ءبىر سەزىمدى قالاي سىرتقا شىعارۋدىڭ رەتىن تابا الماي، وزىنەن ءوزى كۇلە بەردى. بىردە بالاشا جايناڭداپ ءماز بولسا، بىردە كوكىرەگىن ماقتانىش كەرنەپ، قاباعىن تۇكسيتىپ، تومسىرايىپ، بايسالدانا قالادى. كوجەكتىڭ قاسىنا قارتباي، وعان ىلەسە ءبورىباي كەلدى. ءبورىباي كوجەكتى اسا ۇلكەن قۇپيا سىردىڭ يەسىندەي كورىپ، قۇرمەتپەن ىنتىعا قارايدى.
— ءبىز جاڭا باتىپ كەلە المادىق، گەنەرال سەنىمەن كوپ سويلەستى عوي. نە دەيدى؟ ءبىزدى تىلعا شىعارىپ، دەمالىس بەرە مە ەكەن؟
— كاۆكازعا كۋرورتقا جىبەرەتىن كورىنەدى، — دەپ قارتباي ءبورىبايعا كەيىپ تاستادى. — ونان دا موسكۆاعا جاقىنداپ كەلەمىز، مىنا نەمىستەردى قاشان توقتاتادى ەكەمىز، سول جاعىن سۇرادىڭ با، سونى ايتشى.
كەجەك ەنتەلەگەن ەكى جولداسىنا قاپەلىمدە نە دەپ جاۋاپ بەرەرىن بىلمەي، ءمۇدىرىپ قالدى.
— نەمىستى دەيسىڭ بە؟.. يە، يە... سۇرادىم. ءتىپتى جۋىردا توقتاتامىز دەدى. ايتپاقشى توقتاتامىز دەگەن جوق-اۋ، قايتادان قۋامىز دەدى. ءازى دە بىلەتىن كىسى ەكەن.
— ە، بىلمەسە گەنەرال بولا ما؟ — دەپ ءبورىباي سوزگە قىستىرىلدى.
— قالاي، كەيىندە كۇش كوپ پە ەكەن؟ — دەپ سۇرادى قارتباي.
— كۇش دەگەنىڭ سۇمدىق كورىنەدى. — كوجەك ءسال ويلانىپ قالدى. — ءبىراق بەرلينگە باراتىن مىقتى سەندەردىڭ وزدەرىڭسىڭدەر دەدى.
— بىزگە سەنەدى ەكەن عوي.
— ارينە.
— كۇلكىلەرىڭە قاراعاندا، كوجەك، سەن ءوزىڭ گەنەرالمەن ءبىراز قالجىڭداسىپ الدىڭ عوي دەيمىن، — دەدى ءبورىباي.
— ۇلىق بولساڭ كىشىك بول دەگەن ەمەس پە! ءۇي-ىشىمنىڭ جاعدايىن سۇراپ، بالقيا مەن ەركىنجانىما سالەم ايتتى. — كوجەك تامسانىپ قويدى. — شىركىن، ءبىزدىڭ اۋداننىڭ باستىقتارى نەگە وسىنداي بولمايدى ەكەن.
گەنەرال پانفەروۆ ۆزۆودتىڭ بەكىنىسىن تۇگەل ارالاپ شىقتى. ءاربىر جاۋىنگەردىڭ اتىس ۇياسىن، پۋلەمەت ورىندارىن قاداعالاپ ءوزى تەكسەردى. ءبىر جەردە اتىس ۇياسىنان ەڭكەيە سىعالاپ كوردى دە، جاراتپاعان پىشىنمەن: «بۇل نەگە تايىز؟» — دەپ ارتىنا بۇرىلدى. «بۇل مەنىڭ ورنىم ەدى، جولداس گەنەرال»، — دەپ ءبورىباي جاۋاپ بەردى. جاۋىنگەردىڭ باكەنە شىمىر تۇلعاسىن قىسقا شولىپ ءوتتى دە، گەنەرال مىرس ەتتى. «ولاي بولسا عافۋ ەت. بويىنا قاراي شەكپەنى».
العى شەپكە مۇرات كەلدى. پانفەروۆ ءۇش كومانديردى وقشاۋلاپ الىپ، بولاشاق وپەراسيانىڭ جاعدايىن كەڭەستى. ديۆيزيا اۋىر ۇرىستارمەن شەگىنىپ كەلە جاتتى دا، كەشەدەن بەرى وسى اراعا تابان تىرەدى. ديۆيزيانىڭ ورتا شەنىنە ورنالاسقان مۇرات باتالونىنىڭ الدىنداعى بيىك دوڭەس جاۋدىڭ قولىندا قالدى. مۇراتتىڭ ويى سول بيىكتى الىپ، بەكىنىس كىندىگىنە اينالدىرماق-تى. وسى ارادا بەكىنىس جاساپ تۇرىپ قالا الماسا دا، ەڭ بولماعاندا، ءبىراز كۇن قورعانىس ۇرىسىن جۇرگىزۋ ويى بار-دى. سول ويمەن كارتادا 175 دەگەن سيفرمەن بەلگىلەنگەن وسى توبەنى، ونىڭ ار جاڭ باۋرايىنداعى سوكولوۆو دەريەۆنياسىن الۋعا مۇرات گەنەرالدان رۇقسات سۇراعان. شابۋىلدى جەڭىلدەتەتىن ءبىر جاعداي — بۇگىن تاڭەرتەڭ پولكتىڭ دۋلات باستاعان بارلاۋشىلارىنىڭ الىپ كەلگەن حابارىنا قاراعاندا، نەمىستەر جۇيەلى بەكىنىس شەبىن جاساماپتى. ءبىراق شابۋىلدىڭ كۇدىك تۋعىزاتىن قيىن دا جاعى بار. گەنەرال سونى، اسىرەسە قاداعالاپ تاپسىردى.
— جاۋ بەكىنىسىن بۇزىپ ءوتۋ اسا قيىندىققا تۇسپەيدى. ول ءۇشىن تەك تەز قيمىلداپ، قاپىدا تيۋ كەرەك، — دەدى پانفەروۆ. — ال ەڭ قيىنى ول ماڭدا دۇشپاننىڭ كۇشى مول. العاشقى ۇرەيدەن ايىققاسىن-اق ولار كونتراتاكاعا شىعادى. تانكتەرى دە بار سياقتى.
گەنەرال از ءمۇدىرىپ، كومانديرلەرىن سىناعانداي، باعدارلاي قارادى. باستىق ايتقان كۇدىككە جاۋاپ ىزدەگەندەي ءۇش كوماندير دە ۇندەمەي تۇر.
— سوكولوۆوعا ءبىر كىرىپ الساق، وندا توزۋگە بولار ەدى، — دەدى مۇرات.
— ەستەرىڭدە بولاتىن نارسە — توبەنىڭ باسىندا ءسال دە بولسا ايالداپ، تارتىنشاقتاپ قالا كورمەڭدەر. سول ءبىر دەممەن سوكولوۆونى دا الىڭدار. ونىڭ ارعى شەتىنە تىرناقتارىڭ ىلىكسە، ودان ارتىڭ بەكىنىس تابا المايسىڭدار. ەڭ كەرەگى شاپشاڭدىق. — ول مۇراتقا بۇرىلدى. — قاراۋىڭا بەرىلگەن ارتيللەريا باستىقتارىمەن بايلانىستىڭ عوي.
— حابارلاستىم، جولداس گەنەرال.
پانفەروۆ مولدابايەۆقا بۇرىلدى.
— جاڭىلماسام، اعا لەيتەنانت، ءسىز پولكتا پە-ەنشا ەدىڭىز عوي!
— ءيا، جولداس گەنەرال، — دەپ ءۋالي ىلە جاۋاپ بەردى. — شتاب باستىعىنان رۇقسات الىپ، بۇگىنگى ۇرىستا قايساروۆ ۆزۆودىندا بولماقشى ەدىم.
— وتە جاقسى، — دەدى گەنەرال، — لەيتەنانتقا پايداڭىز تيەر.
پانفەروۆ كەتۋگە ىڭعايلاندى دا، از ويلانىپ تۇرىپ، سوڭعى تاپسىرماسىن ايتتى.
— بۇل وپەراسيانىڭ تاكتيكالىق ماڭىزى زور ەكەنى وزدەرىڭە ءمالىم. ال ەڭ ماڭىزدىسى بۇل وپەراسيا ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلىك رۋحىمىزعا سىن. ەگەر وپەراسيا ىسكە اسپاي قالسا، وسىنداي قيىن كەزەڭدە تالاي مويىنعا سۋ قۇيىلادى. ءساتتى تىندىرساڭدار، ديۆيزيانىڭ جەڭىسكە دەگەن سەنىمىن قاناتتاندىراسىڭدار. يگى تالاپقا باتىل بارىڭدار، دوستارىم، ءبارىمىزدىڭ ءۇمىت كوزىمىز سەندەردە. — ول ءۇش وفيسەردىڭ ارقايسىسىمەن قول الىسىپ قوشتاستى. ەرجاننىڭ قولىن الا بەرىپ ونىڭ جۇزىنە ءسال كوز توقتاتتى، — ءسىزدىڭ ۆزۆودىڭىز ۋدارنىي توپتا توي؟
— ءيا، جولداس گەنەرال.
— ۇياتقا قالدىرماسسىڭدار دەپ سەنەم.
ەرجان سىمداي تارتىلىپ، قولىن شەكەسىنە قويدى.
— جوق، جولداس گەنەرال، ۇياتقا قالدىرمايمىز.
جاس جىگىتتىڭ ءسال ءدىرىلى بار تولقىندى داۋسى — بارىن ايامايتىن دايىندىعىن تانىتتى. گەنەرال قۇپتاپ باس يزەدى.
سوعىسقا كىرگەلى شەگىنۋمەن كەلە جاتقان ديۆيزيانىڭ ناقتىلى مىندەتپەن قارسى شابۋىلعا كوشكەنى ءبىرىنشى رەت. سوندىقتان دا بۇل تۇنگى اتاكا جاۋىنگەرلەرگە دە، كومانديرلەرگە دە العاشقى سوعىسقا كىرگەن كۇنگىدەي قىزۋ اسەر ەتتى. باتالون، پولك، ءتىپتى ديۆيزيا شتابىنان ءارتۇرلى وكىلدەر قاپتاپ كەتتى. اتاكا، تاعدىرىن پروتيۆوگاز شەشەتىندەي-اق حيميا ءبولىم باستىعى دا ەبەلەك قاعادى. ءتۇن قاراڭعى. بۇلت تورلاعان قارا قوشقىل اسپاننىڭ ءار جەرىنەن كومەسكى جۇلدىز سىعالايدى. جالعىزدىعىنان ۇيالعانداي ول دا لەزدە بۇلتقا تاسالانادى. تۇنگى سالقىنمەن جەر توڭازىپ، قاتىپ قالعان. ارلى-بەرلى جۇرگەن سولدات قادامىنان دۇڭك-دۇڭك ەتەدى.
ەرجان ۆزۆودىنا كەرەك جابدىعىن ابدەن قامداپ الدى.
ەندى ءۋالي ەكەۋى وزگە ىستەر ءىس بولماعاسىن وكوپتى ارالاپ ءجۇر. ءۋالي كوپ سويلەپ، وسىندايدا ءوز ويىنا تەرەڭدەي بەرەتىن جاس جىگىتتىڭ كوڭىلىن الاڭ ەتتى. ونىڭ كوتەرىڭكى كوڭىل كۇيى ەرجانعا دا اۋىستى.
— مەنىڭشە بىزدەر وكوپقا ەڭ الدىمەن جەتۋىمىز كەرەك. مۇندايدا ساسپاي تەز قيمىلداعان ءجون. ءوزى قالاي، جىگىتتەرىڭ تارتىنشاق ەمەس پە؟ — ءۋالي سابىر تاپپاي ەرجاننىڭ جۇزىنە تەسىلە قارادى؛ ءبىراق لەزدە كوزىن تايدىرىپ اكەتتى. — ءوزىمىز ۇلگى كورسەتسەك.
— جىگىتتەرگە سەنۋگە بولادى.
— ەندەشە ءتىپتى جاقسى. ال ءبىز ەكەۋمىز تىزە قوسقاندا، بۇگىنگى شابۋىلدىڭ ابىرويىن باسقا بىرەۋ الىپ كەتسە، ءتىپتى ۇيات بولار.
ءۋاليدىڭ لاپىلداعان وتتى ءسوزى ەرجاندى دا ەلىكتىرىپ اكەتتى.
— جوق، ءبىز ارتتا قالا قويماسپىز، — دەدى ول ءۋاليدى قوستاپ.
بۇل ەكەۋى وكوپ ىشىندە كۋسكوۆقا جولىقتى. قاراڭعىدا ەكى كومانديردى جۇزىنەن ەمەس، تۇلعاسىنان، قيمىلىنان تانىن، كۋسكوۆ قول الىسىپ امانداستى.
— العاشقى شابۋىلمەن قۇتتىقتايمىن، جولداستار، — دەدى ول، كۇڭگىرت جۇزىندە ءسال اعارىپ ءتىسى كورىندى. كۇلىمسىرەپ تۇر.
— ءيا، ديۆيزيادا از دا بولسا تۇڭعىش شابۋىل جاساۋ باقىتى بىزگە ءتيدى، — دەدى ءۋالي، — جەڭىسكە جەتەرمىز دەپ سەنەم، پوليترۋك.
كۋسكوۆ قاراڭعىدا ءۋاليدىڭ ءجۇزىن ايقىنىراق كورگىسى كەلىپ ۇڭىلە قاراپ الدى.
— ازىرگە شابۋىل ەمەس، جاي بارلاۋ دەسەك. تە بولار. ءبىراق ءبارىبىر جەڭۋ كەرەك. ءسىز وسى ۆزۆودتا بولاسىز عوي، لەيتەنانت؟
مولدابايەۆ باس يزەدى. كۋسكوۆ ەرجانعا بۇرىلىپ، ونىڭ يىعىنا قولىن سالدى.
— مەن بۇگىنگى شابۋىلدا سەنىمەن. بىرگە بولماق ەدىم. سەنىڭ جىگىتتەرىڭ جاقسى. ءبىراق ەندى... لەيتەنانت بولسا... مەنىڭ كەرەگىم بولماس. فرولوۆقا بارايىن، — ول ەكى جىگىتكە كەزەك قاراپ قوش ايتىستى. — ال سوكولوۆودا جولىعامىز عوي.
ازعانا ارتيللەريا اتىسىنان كەيىن ۆزۆود، روتالار وكوپتان شىعىپ، ىلگەرى قاراي بەتتەدى. ۇزىننان ۇزاققا سوزىلعان باتالون شەبى قاراڭعى تۇنگە سۇڭگىپ كەتتى. الدىڭعى جاقتا جاۋ شەبىندە جارىلعان سناريادتار تۇتاسقان تۇنەكتى بورشالاي جىرتادى.
وسى قارا ماقپال ءتۇن كورپەسىن جامىلىپ جاۋىنگەرلەر اسىعا باسىپ ىلگەرىلەپ كەلەدى. دۇشپان بۇل ارتيللەريا اتىسىن اتاكانىڭ باستاماسى دەپ ويلاعان جوق، ءبىراق ورىستاردىڭ ءبىز بىلمەيتىن تاعى ءبىر توسىن مىنەزى بولار دەپ ادەتتەگىسىنشە راكەتا دا اتپادى. ەرجاننىڭ ۆزۆودى دۇشپان شەبىنە ەلۋ مەتردەي جەر قالعاندا جاتتى. وسى رۋبەجدەن كومباتتىڭ سيگنالى بويىنشا اتاكاعا ۇمتىلماق.
ۆزۆودتىڭ ورتا شەنىن الا جاتقان ەرجانعا، مانادان ودان قاراسىپ جازباي كەلە جاتقان ءۋالي كەلدى. كوڭىلى الىپ-ۇشىپ بارا ما، الدە القىنىن قالعان با، ەكى يىنىنەن دەم الادى. بۇعا ەڭبەكتەپ كەلىپ ەرجانمەن ءيىن تىرەسە جاتتى.
— ءقازىر اتىس باسىلادى، تەز اتاكاعا كوتەرەيىك، — دەدى ول ەرجاننىڭ قۇلاعىن ىستىق دەمىمەن شارپىپ.
— كومباتتىڭ سيگنالىن كۇتەيىك.
— الدا بولامىز دەپ ەك قوي... جۇرتتان بۇرىن قيمىلدايىق.
ءۋالي ورنىنان كوتەرىلە بەرىپ:
— العا، العا! — دەپ شارىلداعان اششى داۋىسپەن ايقاي سالدى.
جاۋىنگەرلەر ورىندارىنان كوتەرىلىپ ىلگەرى جۇگىردى. ەرجان دا تولقىنعا ىلەسىپ العا قاراي ۇمتىلدى. جاڭا عانا تىنا قالعان قارا ءتۇندى زالپپەن اتىلعان مىلتىق داۋسى ۇستاراداي ءتىلىپ ءوتتى. ون بەس قادام جۇگىرمەي جاتىپ قارداي بوراعان وقتان ۆزۆودتىڭ بەتى قايتىپ قالدى. جۇرت جاتا باستادى. ۆزۆودتىڭ الدىنان شىققان اتىس ەكى جاعىنا قانات جايىپ ۇدەي ءتۇستى. ءبىرى شوشىسا، ءبارى ۇرپيەتىن قورالى قويداي بۇكىل نەمىس شەبى دۇرلىكتى. ەڭ قيىنى ەندى باستالدى. اسىعىس قيمىلداعان ۆزۆود اتاكانىڭ جۇبىن بۇزىپ، بەرەكەسىن قاشىرعانىن ەرجان سەزە قويدى. ءبىراق ەندى امال جوق. سوڭعى قايراتىن جيىپ، ەرجان جاۋىپ تۇرعان وققا قارسى تاعى ۇمتىلدى. وسى كەزدە وڭ جاقتان باستالىپ بۇكىل شەپكە تاراعان ايبارلى «ۋرا!» قۇدىرەتتى كۇشىمەن ونىڭ ۆزۆودىن دا كوتەرىپ اكەتتى. ەرجان وكوپقا جەتە بەرە دۇرلىگە قاشقان نەمىستەردى بايقاپ قالدى. بۇرىن جەتكەن جاۋىنگەرلەر وكوپقا قارعىپ تۇسە باستادى.
ەرجاننىڭ ويىنا گەنەرالدىڭ كۇندىزگى ايتقان ءسوزى ساپ ەتتى.
— توقتاماڭدار! العا! وتان ءۇشىن العا!
وسى ءۇننىڭ دەمەۋىمەن ۆزۆود توبەنىڭ باسىنا كوتەرىلىپ قالدى. زەلەنين ەرجانمەن قاتارلاسا بەرىپ:
— وكوپتا دا ءبىراز نەمىس قالىپ قويمادى ما ەكەن؟ — دەدى.
— ول چەپۋحا! — دەدى ەرجان، — وسى بەتپەن تارتا بەر.
اتاكا قىزۋى بويىن كەرنەپ كەتسە دە، ەرجان الدىڭعى جاقتى باعىپ كەلەدى. ۇيلىعا قاشقان جاۋدىڭ الدى سوكولوۆوعا كىردى. دەريەۆنيادا دا. ۇلكەن ابىگەر باستالدى. قاپەلىمدە تۇتانا الماي، ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ، بۋلىعا گۇرىلدەگەن ماشينا داۋسى، اربا سالدىرى، ايقاي-شۋ ەستىلەدى. دەريەۆنيا شەتىن كومكەرگەن قاراڭعىنى جەلپىپ وت جالپىلدادى. ءار جەردەن جامىراپ اۆتومات مىلتىق اتىلدى. ءبىراق ەكپىندەپ كەلە جاتقان باتالون بەرەكەسىز، شاشىراندى وقتان قايمىقپاي، دەريەۆنياعا ىركىلمەستەن كىردى. ۆزۆود دەريەۆنيانىڭ شەتىنە شىعا توقتادى. ەرجان ۆزۆودىن قورعانىس شەبىنە ورنالاستىرىپ، جاۋىنگەرلەرىن تۇگەندەۋگە كىرىسكەندە، تاڭ ساز بەرىپ قالعان. ءتورت جاۋىنگەر جوق بولىپ شىقتى. ەكەۋى جارالى بولعانىن جۇرت كورىپتى، قارتباي مەن بوندارەنكونىڭ قانداي حالگە ۇشىراعانىن ەشكىم بىلمەيدى، تەك ايتەۋىر دەريەۆنياعا كىرگەندە بار ەكەندەرى انىقتالدى.
— ولار مەنىڭ وڭ جاعىمدا كەلە جاتىر ەدى، — دەدى زەمسوۆ، ونىڭ ارالىعى جاقىن قاباعى ىلعي ءبۇرىسىپ تۇرعاندىقتان ءبىر قاراعاندا اشۋلى ادام سياقتى كورىنەتىن. — وڭ جاقتاعى ءبىر ءۇيدىڭ توبەسىنەن مىلتىق اتىلدى. مەن وعان قايرىلماي ىلگەرى جۇگىرە بەردىم. سودان كەيىن ولاردى كورمەدىم. — ول شۇيىرىڭكى كوزى جىپىلىقتاپ جان-جاعىنا قاراي بەردى. — سودان كەيىن كورمەدىم، — دەدى تاعى دا ايىپتى پىشىنمەن. — جازاتايىم... مەن ىزدەپ كەلسەم قايتەدى؟
— كىشكەنە سابىر ەتەيىك... ءبىراق تۇبىندە ىزدەۋ كەرەك... — دەدى ەرجان.
— وس كاجيس ناش ۆزۆودنىي.
ەرجان دا، وزگەلەرى دە تانىس داۋىسقا جالت قارادى. ولار بوندارەنكو مەن قارتبايدى بىردەن تانىدى. ەكەۋى شاماسى جارالى بولۋ كەرەك، بۇلعاڭداعان بىرەۋدى قولتىقتاپ دەمەپ كەلەدى.
— انەكي، سولار، — دەدى قۋانىپ كەتكەن زەمسوۆ. — جارالى بىرەۋدى اكەلە جاتىر.
— جارالىنى مۇندا نەگە اكەلەدى؟! — دەن تاڭداندى زەلەنين.
ءبىراق وسى ساتتە جۇرت ءىستىڭ جايىن تۇسىنە قويدى. ەكى جاۋىنگەردىڭ اكەلە جاتقانى تۇتقىن ەكەن.
— مىناۋ قۇزعىن وفيسەر عوي! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى زەلەنين ولار جاقىنداي بەرگەندە.
توپتىڭ قاسىنا كەلگەنسىن بوندارەنكو بىلعاڭداعان نەمىستى قارتبايدىڭ يىعىنا سۇيەي سالدى دا، بويىن تۇزەپ:
— تۇتقىن اكەلدىك، جولداس لەيتەنانت، — دەپ باياندادى. سودان كەيىن دەنەسىن بوساتىپ، جەڭىمەن ماڭدايىن ءسۇرتتى. — فۋ، شارشاتتى-اۋ وڭباعان.
قاتتى ريزا بولىپ كەتكەن ەرجان العىس ايتۋدى دا ۇمىتىپ:
— مۇنى قايدان ىلىكتىردىڭدەر؟ — دەپ سۇرادى.
بوندارەنكونىڭ ءوزى دە مۇنداي ۇلكەن وقيعانى ىشىنە سىيعىزا الماي كەلە جاتقان بولۋ كەرەك، بىردەن شەشىلىپ سويلەپ كەتتى.
— كوشەنى بويلاپ جۇگىرىپ كەلە جاتىر ەك، ءۇيدىڭ توبەسىنەن ءبىر فريس وقتى جاۋدىرىپ قويا بەرگەنى. مەن جالما-جان ءۇيدىڭ ىرگەسىنە جابىسا قالدىم. قارتباي دا سوندا توقتاپتى، فريس اتۋىن توقتاتار ەمەس. ەكىنشى ۆزۆودتىڭ ءبىر توپ جاۋىنگەرلەرى دە ۇيلىعىپ وق استىندا قالدى. قارتباي ايتتى «مىنانىڭ كوزىن قۇرتايىق» دەدى. سودان ەكەۋمىز، ۇيگە جالعاس كىشكەنە ساراي بار ەكەن، سول ارقىلى توبەگە شىقتىق. توبەگە شىقساق ءبىر فريس كوشەگە قاراپ اتىپ جاتىر. قارتباي ەكەۋمىز جەلكەسىنەن جەتىپ كەلسەك تە قايرىلار ەمەس. «كۋرت، پاترون!» دەپ ايقايلايدى. ءبىراق الدەنەنى سەزدى مە، بىزگە جالت قارادى دا شوشىپ كەتتى. «ماين گوت!» دەيدى. قارتباي «ءما ساعان ماين گوت!» دەپ وڭمەننەن مىلتىقتىڭ دۇمىمەن پەرىپ جىبەردى. ءوزى نازىك نەمە ەكەن تالىپ ءتۇستى. قارتباي ەندى شەكەدەن سوعايىن دەپ جاتقاندا قولىن توقتاتا قويدىم. ءوزىنىڭ تەگىن فريس ەمەس ەكەنىن ءىشىم سەزگەن شىعار دەيمىن. باسىن كوتەرىپ، ءۇڭىلىپ قاراسام سولاردىڭ كومانديرى سياقتى. سوسىن مەن ايتتىم. «توقتا، قارتباي، بۇل ۆاجنىي فاشيست، مۇنى لەيتەنانتقا اپارامىز» دەدىم. سودان باسىن كوتەرە الماعاسىن، الپەشتەپ ارقالاپ كەلە جاتىر ەدىم. ءبىراق تا ەسىن جيىپ يىعىمنان تىستەپ العانى وڭباعاننىڭ. سىيلاعاندى بىلە مە، بۇلار. ءتىسى ۋداي ەكەن، باقىرىپ جىبەرگەنىم. سودان قارتباي مۇنى يىعىمنان جۇلىپ الىپ، لاقتىرىپ جىبەردى. جان تاپسىرا جازداعانى ءسويتىپ.
بوندارەنكونىڭ اڭگىمەسىنىڭ تۇسىندا، تۇتقىن ءالى كىرىپ، بويىن تۇزەپ الدى. اڭگىمەنىڭ ءوزى تۋرالى ەكەنىن تانىپ جانە ول اڭگىمە ءوزىنىڭ ابىرويىن كوتەرمەيتىنىن سەزىپ، قالعان نامىسىن بەرگىسى كەلمەي كەكشيە ءتۇستى.
ەرجان ەلەڭ-الاڭدا انىق اجىراتا الماي، نەمىستىڭ پوگونىنا ۇڭىلە قارادى. كەنەت ءوڭى جايناپ كەتتى.
— مايور ەكەن!
جۇرتتىڭ ءبارى قۋانا تاڭدانىستى. نەمىس جۇرتتىڭ ءوز اتاعىن تانىعانىن سەزىپ ماڭعازدانا ءتۇستى.
— راس پا، جولداس لەيتەنانت! — دەدى بوندارەنكو كوزى ادىرايىپ.
— ارينە، راس، — دەپ زەلەنين جاۋاپ بەردى.
بوندارەنكو قۋاقى كوزى كۇلىمدەپ قارتبايعا قارادى.
— شيشكا، — دەدى ول ماساتتانىپ. — ايتپاپ پا ەدىم، ۆاجنىي فاشيست.
كەنەت ورىس ءتىلىن ءبۇلدىرىپ، كۇرمەلگەن ءتىلىن سوزعىسى كەلگەندەي، قولىن ەربەڭدەتىپ، تۇتقىن سويلەپ كەتتى.
— يح... يا... وتپۋستي. يا ماسكاۋ پريدەت، فاس جالەت بۋدەت... ۋبيبات نە بۋدەت.
— مولچات! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى ەرجان.
نەمىس شوشىپ كەتىپ، سىرەيىپ تارتىلا قالدى. جاۋىنگەرلەر دە اشۋعا بۋلىعىپ سىرەسىپ تۇر. تىنا قالعان تىنىشتىقتى زەمسوۆ بۇزدى.
— تىم ارسىز ەكەنسىڭ، قۇزعىن، — دەدى ول نەمىستىڭ بەتىنە تۇيىلە قاراپ.
— يتتەردىڭ پيعىلىن قاراي گور! — دەدى مانادان ءۇنسىز تۇرعان قارتباي.
تالدىرماش دەنەلى، جىلى ءجۇزدى زەلەنين سازارىپ، تەمىردەي قاتايىپ العان. جەردى ويىپ جىبەرەردەي نىق باسىپ، تۇتقىننىڭ قاسىنا تاياپ كەلدى دە، باسىن شالقاق كوتەرىپ، كوزىمەن الىپ تىستەنە سويلەدى.
— ەسىڭدە بولسىن، قۇزعىن. مى ۆىشيبەم يز ۆاشەي دۋرنوي باشكي ەتوت برەد. كاك پيت دات.
— جازدىم، جاڭىلدىم دەگەنىڭە قاراماسپىز، — دەدى قارتباي شامىرقانىپ.
— ءقازىر-اق جەلىگى باسىلادى، — دەدى ەرجان. ول قارتباي مەن بوندارەنكوعا بۇرىلدى، — راقمەت، سىزدەرگە. ۇلكەن ءىس ىستەدىڭىزدەر. ارىستانوۆقا وزدەرىڭ اپارىپ تاپسىرىڭدار.
بوندارەنكو ۆينتوۆكاسىن كەزەپ، تۇتقىنعا بۇرىلدى.
— ا نۋ مارش. ەندى ارقالار جايىم جوق. ءوزىڭ-اق دەدەكتەرسىڭ. قارتبايدىڭ جۇمىرىعىن تانىدىڭ عوي. — ول قولىمەن قارتبايدى نۇسقاپ كورسەتىپ، جۇدىرىعىن ءتۇيدى.
جۇرت دۋ كۇلدى.
ەرجان زەلەنين ەكەۋى ۆزۆودتى جايعاستىرىپ، دەريەۆنيانىڭ شەتىندەگى جالعىز تاس ءۇيدى كوماندا پۋنكتىنە اينالدىردى. تىنىم الىپ تەمەكى تارتىپ وتىرعاندا زەلەنين:
— وسى ءبىزدىڭ لەيتەنانتىمىز قايدا؟ قايتىپ كەتتى مە؟ — دەدى.
— جوق، ايتپاقشى ول قايدا؟ — دەدى ەرجان. — ءتىپتى ۇمىتىپ تا كەتىپپىن-اۋ، — دەپ وكىندى ول. — مانا العاشقى اتاكاعا كوتەرگەن سول بولاتىن. سودان كەيىن سوعىس الاڭىمەن كوز جازىپ قالدىم. ساۋ بولسا يگى ەدى.
— كىم ءبىلىپتى، سوعىس قوي.
ەرجان شىنىندا دا قاتتى ابىرجىدى. ۇرىسقا وزىمەن بىرگە كىرگەن جولداسىنا كوز قىرىن سالماعانى بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى ونىڭ تاعدىرىن دا ۇمىتىپ كەتكەنىنە نازالاندى. ول تەز زەلەنينگە بۇرىلدى:
— ىزدەۋگە كىسى جىبەر. ءبىزدىڭ كەلگەن جولىمىزبەن ىزدەسىن. سانۆزۆودتان دا سۇراسىن، جارالانبادى ما ەكەن؟
— ماقۇل، — دەدى زەلەنين.
ەكەۋى سىرتقا شىقتى. وسى كەزدە بۇلاردىڭ ۇستىنەن زۋىلداپ ۇشىپ، دەريەۆنيا ورتاسىنا بارىپ ەكى-ۇش سنارياد قاتار جارىلدى. تاعى دا ۇدەي زۋىلداعان سنارياد ۇنىنە كۋلاك، ءتۇرىپ، زەلەنين:
— نەمىستەر تىنىشتالار ەمەس-اۋ، — دەدى.
— ءيا، ءيا. ءبىراق سەن تەز كىسى جىبەر. — العا ۇڭىلە قاراپ تۇرعان ەرجان كىلت توقتاي قالدى. — نەمىستەر شابۋىلعا شىقتى. اح، سايتان-اي! پو مەستام!
جوعالىپ كەتكەن ءۋالي ءتۇس قايتا ءوزى كەلدى. دۇشپاننىڭ تانك قاتىسقان ەكىنشى اتاكاسى تويتارىلعاننان كەيىن ەرجان «نەشە ولەرمەن بولساڭ دا، بۇگىنگە تىنىشتالعان شىعارسىڭ» دەگەن ويمەن باياعى كىرپىش ءۇيدىڭ پودۆالىنا قايتىپ كەلگەن. بۇل ءۇيدىڭ سناريادتان ابدەن سىلىمتىگى شىققان، ءتىپتى پودۆالدىڭ دا ءبىر ءمۇيىسى وپىرىلعان. ءۋالي كەلگەندە ەرجان مەن زەلەنين باتالون كۋحنياسىنان تاماق اكەلۋگە كەتكەن ءبورىبايدى كۇتىپ، قيسايىپ تەمەكى تارتىپ جاتقان. ءۋالي ۇيگە دابىرلاي كىردى.
— و، باتىرلار، مىندا ەكەنسىڭدەر عوي. سەندەردى ىزدەپ تابانىمنان سارسىلدىم عوي.
ەرجان باسىن كوتەرىپ الدى.
— اۋ ءتىرىمىسىڭ، امان ساۋ بارمىسىڭ؟ — ول قۋانعانىنان وزگە ءسوز تاپپاي، ۋاليگە قاراپ ىرجيا بەردى، — ءبىز سەنى جوعالتىپ الدىق قوي.
— مەنى ءتىپتى ولدىگە ساناپ قويعانسىڭدار ما سەندەر؟ — دەدى ءۋالي بەتىندە كۇلكى جىلتىراپ. — جوق، ءازىر ءتىرىمىن. نەمىستەردى قىرىپ بولعانىم جوق. سەندەر ءتىپتى ۇيگە قارا قاعاز جىبەرىپ ماسقارا قىلعان جوقسىڭدار ما؟!
ءۋالي قيقىلداپ كۇلدى. سوعىس قىزۋى باسىلماسا كەرەك، ول سۇر ءجۇزى كۇرەڭىتىپ، كىشكەنە كوزى جىلتىراپ، لىپىلداپ تۇر.
— قاعاز جىبەرە قويعان جوقپىز. ءبىراق ەندى جىبەرەيىك دەپ جاتىر ەدىك، — دەپ ەرجان قالجىڭعا وراي جاۋاپ قايىردى. — شىنىندا دا ءبىز سەنى كوپ ۋايىمدادىق. ىزدەيىك دەپ ەدىك شابۋىل باستالىپ كەتكەنى. قايدا بولدىڭ؟
— وي، مەنىڭ بولعان جەرىمدى سۇراما. سەندەردەن اداسىپ قالىپ، كومەگىم باسقالارعا ءتيدى. — ءۋالي بەلىندەگى كيىز قاپتاعان قۇتىسىن بوساتىپ الىپ، شايقاپ-شايقاپ قويدى. — تروفەي. كەل، جاۋدان تۇسىرگەن ولجامنان اۋىز تي.
قورقاتىن ەش نارسەسى جوق، سىننان وتكەن.
اش وزەككە ىشكەن اراق قانعا دارىپ، سۇيەكتى بۋساندىردى. بىرتە-بىرتە قارا كولەڭكە، ۇسقىنسىز لاس پودۆالدىڭ ىشىنە ءوڭ كىرىپ، كوڭىلگە بەلگىسىز ءبىر ءۇمىت، قۋانىش ەنە باستادى. ەرجانعا زەلەنين دە، ءۋالي دە ىستىق تارتىپ بارادى. ءۋاليدىڭ ءسوز ەكپىنى بۇرىنعىدان دا ۇدەي ءتۇستى.
— مەن ۇرىس اراسىندا ەسەبىن تاۋىپ شتابقا دا بارىپ قايتتىم، دەدى ول. — مايور كۋپسيانوۆپەن اڭگىمەلەستىم. كوپ نارسەلەر ايتتى. ول ەكەۋمىز سىرلاسپىز عوي. كومانديرلەر ءبىزدىڭ بۇگىنگى قيمىلىمىزعا قاتتى ريزا بولىپ جاتىر ەكەن. كۋپسيانوۆقا ءبىزدىڭ ۆزۆودتىڭ دەريەۆنياعا الدىمەن كىرگەنىن، اتاكاعا دا بۇرىن كوتەرىلگەنىن ايتتىم. ەرجان سەنى كۋپسيانوۆ قاتتى ماقتادى.
سوعىسقا كىرگەلى ەرلىك، باتىرلىق كورسەتەم دەگەن ويدى ەرجان ۇمىتا باستاعان. ونىڭ قيالىنداعى قاندى قىرعىن سوعىس ءوزى قاتىسىپ جۇرگەن ۇرىستاردان الدەقايدا قيىن دا، ەرلەر مۇنىڭ تۋرا اكەسىندەي كورىنەتىن. ءبىر كەزدە ءوزى قيالداعان تاماشا ەرلىكتەرىن ىسكە اسىرا الماعانىنا وكىنەتىن. اسىرەسە سوڭعى كەزدە وزگەلەردەن كەم جاتقانىن سەزىپ، ءوزىن قامشىلاي بەرەتىن. ءوز كوڭىلىن بوسقا الدارقاتپايتىن جاس جىگىتتىڭ شىن سىرى وسى ەدى. ەندى بايقاسا، ءوزى كوزگە كورىنىپ، اتاققا ءىلىنىپ قالعان سياقتى. وي تۇكپىرىندە بۇعان ءبىراز شاگى بولسا دا ءۋاليدىڭ سوزىنە سەنە بەرگىسى كەلەدى. ونداي جاقسى جىگىت بەكەر ايتپايدى عوي. زەلەنين ورنىنان تۇرىپ، سىرتقا بەتتەدى. وسىنداي جايلى ورىننان، جاقسى كومپانيادان زەلەنيننىڭ كەتكەنىن ۇناتپاي ەرجان:
— سەن قايدا كەتتىڭ؟ — دەدى.
— جىگىتتەرگە بارىپ كەلەيىن.
زەلەنيننىڭ تۇرىنە قاراپ، «ۇناتپاي كەتتى مە، قالاي؟» — دەپ ەرجان قىنجىلىپ قالدى. قىزىپ العان ءۋالي اڭگىمەنى قىز جاعىنا اۋداردى.
— سوعىستان وردەن تاعىپ، امان قايتساق تالاي ناركەس كوزدەردىڭ باسىن اينالدىرامىز عوي. سەن سياقتى جاپ-جاس وردەندى كومانديرگە قانداي قىز قىزىقپايدى!
— قايداعى وردەن؟ — دەدى ەرجان.
— دەن ساۋ بولسا، وردەن بولادى عوي. ال ءبىراق سوعىستا دا باتىرلار قاراپ جۇرمەۋى كەرەك. مەنىڭ سانۆزۆودتا ءبىر قىزىم بار. سول ارقىلى سەنى دە ءبىر قىزبەن تانىستىرايىن، — دەدى ءۋالي جىمىڭداپ.
ەرجاننىڭ قۇلاعى ەلەڭ ەتە قالدى.
— ول كىم؟
— سەن ونى بىلەتىن شىعارسىڭ راۋشان دەيتىن قىز. ءوزى بىلاي ءتاپ-تاۋىر. ساعان دا ءبىر سۇلۋدى تاۋىپ بەرەيىن. نەگە ۇندەمەيسىڭ!
تومەن قاراپ وتىرعان ەرجان باسىن كوتەرمەستەن:
— جوق، ماعان كەرەگى جوق، — دەدى.
ءۋالي ەرجاننىڭ تەرىسىنە ازەر سىيىپ، ءبىراق سابىر تۇتىپ وتىرعانىن تانىماي، ءوز ءسوزىنىڭ ەكپىنىمەن كەتە بەردى.
— سوعىستا جۇرگەن ادامدارمىز. بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق. ءومىردىڭ قىزىعىن كورىپ قالۋ كەرەك. مۇنداعىلاردى ءبارىبىر ايەل ەتىپ المايسىڭ.
ەرجاننىڭ ادال اسىنا يت تيگەندەي بولدى. ءبىراق ايىپتى راۋشاننىڭ ءوزى ەمەس پە؟ سىرتى قىزارىپ البىراپ تۇرعان المانىڭ ءىشى قۇرت بولعانى ما؟ اۋىر ويعا بۋلىققان ەرجانعا ءۋالي ءسوزىنىڭ ىزىڭى عانا جەتەدى. ءوز ويىمەن الەك بولىپ، ونىڭ ءسوزىن بولمەدى.
— ەلگە امان-ەسەن بارساق، مەنىڭ ءبىر سۇلۋ قارىنداسىم بار، بيىل ينستيتۋتقا ءتۇستى، ءوزىڭدى سوعان ۇيلەندىرەم.
— ۇيلەنبەيمىن، — دەدى ەرجان، الدەنەدەن تۇڭىلگەندەي.
— مىنە، قىزىق، سەنىڭ ءوزىڭ موناح بولعىڭ كەلەدى عوي دەيمىن. ارينە، جالپى اسىقپاعانىڭ ءجون. اتاق-ابىرويىڭ بولسا، قاي قىز سەنەن قاشادى دەيسىڭ. — ءۋالي ەندى قىسىر قالجىڭدى قويىپ بايسالدى سوزگە كوشتى. — ەرجان، سەنىمەن اقىلداسايىن دەگەن شارۋام بار ەدى.
ءوزى تويتارۋدىڭ ەسەبىن تابا الماي وتىرعاندا، مىنا ۇنامسىز اڭگىمەنىڭ تەز بىتكەنىنە بويى جەڭىلدەپ، ەرجان ىلە جاۋاپ قايىردى.
— ءيا، ايتىڭىز.
— قازاقتىڭ ات توبەلىندەي وقىعان جىگىتتەرى بىر-بىرىمىزگە قامقور بولۋىمىز كەرەك قوي. ءبىرىمىزدىڭ ابىرويىمىزدى ءبىرىمىز ارتتىرا جۇرگەنىمىز جاقسى. مانا مەن دە كۋپسيانوۆپەن سويلەسكەندە، سەنىڭ ماقتاۋىڭدى كەلىستىردىم. شاماسى وردەنگە ۇسىناتىن ءتۇرى بار سياقتى. — ءۋالي كۇبىرلەي سويلەدى. داۋسى بارعان سايىن باسەڭدەپ، ۇرلانىپ ىشكە كىرىپ بارادى. جۇگىرىپ تۇراتىن كىشكەنە كوزى دە بۇل جولى دايەك تۇتىپ، ەرجانعا كوبىرەك قادالادى. — ايتەۋىر، مەن قولىمنان كەلگەن جاقسىلىعىمدى سەنەن اياپ جاتقانىم جوق. سەنەن ءبىر ءوتىنىشىم، بۇگىنگى مەنىڭ ىستەگەن ەرلىكتەرىمدى رەتى كەلگەندە انا ارىستانوۆتىڭ، پولك كومانديرىنىڭ قۇلاعىنا سال. وسىندا ديۆيزيا گازەتىنىڭ ءتىلشىسى كەلەدى، سوعان دا ايتارسىڭ. سوسىن كۋپسيانوۆتىڭ اتىنا وسى ەرلىكتەرىمدى سۋرەتتەپ، قاعاز جازىپ، قول قويىپ بەرە سالشى.
ەرجان ءۋاليدىڭ سوزىنە قۇلاق اسسا دا ويى راۋشاندا وتىرعان. بىردە راۋشاندى ايىپتاسا، بىردە سول ادال، پاك جاندى مىنا وتىرعان قارا سۇر جىگىت ارامعا، لاسقا يتەرمەلەگەن سياقتى كورىندى. ەندى باقسا، بۇل جىگىت، ءوزىن دە سونداي ءبىر لاس، جيىركەنىشتى ىسكە باستاپ بارادى. ونىڭ بەتىندەگى ەمەكسىگەن جىلىمشى كۇلكىسىنە، جىلتىراعان كىشكەنە كوزىنە قاراپ، تۇلا بويى تىجىرىنىپ قالدى.
— جوباسىن مەن جازىپ ەدىم، — ءۋالي قالتاسىنان بۇكتەۋلى قاعاز الدى. — سەن تەك ءوز قولىڭمەن كوشىرىپ، قول قويا سال.
ەرجان تۇسىنە قويدى. «ءبىزدى وتقا يتەرە سالىپ، ءوزىڭ وسىنى جازۋعا زىتقان ەكەنسىڭ عوي». ءۋاليدىڭ قولىنان العان قاعازىن ۇساقتاپ جىرتا بەردى.
— مۇنىڭ قالاي؟ — دەدى ءۋالي، جىلان شاعىپ العانداي.
ەرجان اشۋعا بۋلىعىپ دىرىلدەپ كەتتى.
— جوعال!
— مۇنىڭ قالاي؟
— سولاي!
— ءاي، سەن ءوزى كوزىڭدى اشىپ قارا! — ءۋالي كەنەت اشۋعا ءمىنىپ، كوكپەڭبەك بولىپ دىرىلدەپ كەتتى. — اكەڭدى تانىتارمىن مەن سەنىڭ.
— امان-ەسەنىڭدە كەت!
— نەمەنە، ۇراسىڭ با! — دەپ شاپ ەتە قالدى ءۋالي.
— ۇرىپ تا جىبەرەم.
— ال، ەندەشە، ۇر، ۇرشى كانە! — دەپ ءۋالي بەتىن توسا قويدى.
ەرجان قولىنداعى ۋماجداپ تۇرعان قاعاز جىرتىندىسىن ءۋاليدىڭ بەتىنە شاشىپ جىبەردى،
— اتاعى ۇلكەن كومانديرگە قول جۇمسادىڭ! اكەڭدى تانىتارمىن! — دەپ باجىلداپ، ءۋالي ۇيدەن شىعا جونەلدى.
ەرجان ءالى دە ءبىراز ۋاقىت اشۋىن باسا الماي، تىستەنىپ ءۇيدى كەزىپ ءجۇردى.
— رۇقسات پا، جولداس لەيتەنانت؟ — دەپ ەسىكتەن قارتباي سىعالادى. — پاترون الايىن دەپ ەدىم.
قارتباي ىشكە كىرگەسىن، پاترون سالعان جاشىكتەردى ۇناتپاعان بازارشىداي، ارلى-بەرلى قوزعاپ-قوزعاپ، تەز كەتە قويمادى. سودان كەيىن تەمەكى تارتۋعا رۇقسات سۇرادى.
تەمەكىنى سورا ءتۇسىپ ەرجانعا كوزىنىڭ استىمەن قاراپ قويادى.
— ءسىز اشۋلى سياقتىسىز عوي، جولداس لەيتەنانت، — دەدى ول ءبىر كەزدە.
— ءجاي، اشەيىن، — دەدى ەرجان، سىر الدىرعىسى كەلمەي.
— شاماسى، الگى ۋاليمەن كەرىسىپ قالعانسىز-اۋ، — دەن بولمادى قارتباي. — الگىندە ەسىك الدىندا داۋىستارىڭىزدى ەستىدىم دە، باتىپ كىرە المادىم. تەگى ونداي ادامنان بويدى اۋلاق ۇستاعان جاقسى. ءوزى ءبىر جىمىسقى جىگىت.
ەرجان كومانديرلەردىڭ اراسىنا تۇسكەنى ءۇشىن تويتارىپ تاستايىن دەپ جالت قاراپ ەدى، ءبىراق قارتبايدىڭ جۇزىندەگى شىن جاناشىرلىق مەيىرىن كورىپ، ۇندەمەدى.
9
مۇرات كىشكەنە دالاڭنىڭ ورمانعا تىرەلگەن جەرىندە تاماق ءىشىپ وتىر. سىرتىنىڭ قارا قوشقىل سىرى شاتىناپ تۇسە باستاعان سوپاق كوتەلوكتان تاناۋدى قىتىقتاپ مايلى سورپانىڭ بۋى بۇرقىرايدى. ماشتاي كوزى ادىرايىپ، ورىنسىز ەبەلەك قاعىپ وعان بىردە نان، بىردە تۋراعان كولباسا ۇسىنادى. قولىنان گورى اۋزى كوبىرەك قيمىلداپ، ءتىلىن تىستەي سالپىلداپ سويلەپ وتىر.
— قارنىڭىز اسقان سىعار، زولداس كومبات. مىنا بىرەۋ ءوزى مايلى كولباسا ەكەن. دوسيەۆسكييدىڭ ارباسىن ءتىنتىپ ءزۇرىپ تاۋىپ الدىم. ءوزى ءبىر وڭباعان قۋ سايتان. قولىمنان ساپ بەرىپ ۇستاي الىپ ەدى، كونەيىن بە! ءوزىم زەيدى دەيسىڭ بە، كومباتقا اپارام، دەگەندە زىم بولعانى. «ءوزىم دە سول كىسىگە ساقتاپ ەدىم» دەيدى، ءزۇزى زانبايدى.
ماشتايدىڭ دوشيەۆسكييمەن ىلعي ۇستاسىپ جۇرەتىنىن، انانىڭ كومباتقا ءوزى اكەلگىسى كەلگەن «ءدامدىسىن» بۇرىنىراق قاعىپ كەتەتىنىن، ءسويتىپ ماشتايدىڭ دوشيەۆسكييدى كومبات ىقىلاسىنان ىلعي كەندە قالدىرىپ جۇرەتىنىن مۇرات بايقاۋشى ەدى. ەندى مىنا ماشتاي سوزىنەن دوشيەۆسكييدىڭ قولىنداعى كوزىرىنەن ايرىلىپ قالعاندا دىزالاقتاپ، كۇيىپ-پىسكەن كەيپىن كوزىنە ەلەستەتتى. مىرس ەتىپ كۇلەمىن دەپ شاشالىپ قالدى.
— ونىڭ ايتقانى راس شىعار، — دەدى ول جۇتىنىپ.
— مۇقا، ول نە دەگەنىڭىز. (كومبات كوڭىلدى بولسا، ول «مۇقا» دەپ ەركىندەۋ سويلەيتىن). ول ىلعي وتىرىك زالباقتايدى.
— ءيا، وندايى بار.
ماشتاي الدەنەدەن سەكەم العانداي، كومباتتىڭ قولىنداعى كولباساعا كوز قىرىن سالىپ قويدى.
— مۇقا، وسى كولباسا تىم سەمىز ەكەن... وسىنىڭ ءوزى نەنىڭ مايى؟
— شوشقانىڭ مايى عوي.
— ويناپ ايتاتىن سىعارسىز.
ماشتاي سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي، كولباساعا ۇرپيە قارادى. سودان كەيىن ءوز قىلىعىن وعاش كورىپ، ەرىكسىز ەزۋ تارتتى.
دەدەكتەي باسىپ اعا اديۋتانت كەلە جاتىر. جاقىنداعاندا ءتىپتى شاقىراقتاي جۇگىردى. مۇرات كوتەلوكتان باسىن كوتەرىپ، ونىڭ ىقشام شىمىر تۇلعاسىن قىسقا شولىپ ءوتتى دە، كۇلكى ۇشقىنى شاشىراپ كەتكەلى تۇرعان كىشكەنە بۇجىر جۇزىنە كوز توقتاتتى. ول ادەتىنشە يەك استىنان تىرەۋ قويعانداي، باسىن بۇرا، شالقايتا ۇستاپ تۇر. مۇرات تا وعان جىميا قارادى.
— بيلەڭىز، جولداس كاپيتان!
اعا اديۋتانت ءبىر ورىندا تۇرا الماي تىقىرشىپ، ارتىنا جاسىرعان قولىن ارەڭ ۇستاپ تۇر. مۇراتتىڭ ءجۇزى جايناپ سالا بەردى.
— مۋزىكا جوق قوي.
مۇرات جۇزىندەگى قۋانىشتى كورىپ، ونىڭ وزىنەن بەتەر قۋانعان اديۋتانت، شىداي الماي بارا جاتسا دا، بۇلدانا ءتۇستى.
— جوق، وڭاي قۇتىلا المايسىز. — ءبىراق بۇدان ءارى تەجەۋگە ءوزىنىڭ دە دەمى جەتپەي، جىپ ەتكىزىپ حاتتى ۇسىنا بەردى.
حات سىرتىنا ۇڭىلگەن مۇراتتىڭ ءجۇزىن ءبىر ساتكە كىربەڭ شالىپ ءوتتى. ءبىراق ول لەزدە جادىراپ، كونۆەرت شەتىن اسىعا جىرتتى.
كوك كونۆەرت ىشىنەن شىعا كەلگەن كىشكەنە پاراق قاعاز سوناۋ ارتتا قالعان ءومىردىڭ كوزىندەي جالت ەتتى. وت باسى، ءۇي ءىشىنىڭ جىلىلىعىن اكەلگەندەي، ىستىق تارتىپ تا كەتتى. حات باسىنداعى جاتتاندى امانشىلىقتان بولسا دا شەرنيازدىڭ دەنساۋلىعىن ەستىپ قۋانىپ قالىپ ەدى، ءبىراق حات ورتاسىنا بارماي جاتىپ، ءجۇزىن كولەڭكە شالدى، ءتىپتى تۇنەرە دە بەردى. كومباتتىڭ ىڭعايىن باققان اعا اديۋتانتتىڭ دا مانادان بەرى بەتىندە جىلتىراپ تۇرعان كۇلكىسى ءسونىپ قالدى؛ ول ەندى قۋانىشقا ورتاق بولا المايتىنىن سەزىپ، جىلىستاپ تايىپ تۇردى. ماشتاي دا قاپشىعىن ءبۋىپ-تۇيىپ وبوز جاققا كەتتى.
حات حاديشادان كەلگەن. ۇيرەنشىكتى اماندىقتان كەيىن-اق، ايەلى كۇيلەرىنىڭ ناشارلىعىن ايتىپ زارلانا باستاپتى. بازار قىمباتشىلىق، اتتەستاتپەن الاتىن اقشامىز جەتپەيدى. بىزگە قوسىمشا پاەك بەرمەيدى. شەرنيازدىڭ دا ءۇستى توزدى، جۇدەۋ دەپتى. وسى ارادا مۇرات جۇرەگى قىسىلىپ، القىنىپ قالدى. قىزمەتتەن قايتقاندا تومپاڭداعان التى جاسار بالاسى جۇگىرىپ كەلىپ، موينىنا اسىلۋشى ەدى. موينىنان قۇشاقتاپ: «پاپا، شوكولاد اكەلدىڭ بە؟» — دەپ، ۇيرەنشىكتى داعدىسىمەن اكەسىنىڭ قالتاسىنا قولىن سالاتىن. ءيا، ءيا... جاعداي قيىن. جاۋ موسكۆاعا جاقىنداپ كەلەدى. كىمگە وڭاي دەيسىڭ. مۇرات تىتىركەنىپ قويدى. دومالاق سەرگەك قيمىلدى كىشكەنە شەرنيازىن «شيىرشىق» اتاعان. «ءوزىنىڭ قارقىنى كۇشتى، ىلعي شيىرشىق اتىپ تۇرادى، شيىرشىق» دەپ كۇلەتىن. «جۇدەۋ دەيدى. ءيا... ءيا... ءتيىستى ورىندارعا حات جازىپ جىبەرۋ كەرەك. كومەك ەتسىن».
مۇرات حاتقا قايتا ءۇڭىلدى. ەندى وي توقتاتارلىق ەشنارسە تابا الماي جۇگىرتە وقىدى. ايەلى كۇيەۋىن كىنالاي جازىپتى. ءتيىستى ورىندارعا ارىز-حات جازعان، تانىستارىنا قولقا ايتقان اسكەردەگى كەيبىر كۇيەۋلەردى ۇلگى ەتىپ، تۋرا ايتپاسا دا، مۇراتتىڭ ءۇي ىشىنە، اسىرەسە ءبىر جاندى جەرى بالاسىنا جانى اشىمايتىنىن اڭعارتقان. مۇرات تىكسىنىپ قالدى. قاندى مايداننىڭ ىزعارىن جىبىتەرلىك جىلى ەش نارسە جوق ەكەن بۇل حاتتا. ءبىراز جىل ءبىر ۇيادا ءومىر سۇرگەن ەرلى-زايىپتى ادامنىڭ ساعىنىشى بولسايشى ەڭ بولماسا. بۇل قايراتتى ەر جۇرەك كادىمگى جاناشىرلىق، جىلى مەيىرىمگە دە قۇشتار ەدى.
مۇرات ءوزىنىڭ سەميالىق ءومىرىن «ءساتسىز»، «باقىتسىز» دەپ اتاپ كورگەن جوق-تى. ءبىراق ەرلى-زايىپتىلاردىڭ اراسىنىڭ قيۋى قاشتى دا، كەلىسىمى، جاراستىعى بولمادى. حاديشامەن ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى سۋىنىسۋدىڭ قاي مەزگىلدە باستالعانى دا مۇراتتىڭ ەسىندە جوق. شاماسى، قاباق شىتىس، ۇساق قاقتىعىستار ەرتەرەك باستالسا كەرەك. ءبىراق مۇرات ونداي نارسەنى كەك تۇتا قويمايتىن. ەلەمەدى. ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى العاشقى ەلەۋلى رەنجىسى ۇيلەنگەننەن ەكى-ۇش جىلدان كەيىن باستالدى.
مۇرات اسكەردە ءتورت جىل قىزمەت ەتىپ، كومانديرلىك اتاق العان-دى. سودان كەيىن ۆوەنكومات قىزمەتىنە اۋىستىرىلدى. الماتىعا كەلىپ ورنالاستى. باسىندا ءبىراز جىل شەتتە ءجۇرىپ، ەلدى ساعىنىپ، بۇل قىزمەتكە شىن ريزالىعىمەن كەلىپ ەدى. ءبىراق بىرەر جىل تۇرىپ، ماۋقى باسىلعاننان كەيىن، ۆوەنكوماتتىڭ قالپىنان اۋمايتىن ءبىر سارىندى قىزمەتى، كۇندە بەلگىلى ءبىر مەزگىلدە كەلىپ وتىراتىن ۇيرەنشىكتى ستولى مەن جازاتىن ۇيرەنشىكتى قاعازداردان ابدەن زەرىگىپ، بويىنداعى جاستىق قايراتىن مول جۇمساي الاتىن ابىگەرلى جۇمىستى اڭسادى. بۇرىن ءوزى كورمەگەن توسىن جەرلەرگە بارعىسى كەلىپ، الىس شەكارالارعا ەڭ بولماسا اسكەري بولىمدەرگە جىبەرۋدى ءوتىنىپ، ۆوەنكومعا راپورت جازدى. ءوزىنىڭ وسى ارەكەتىن حاديشاعا كەلىپ ايتتى.
ءوز ويىنا ەلىگىپ قىزىنا سويلەگەن مۇرات العاشقىدا ءوز ءسوزىنىڭ حاديشاعا قالاي اسەر ەتكەنىن اڭعارماي قالدى. باستاپقى قارقىنمەن ويىن دامىتا بەردى.
— سوناۋ الىسىراق شەكاراعا جىبەرسە، ءتىپتى جاقسى بولار ەدى. ونداعى ءومىر قىزىق قوي...
حاديشانىڭ تۇنەرە قالعانىن وقىس بايقاپ، ىركىلىپ قالدى.
— حاديشا، ساعان نە بولعان؟
— شەكاراڭا ءوزىڭ بارارسىڭ!
— ءۇي-ىشىن اكەتۋگە رۇقسات ەتەدى عوي.
— جوق، مەن ەشقايدا دا بارمايمىن. جولىڭ اشىق!
مۇرات اڭ-تاڭ داعدارىپ دالدى. ايەلى مۇنىڭ وي-ارمانىنا، ۇمىتىنە ورتاق بولادى دەگەنگە ول شاك كەلتىرمەيتىن. مىنەكەي كۇتپەگەن جەردەن باسقا جاعىنان كەلىپ شىقتى. ەندى اڭعارسا ايەلىنىڭ بەتى بەزەرىپ، قاتىپ قالعان ەكەن. ءسوزى ەمەس، وسى قاتال، دولى تۇرىنەن شوشىندى. ماحاببات پەن جاقىندىقتىڭ ءىزى دە قالماپتى. ايەلىنىڭ بۇل مىنەزى اياۋلى، كورىكتى گۇل دەپ، الاقانىنا سالىپ ماپەلەگەنى كەنەت اششى تىكەنەگىمەن قارىپ العانداي كورىندى. مۇرات ءتىل قاتپاستان تۇنەرگەن قالپى ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
كەلەسى كۇنى مۇراتتى ۆوەنكوم شاقىردى. ول ءوزى ۇزاق جىلدار ۆوەنكوماتتا ىستەپ كەلە جاتقان، اسىقپايتىن، ساسپايتىن، اسىرەسە اقىل ايتۋعا جانى قۇمار ادام ەدى. حاديشا بۇعان كەلىپ كۇيەۋىمدى ەشقايدا جىبەرمەسەڭىز دەپ ارىز ايتقان ەكەن. ءوزى دە مۇراتتى قولىنان شىعارعىسى كەلمەگەن ۆوەنكومعا ايەل ءسوزى وتە دۇرىس كورىنىپتى. ول سوۆەت سەمياسىنىڭ تاتۋلىعى جايىندا، ەرلى-زايىپتىلار اراسىنداعى ىنتىماق جايىندا، ولاردىڭ بىر-بىرىمەن اقىلداسىپ تۇرۋى ماقۇل ەكەنى جايىندا ۇزاق اقىل ايتتى. سودان كەيىن «كوماندير اتاۋلى شەكاراعا، اسكەر بولىمدەرىنە كەتسە، مۇنداعى جۇمىستى كىم اتقارادى» دەپ مۇراتتى ۇيالتا كەلىپ، ۆوەنكومات قىزمەتىنىڭ ماڭىزىنان دا ءبىراز مالىمەتتەر بەرىپ ءوتتى.
ءسوز ساپتاۋىنان-اق بۇل ۋاعىزدىڭ نەمەن تىناتىنىن سەزگەن مۇرات ونىڭ مازمۇنىنا وي جۇگىرتپەي، ۆوەنكومنىڭ تاۋسىلماس ارقانداي شۇباتىلعان ءسوزىنىڭ اياعىن ءبىر-اق توسىپ الدى. باستىق اقىلىن سۇلىق قانا قۇپ الىپ، شىعىپ كەتتى.
وسىدان كەيىن-اق ايەلىمەن ەكەۋىنىڭ اراسىندا ىلىك-شالىس ايقىندالا ءتۇستى. بىرىنە ۇناعانى بىرىنە ۇنامادى دا، ءبىرىنىڭ قۋانعانىنا ءبىرى قۋانبادى. ايەلىنىڭ بارلىق ورىنسىز كورىنگەن قىلىقتارى ەندى مۇرات كوڭىلىندە قاباتتاسىپ جينالا بەردى.
كوكتەمنىڭ ءبىر جاقسى كۇنى مۇرات ايەلىن ەرتىپ، جولداستارىمەن بىرگە تاۋعا سەرۋەنگە باردى. كومپانيا وتە كوڭىلدى بولدى. كوكتەم كۇنىنىڭ جان راقاتىن سەبەلەپ، بويدى ۇيىتىپ، كوڭىلدى ەلىكتىرە تۇسەتىن شاپاعاتتى شۇعىلاسى، تاۋ قويناۋىنىڭ قويۋ قۇنارلى اۋاسى، شاراپ قىزۋى جۇرتتىڭ ءبارىن الاڭسىز قۋانىشقا بولەدى. جاس وفيسەرلەر مەن بالعىن كەلىنشەكتەر ورگە قارسى جۇگىرىپ اعاشقا ورمەلەپ، ىلديعا قاراي قۇلدىراپ، اسىر سالىستى. ۇشقىن شاشقان شادىمان كۇلكى ۇزىلمەدى. ءتىپتى بايسالدى، اقىلدى ۆوەنكومنىڭ ءوزى دە شىداي الماي، ءبىر رەت اعاشقا ورمەلەي جونەلدى. ازدان كەيىن قىزىققا ەلىككەن جۇرت اسپانعا تىك كوتەرىلگەن نايزاداي ءسۇيىر شوقىعا ورمەلەدى. باسىندا شوقىعا ءبارى بىردەي شىقپاق بولىپ ۇمتىلىسىپ ەدى، ءبىراق ازعانا تىرمىسىپ بارعاننان كەيىن كەبىنىڭ باسى اينالىپ، جۇرەكتەرى داۋالامادى. كومانديرلەر اراسىندا الپينيزم ونەرىنىڭ جەتكىلىكتى قولعا الىنباعانىن، مۇنىڭ ءوزى ۇلكەن كەمشىلىك ەكەنىن ايتىپ، ۆوەنكوم دا جارىم جولدان قالىپ قويدى. قوڭىر، قولاڭ شاشتى، جاۋدىراعان بوتا كوزدى ليدا دەيتىن قىز جۇرتتىڭ بارىنەن مىقتى بولدى. قالىڭعا كىرگەن تۇلكىدەي، تاۋ باۋىرىنداعى اعاش اراسىنا سۇڭگىپ كەتەدى، تاۋدىڭ كەلەسى ءبىر مۇيىسىنە شىعىپ، كوتەرىڭكى كەۋدەسىن كەرىپ، قولاڭ بۇيرا شاشىن ءبىر سىلكىپ قويىپ، ەلەگىزگەن ەلىكتەي تومەنگە كوز تاستايدى. تىرمىسىپ كەلە جاتقان وفيسەرلەردى كورىپ، سىڭعىرلاپ كۇلەدى.
— جاۋىنگەر كوماندير بولعاندارىڭا! — دەپ قاعىتادى.
دەمىگىپ قالعان كومانديرلەر مۇيىسكە يەك ارتا بەرگەندە، ولاردىڭ ەنتىگىن باسۋعا مۇرشا بەرمەي، شىڭىراي كوتەرىلگەن بيىككە قاراي قايتادان ەلىكتىرە جونەلەدى.
— جىگىتتەر، قايسىڭ قۋىپ جەتەسىڭدەر، — دەپ ەركە نازبەن كۇلىپ، جۇرتتىڭ ەركىن بيلەپ، ورگە سۇيرەپ بارادى.
وزگەلەردەن قىمقا وزىق كەلە جاتقان مۇرات ليدانىڭ سەرگەك اسەم قيمىلىن قانى جىبەرمەي باعىپ كەلەدى. بىردە تىك باۋرايعا دىك-دىك شانشىلعان اسەم، كىشكەنە اياعىن، بىردە اعاش بۇتاعىنان جالتارعاندا تولقي سەرپىلگەن قولاڭ شاشىن، مايىسا يىلگەن قىپشا بەلىن كورەدى. ەندى بىردە ارتىنا قايرىلا بەرگەن ليدانىڭ قاسىنا جاقىنداپ قالعاندا ونىڭ ءجۇزىن دە ايقىن كوردى. ويناقى كۇلكى ۇشقىنداعان قوڭىر كوزى، ءۇش جاعى كوتەرىڭكى، جۇقا تاناۋلى «تەنتەك» مۇرنى، ماڭدايىنىڭ ۇستىندە ۇرپيە شيراتىلعان ءبىر شوق شاشى، ءتىپتى مىقىنىن تايانىپ، ءسال شالقايا قيسايعان تۇرىسى دا جىگىت سەزىمىن قىتىقتاپ، ەركەلەي قاعىتىپ، ەلىكتىرە شاقىرىپ تۇرعانداي. مۇرات قاسىنا كەلىپ، قولىن سوزا بەرگەندە، ەلىكتىڭ لاعىنداي ۇركىپ، جالت بەردى دە، ورگە قاراي دەدەكتەي جونەلدى. جارىسقا قىزعان مۇرات ەندى نامىستانىپ، شوقىنىڭ ءسۇيىر باسىنا وزىپ شىقتى دا، قولىن سوزىپ، قىزدى تارتىپ الدى. ەرتەدەن بەرى جۇرتتىڭ بارىنەن تىڭ كەلە جاتقان ليدا كەنەت شارشاپ قالعانداي، شيىرشىق اتقان قىز دەنەسى سۇلىق تارتىپ، ويناقى اجارىن جەڭىل عانا مۇڭ شالىپ تۇر. ۇشقىن شاشقان قوڭىر كوزى دە ۇياڭ تارتىپ، مۇنارلانا دوڭگەلەنگەن. باسى شالقايا قيسايىپ، نازىك ەرنى ءتۇرىلىپ، مۇراتقا «شارشاپ قالدىم عوي، نەگە سۇيەمەيسىڭ» دەپ تۇرعانداي. مۇرات قارىمەن قاپسىرا وراي، ونىڭ بەلىنەن سۇيەمەلدەدى. قۇرىق تيمەگەن اساۋدىڭ جونىنداي قىز دەنەسى ءدىر ەتە قالدى. مۇرات قاتتىراق قىسا، بەرگەندە، قۇشاعىنان سۋسىپ شىعىپ تومەن قاراي قۇلدىراي جونەلدى. ارقان بويى تومەندەگەندە ارتىنا قارادى. شۇعىلالى كوڭىلىن بۇلت شالعانداي، سىنىق رەڭمەن جابىرقاي قارادى.
شوقىعا شىققان جىگىتتەر ەنتىگە كۇلىسىپ، قالجىڭ ايتىستى.
— نەمەنە، ۋىسىڭنان شىعارىپ الدىڭ با؟!
— سىناپتاي سۋسىپ، ۋىستا تۇرۋشى ما ەدى!؟
— قۇرىق سالعىزاتىن نارسە ەمەس وسىنىڭ.
جىگىتتەر ەنتىگىن باسىپ، تەمەكى تارتىپ الىپ، تومەن ءتۇستى.
قايتاردا جولداعى دەمالىس ۇيىنە سوعىپ، شاراپ ءىشىستى.
جول بويى كوڭىلسىزدەۋ بولعان ليدا كەنەت قايتا كوڭىلدەنىپ، وزگەدەن ەرەك كوپ كۇلىپ، ۇشقالاقتاۋ بولىپ كەتتى.
— جىگىتتەر، شامپانسكوە اكەلمەيسىڭدەر مە؟ — دەپ قاعىتتى.
مۇرات ءتورت بۋتىلكا شامپان شارابىن الدى. ءبىراق ليدا سىقىلىقتاپ كۇلىپ، ءوزى ىشپەي، وزگەلەرگە ىشكىزدى. مۇراتتان ەرەك حاديشاعا ىقىلاس كورسەتتى.
مۇرات ۇيگە كەلگەسىن دە تاۋدان العان اسەردەن ارىلا الماي، كوكتەم كۇنى وياتقان بۇلدىر ارماننىڭ جەتەگىنە ەرىپ، كوڭىل تولقىپ، ىڭىلداپ اندەتۋمەن بولدى. كوبىنە الدەقانداي مۇڭلى اۋەندەر اۋزىنا تۇسەدى. حاديشانىڭ كوڭىل كۇيى ۇيگە كەلگەسىن بىردەن بۇزىلدى. كەشكى اس دايىنداماي، اس ۇيگە كىرىپ-شىعىپ اياق-تاباعىن شالدىرلاتادى. ءبىر اۋىق تۇكسيىپ ديۆانعا وتىرىپ الادى. مۇرات پاتەفون ويناتىپ: «كەل، حاديشا، بيلەيىك» دەگەندە، ايەلى ابدەن شاتىناپ قويا بەردى.
— ءوزىڭ بيلەي بەر، مەن شەگىرتكە ەمەسپىن، ماعان ءۇيدىڭ قامىن ويلاۋ كەرەك.
— ونىڭ نە، حاديشا! ۇيگە نەمەنە بولىپتى. ءۇي ورنىندا ەمەس پە؟ — مۇرات اقىرىپ قالدى. بۇگىنگى ءتاتتى قۋانىشىنا ۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي، قاتتى تىكسىندى.
— ۆازا الام با دەگەن اقشامدى اراققا قۇرتتىڭ. انا ۆازاعا سىڭار كەرەك.
مۇرات بۇرىشتا تۇرعان ادەمى ۆازاعا قارادى.
— كەلەسى جالاقىدان الامىز دا.
— وعان ترەلياج الامىن.
— ودان كەيىنگىسىنەن-اق الارمىز.
— ونىڭ دا ورنى بار.
— ەندەشە كەلەر جىلى الارمىز، — دەدى ىزالانىپ كەتكەن مۇرات.
— كەلەر جىلى دا اقشانى جۇمسايتىن جەر تابىلادى. سەنىڭ مىنا شاشۋىڭمەن وسى ۇيگە شىر جۇعا ما.
مۇرات اشۋعا بۋلىعىپ، وسى ءبىر كەلىسسىز اڭگىمەنى تەز تويتارعىسى كەلىپ:
— جارايدى، قويشى ەندى. اتا-انامىز وسىندايسىز دا كۇن كورگەن، — دەدى.
— مەن ولاي تۇرا المايمىن. مەنىڭ اتا-انام تاربيەلى ادامدار. شوقپىت كيىپ وسكەن ساعان كەرەك بولماسا دا، دۇنيە ماعان كەرەك.
بۇل ءسوز مۇراتتىڭ ابدەن شامىنا ءتيدى. ول لەز جاۋاپ قاتپاي، سازارىپ بۇرىشقا قارادى. جۋىردا عانا ءوزى ءسۇيسىنىپ ۇناتىپ العان ۆازا جەكسۇرىن نارسەنىڭ ايعاعىنداي كورىندى. اياعىن سىرەسە باسىپ كەلىپ، دوڭگەلەك ستولدىڭ ۇستىندە تۇرعان ۆازانى قوس قولىمەن قىسىپ كوتەرىپ الدى دا، ەدەنگە قويىپ قالدى.
— ەندى سىڭارىن ساتىپ الۋدىڭ كەرەگى جوق، — دەدى، ايەلىنە سۇستانا قاراپ.
ۆازانى ەدەنگە ەمەس، باسىنا سوعىپ ۋاتقانداي حاديشا شار ەتە قالدى. ايقايدان شەرنياز شوشىپ وياندى. ءبىراق حاديشا ەندى دىبىس شىعارماستان بەزەرىپ وتىردى دا قويدى. شىرىلداپ جىلاعان بالانىڭ قاسىنا بارمادى. بالانى مۇرات قولىنا الىپ جۇباتتى. ءبىر كەزدە قارسى الدىندا ءسال قىرىنداۋ وتىرعان حاديشاعا كوزى ءتۇسىپ، شىمىركەنىپ قالدى. سوناۋ جىلدارى ماحاببات نۇرى ۇيالاپ تۇراتىن كوزىندە ءقازىر تەك وشپەندىلىك قانا بار.
ادەمىشە، جىلتىراپ تۇراتىن بەتى ۋلى ىزا سىزاتتاپ، كوگەرىپ كەتكەن. «مەن وسىنى ءبىر كەزدە شىنىمەن-اق ءسۇيدىم بە ەكەن؟» دەپ تە ويلاپ قالدى مۇرات. ءوز ءۇيى وزىنە جات، قول-اياعىن بۇعاۋلاعان تۇتقىن ورىن سياقتى، جىلۋسىز ازىناعان دۇنيەدەي كورىندى. «بۇل ۇيدە ەندى ءومىر سۇرۋگە بولماس، ءومىردى قايتا باستاۋ كەرەك» دەپ ويلادى. اكەسىنىڭ جىلى قۇشاعىندا جۇبانىپ، ۇيقىسى اشىلعان شەرنياز، ەندى ونىڭ توسىنە ورمەلەپ، مۇرنىنان تارتقىلادى. مۇرات شەرنيازدى كوتەرىپ بەتىنەن سۇيگەن كەزدە: «بۇعان باسقا جات بىرەۋ اكە بولادى-اۋ» دەگەن ويدان شوشىپ كەتتى. ءسابيدىڭ الدىندا ۇلكەن قىلمىستى بولىپ، سونى جاسىرعىسى كەلگەندەي، بالاسىن قۇشىرلانىپ، ماۋقى باسىلماي سۇيە بەردى.
سەميالىق ءومىردىڭ وسىنداي قاقتىعىستارى بولىپ تۇردى. ءبىراق ارىنى باسىلماعان، ىستىق جىگىت وندايدا كورىنە بۇرا تارتاتىن دا، ايىپتى بوپ قالا بەرەتىن. داۋىل وتكەندە ىڭعايسىز جاعدايدى جۋىپ-شايۋعا تىرىسپاسا دا، ءوزىن كىنالايتىن. الدىمەن تاتۋلىق ىزدەيتىن حاديشا بولۋشى ەدى. حاديشانىڭ جاقسى قاسيەتتەرى جوق ەمەس-تە. ونىڭ اينىماس ادالدىعىن، بار ويلاعانى كۇيەۋىنىڭ، بالاسىنىڭ قامى ەكەنىن مۇرات بىلەتىن. حاديشانىڭ ومىرگە دەگەن بەلگىلى ءبىر ولشەمى بولدى، سول ولشەمنەن ارتىق-كەم ءومىردى ول بىلمەدى، ودان تىس نارسەنى ءجونسىز كوردى. ءبىراق مۇرات ونداي قالىپقا سىيمادى، تارسىندى.
بىرتە-بىرتە مۇرات ورىنسىز قىزبالىقتان دا ارىلدى. حاديشا مىنەزىنىڭ قىرتىسى دا جازىلعانداي بولدى. سىرت قاراعان كىسىگە ساتىمەن ۇيلەسكەن باقىتتى ادامدار سياقتى كورىندى بۇلار. ءبىراق ومىرگە شىنايى ءسان، ماعىنا بەرەتىن ىشكى جاراستىق، ۇعىنىس بولمادى.
مۇرات حاتتى بۇكتەپ قالتاسىنا سالدى دا، ورمان شەتىن كەزىپ كەتتى. ويعا قالعاندا قولىن ارتىنا ۇستاپ اقىرىن سەندەلىپ جۇرە بەرەتىن ادەتى بار-دى. مايدانعا اتتاناردا حاديشامەن قوشتاسقان كەزى ەسىنە ءتۇستى. مۇرات جۇرۋگە ىڭعايلانىپ، بەتىنە قاراعاندا ايەلى ابدەن مۇڭايىپ، جابىعىپ تۇر ەكەن. اققۇبا جۇزىندەگى قانى قاشىپ، ءوڭى قۋارىپ، شاراسى قاسىرەتكە تولى قارا كوزى مولدىرەي، كۇيەۋىنە تەلمىرە قارايدى. بۇكىل كەلبەتىندە قيماستىق پا، الدە ەڭ اسىلىنان ايرىلىپ قالام دەگەن قورقىنىش پا، ءبىر ۇرەي بار. وسى ساتتە مۇراتتى ايانىش سەزىمى بيلەپ ەدى. وسى وزىنە ءارى جاقىن، ءارى جات ايەلدىڭ ءوزىن دە، جاقىن جولداسىن دا، ازاپقا سالعان ءمانسىز ۇساق ءومىرىن ايادى. ونى جوندەپ ۇلكەن جارقىن جولعا شىعارا الماعانىنا ەكىندى. راس، قيسىعىن جوندەۋگە حاديشا كونبەيتىن. يۋگە كەلمەي، سىنىپ كەتەتىن. Tەpic بولسا دا، ۇستانعانىنا كامىل سەنەتىن ادامدى تاربيەلەۋ ينەمەن قۇدىق قازعاننان قيىن.
«اپىرماۋ، سول شىعارىپ سالارداعى ىقلاسى، قيماستىعى قايدا! — دەپ ويلادى مۇرات قاراعايدىڭ قىلقاندى بۇتاعىنا قاراپ تۇرىپ. — حاديشانىڭ جاقسى قاسيەتتەرى جوق ەمەس ەدى، ءبىراق جاقسىلىعىنىڭ ءبارى وتكىنشى بولعانى ما، الدە شىرپىداي عانا جالىنى بار دا، وزگەسىنىڭ ءبارى بىقسىعان شالا بولعانى دا». ەل قايعىسى، اجىراسقان وتباسىنىڭ ساعىنىشىن، كوپكە ورتاق مۇڭداستىق حاديشانىڭ تار دۇنيەسىن كەڭىتىپ، كىشكەنە ماقساتىن ۇلكەيتسە كەرەك ەدى. مىنا حاتىنا قاراعاندا، ولاي بولماپتى. قاتال، ۇلكەن ءومىر لەبىن كەۋدەسىنە جىبەرمەي، وزىندەگى بارىن قىمتاپ، كىرپىدەي جيىرىلىپ العان. راس، حاديشا شەرنيازدى جۇدەتپەيدى. باعا بىلەدى. جەڭىل جولعا دا تۇسپەيدى. ونى مۇرات جاقسى بىلەدى. ءبىراق، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، مۇرات كوڭىلى حاديشاعا قاتتى ولقى. «ءسىرا ەكەۋمىز ەكى كولدىڭ باقاسى شىعارمىز». مۇرات مىرس ەتتى.
سىزدى جەل بەتىن قارىپ وتكەندە مۇرات تىكسىنىپ، ويىنان سەرگىدى. كۇزدىڭ شۇعىلاسى از، سولعىن كۇنى اسپان كەۋدەسىنە ورمەلەپ شىعۋعا دارمەنى جەتپەي، ەندى تومەندەپ بارادى. مۇرات باتالون ورنالاسقان شەپكە قاراي اياڭدادى. سەڭدەي قوزعالىپ كەتكەن اۋىر ويلار اعىنى ءالى توقتاي قويعان جوق. ءيا، مىناۋ كۇزدىڭ سولعىن كۇنىندەي نۇرسىز، جىلۋسىز بولدى مۇرات ءومىرى. سونداي ءبىر جۇدەۋ شاقتا كوڭىلىن كوكتەمنىڭ شاپاعاتتى مول شۇعىلاسىنا بولەپ، ونىڭ ومىرىنە ايشا ەنىپ ەدى.
10
ءۋالي ەكى يىنىنەن دەم الىپ، جۇگىرە باسىپ، شتاب جاققا قاراي دەدەكتەپ كەلەدى. ءورت ىشىنەن شىققان ادامداي. ەرجانمەن ۇرىسقاننان كەيىن پودۆالدان جۇگىرە شىققان ول ۇستەمەلەتە اتىلعان جاۋ سناريادىنىڭ استىندا قالدى. قاپەلىمدە قاتتى ساسىپ، ارلى-بەرلى جۇگىرىپ الاسۇردى؛ اقىرى، ءبىر ءۇيدىڭ پودۆالىنا ءتۇسىپ، جان ساقتادى. اتىس تىيىلعاننان كەيىن ول ءۇيدىڭ استىنان شىعىپ، شتابقا قاراي جورتتى. ەندى ىشتەگى ىزا كۇيدىرىپ بارادى. ءبىراق ءۋالي قانشا دولى بولسا دا، اشۋ ۇستىندە باسىن تاسقا سوعاتىن ناعىز اڭعال ادۋىن ەمەس-تى. ەرجان قىلىعى جانىنا باتقان سايىن، وعان قارسى جاسار ارەكەتى دە ايقىندالا ءتۇستى. ەرجان ۋاليگە وسى ۋاقىتقا دەيىن ادام بالاسى ايتپاعان ءسوز ايتتى. بارىنەن باتاتىنى — قول جۇمساماق بولدى. جازىپ بەرگەن قاعازىن جىرتىپ، بەتىنە لاقتىردى. (سول ساتتە سەسكەنىپ قالعانى ەسىنە ءتۇسىپ، ءۋالي ىشتەي تىتىركەنىپ قويدى). ونان دا ۇرعانى جاقسى ەدى؛ مىقتى دالەل بولاتىن. ءبىراق كۋا جوق، ۇردى دەۋگە دە بولادى. ءۋالي ونى، بوقمۇرىن بالانى، بۇكىل پولكتان الا-بولە ءىش تارتىپ جۇرگەندە... كوردىڭ بە ءوزىن!.. بۇل كۇندى كوپ كورسە، سازايىن تارتسىن بالەم.
شتاب ورنالاسقان سەلسوۆەتتىڭ ۇلكەن ءۇيىنىڭ كەڭ بولمەسىندە پولك كوميسسارى سترەلكوۆ پەن كۋپسيانوۆ قىزۋ اڭگىمەلەسىپ وتىر ەكەن. ەكەۋىنىڭ اۋزىندا — بۇگىن تاڭ الدىندا ساتىمەن اياقتالعان قارسى اتاكا جاعدايى. ءۋالي كىرىپ كەلگەندە كۋپسيانوۆ يەگىن بۇرا كوتەرىپ، وعان جىلى شىرايمەن قارادى. اتاعى كىشى وفيسەردىڭ سالەمىنە ريزالىقپەن باس يزەدى دە، سترەلكوۆقا بۇرىلدى:
— ءبىزدىڭ شتاب وفيسەرلەرى دە ۇرىسقا قولما-قول ارالاسىپ كەتتى، ماكسيم فەدوتوۆيچ، — دەدى. — نەمىس مايورىن قولعا تۇسىرۋشىلەردىڭ ءبىرى وسى.
ءۋالي قىپىلىقتاپ تومەن قارادى. سترەلكوۆ ونىڭ بۇل قۇبىلىسىن «كىشىپەيىلدىگى بولار» دەپ وڭعا جورىدى. وسىنىڭ الدىندا ايتىپ كەلە جاتقان ويىنىڭ ىڭعايىنا ءدوپ كەلسە كەرەك، كوميسسار ىلە قىزۋ سويلەپ كەتتى:
— وتە جاقسى. مىنەكەي وسىنداي قيىن كەزدە كومانديردىڭ جەكە باسىنىڭ ۇلگىسى وتە ماڭىزدى. ول جاۋىنگەرلەردىڭ رۋحىن كوتەرۋگە وتە قاجەت.
— دۇرىس ايتاسىز، ماكسيم فەدوتوۆيچ، — دەپ قوستادى كۋپسيانوۆ. — مەن لەيتەنانت مولدابايەۆتىڭ قيمىلىنا ريزامىن.
— ءبىز قانشا ايتقانمەن، ازامات سوعىسىنىڭ تاجىريبەسىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ءسىز قاي روتادا بولدىڭىز، لەيتەنانت؟
— ءبىرىنشى روتادا، جولداس كوميسسار، — دەپ جاۋاپ قايىردى ءۋالي.
— ال جاۋىنگەرلەردىڭ كوڭىل كۇيى قالاي؟ — دەپ سۇرادى سترەلكوۆ.
— جاقسى.
— كومانديرلەر شە؟
— جامان ەمەس.
ۇلكەن كومانديرلەردىڭ قوشامەتىنە كوڭىلى ءجىبىپ، اشۋى جۇمسايىن دەگەن ءۋاليدى سوڭعى سۇراق قامشىلاي جىبەردى.
— جولداس كوميسسار، بايانداۋعا رۇقسات ەتىڭىز. جامان جاعداي بولدى.
كۋپسيانوۆ پەن سترەلكوۆ ەكەۋى بىردەي اڭىرىپ قالدى.
— لەيتەنانت قايساروۆ ماعان قورلىق ىستەدى. — قايساروۆ اتىن اتاعاننان-اق ساباسىنان شىققان ءۋالي سويلەگەن سايىن ورشەلەنە ءتۇستى. — ءوزى بارىپ تۇرعان بۇزاقى ەكەن. قول جۇمسادى ماعان، مەنى بالاعاتتاپ قۋىپ شىقتى. وزىنەن جوعارى كومانديردى قورلادى.
— نە ءۇشىن؟ — دەدى داعدارا تۇنەرگەن سترەلكوۆ.
— مەن جولداس مايوردان رۇقسات الىپ كومەكتەسۋگە بارعانمىن. ويىمدا ەشتەڭە جوق. ۆزۆودىن اتاكاعا كوتەردى. ەندى سوعىس تىنعاسىن كەت، مەنىڭ اتاعىما ورتاق بولعىڭ كەلەدى دەپ بوقتادى. ماعان ونىڭ اتاعىنىڭ كەرەگى جوق مەنىڭ جازىعىم جوق ءتىپتى.
ءبىر ۇناتپاعان ادامىنا ءجىبي قويمايتىن، از دا بولسا ۇناتقان ادامىنان تەز سۋىنبايتىن سترەلكوۆ الدىندا عانا ءۋاليدى ءىش تارتىپ قالدى دا، ونىڭ قۋىستانىپ اقتالا سويلەگەنىن اڭعارمادى.
كوميسسار تۇنەرە ءتۇستى. العاشقى اسەرى — مولدابايەۆ حابارى جەڭىستىڭ ءتاتتى شارابىنا ۋ تامىزعانداي بولدى. ءوز بويى سياقتى، بۇكىل پولكتى دا تازا ۇستاعىسى كەلەتىن ەدى سترەلكوۆ. مۇنداي بىقسىقتى تەز ءوشىرۋ كەرەك. قايساروۆ...
Aha... انادا ءبىر ۇياتقا قالدىرىپ ەدى، اينالدىرعان وتىز سولداتىنا يە بولا الماي...
پولكتىڭ پارتبيۋرو ءماجىلىسى ۇزاققا سوزىلمادى. جۇرت ءسوز سۇراپ قوسارلانا قول كوتەرمەي، تارتىنىپ تا قالماي، بايىپتى، ىزعارلى سويلەدى. كوپتەن اقتالماي، ءىشى قاراۋىتا تۇسكەن كەڭ بولمەدە تەمەكى دە ءجيى تارتىلا قويعان جوق. كەشە سترەلكوۆتىڭ تاپسىرۋى بويىنشا شاتاقتىڭ ءمان-جايىن تەكسەرگەن باتالون كوميسسارى جاقىپوۆ بيۋرودا بولعان ءىستى بايانداپ تۇر. جۇمىرلانا تولىسقان دەنەسىن تىك ۇستاپ، شۇڭىرەك كوزىن ءبىر نوقاتقا قاداپ، الشاقتاۋ باسىپ، جۇرت الدىندا نىعىز تۇر. ءسوزى دە بايسالدى.
— قايساروۆ كومانديرلىككە جات ءىس ىستەدى. ول ەشبىر دالەلسىز وزىنەن قىزمەت دارەجەسى جوعارى وفيسەردى بالاعاتتاپ، وعان قارسى قول جۇمساعانى انىقتالدى. نە سەبەپتى بالاعاتتاپ قول جۇمسادىڭ دەگەندە قايساروۆ جوندەپ جاۋاپ بەرە المادى. سوندىقتان دا ونى ايىپتى دەپ قاراۋىمىز كەرەك. مۇنداي ءتارتىپسىز كوماندير جاۋىنگەرلەر اراسىندا ساياسي-تاربيە جۇمىسىن جۇرگىزە الا ما؟ جوق، جۇرگىزە المايدى.
ەرجان جاقىپوۆتىڭ ءسوزىن بولگىسى كەلىپ ءبىر وقتالدى دا، ءبىراق ۇندەمەدى. جينالعان جۇرت سالقىن ىزعارمەن ءۇنسىز وتىر. ءدال وسىندايدا وزىنە قوشامەت تابا المايتىنىن ءىشى سەزدى. جانە ءبىر قيناعانى ءماجىلىستىڭ ۇستىنە پانفەروۆ كەلىپ قالدى. ونىڭ كوزى پانفەروۆقا كۇبىرلەپ ءبىر نارسەنى ايتىپ جاتقان سترەلكوۆقا ءتۇستى. پانفەروۆ از ويلانىپ قالدى دا، باسىن يزەدى: «مەن تۋرالى ءبىر نارسە ايتقان بولار»، — دەدى ەرجان. سودان كەيىن ەكەۋى دە ءۇنسىز وتىردى. جاقىپوۆتىڭ سوزىنە ىقىلاس قويعان تۇرلەرى جوق، بۇل اڭگىمەگە ابدەن قانىق، شەشىمدەرىن كەسىپ-پىشىپ قويعان سياقتى. ەرجان كەشەدەن بەرى تالاي ويعا تۇسكەن. نە ويلاسا دا، سايىپ كەلگەندە، ءۋاليدى ايىپتايتىن. ءبىراق جاقىپوۆ تەكسەرگەندە ۇرىستىڭ شىققان سەبەپتەرىن ايتپادى. تۇپتەي بەرسە، وسىنداي لاس ىسكە راۋشاننىڭ اتى ارالاسار دەپ قورىقتى. ءاربىر داۋعا تۇسەر ادام سياقتى، كەلگەن كەزدە جۇرت اجارىنان وزىنە جاناشىرلىق ىزدەپ ەدى، ونداي ەش نارسە تابا المادى. ەندى باقسا، سازارىپ وتىرعان مىنا توپ مۇنى جاتىرقايدى، ءتىپتى جاتسىنادى. ناعىز ايىپتى بولعانىن ەرجان ەندى ءتۇسىندى. ۇيىرىنەن ايرىلعان تايداي، كوڭىلى ەلەگىزىپ قويا بەردى.
جاقىپوۆ ەندى جىگەرلەنىپ، ءار ءسوزىن نىعارلاپ، ەرجانعا تاعىلعان ايىپتى جۇمىرىعىمەن شەگەلەي ءتۇستى. «...قايساروۆتىڭ سوۆەت كومانديرىنە جات قىلىعىنا جەڭىل قاراۋعا بولمايدى. بۇعان ساياسي ءمان بەرۋ كەرەك. قاتال قورىتىندى شىعارۋ كەرەك. بۇل جاي عانا ءتارتىپ بۇزۋ ەمەس، سوندىقتان دا اياۋسىز شارا قولدانۋ كەرەك»... ءار «كەرەكتى» جۇمىرىعىمەن ءبىر ۇرىپ قويىپ، جاقىپوۆ قىزىنىپ بارىپ توقتادى. جۇرت از ءۇنسىز قالدى.
ءماجىلىس باسقارىپ وتىرعان سترەلكوۆ:
— ءسىزدىڭ بۇعان قوسىمشا ايتارىڭىز بار ما؟ — دەپ ۋاليگە بۇرىلدى.
ۋاليگە ءىستىڭ وسى بەتالىسى ۇناپ وتىرعان-دى، ار جاعىن قازبالاۋدى تەرىس كورىپ، ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ:
— مەن نەسىن ايتا بەرەم، — دەدى ول. — جاقىپوۆ جولداس دۇرىس ايتتى. ءادىلىن ايتتى.
— جولداس قايساروۆ، ءسىز نە دەيسىز؟
ەرجان ورنىنان تۇرىپ، سۇراققا تۇسىنبەگەندەي، اڭىرىپ قالدى. كەشە عانا ايتاتىن ءسوزى كوپ سياقتى ەدى. جەمە-جەمگە اۋزىنا ءسوز تۇسپەدى.
سترەلكوۆ ەرجانعا قادالا قارادى.
— نەگە ۇندەمەيسىز؟ جاقىپوۆ جولداستىڭ ايتقانى راس پا؟
— بىلمەيمىن.
كىرپىگە مىنگىزىپ قويعانداي قىپىلىقتاپ وتىرعان ءۋاليدىڭ تەرىسى كەڭىپ قالدى.
— باسقا ايتارىڭىز جوق پا؟
— جوق.
جۇرت اراسىندا بايقاۋسىز وتىرعان كۋسكوۆ قول كوتەردى.
— سۇراۋ بەرۋگە بولا ما؟
سترەلكوۆ «سۇرايتىن نەسى قالدى؟» دەگەندەي كۋسكوۆقا باجىرايا قارادى دا، رۇقسات ەتتى. كۋسكوۆ ورنىنان تۇردى دا، شاشاۋسىز تۇرعان تولقىندى قوڭىر شاشىن ءبىر سيپاپ قويىپ:
— جولداس كوميسسار، — دەدى. كوزىندە ءبىر ىزبارلى ساۋلە جىلت ەتىپ ءسوندى. — ءىستىڭ ءمان-جايىن ۇققان سياقتىمىز. ءبىراق وسى شاتاقتىڭ نەدەن باستالعانى بەلگىسىز بولىپ تۇر عوي. سونى انىقتايىق.
كەشەگى وقيعا ەرجاننىڭ كوز الدىنا قايتا كەلدى. راۋشان جايى. جالعان ماقتاۋ قاعاز. ءۋاليدىڭ جىلىمشى، جيىركەنىشتى كۇلكىسى. ءوز ىشىندە تۇمشالاپ تاستاعان بىقسىقتى قايتا تۇتەتكىسى كەلمەدى ەرجاننىڭ. ول ۇندەمەدى.
— مۇمكىن ءسىز ايتارسىز، — دەپ، سترەلكوۆ ۋاليگە بۇرىلدى.
ءۋاليدىڭ ەڭ ءبىر تايعاق جەرى وسى ەدى. سوندىقتان دا جاۋابىن ەرتەرەك قامداعان، ەرجاننىڭ ۇندەمەي قالعانى دا وڭ بولدى. ءوز نامىسىنا تيسە دە، ەرجاندى قوزدىرماي، جىڭىشكەلەپ ءوتتى. داۋسى دا جۇمساق شىقتى.
— مەن ايتتىم عوي. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، مەنى قورقاق دەپ سوكتى. «ءتىلىڭدى تارت» دەگەم، سول-اق ەكەن، تۇگىمدى قويمادى.
— ءسىز قورقاقتىق ىستەپ پە ەدىڭىز؟ — دەپ سۇرادى مۇرات.
ءۋالي بۇل «مۇراتتىڭ قالجىڭى ما؟» دەپ، جىميا جالت قاراپ ەدى، ەزۋىندەگى كۇلكىسىن جيا الماي، اڭتارىلىپ قالدى. مۇراتتىڭ تىكە قادالعان قارا كوزى كوڭىلدەگىسىن كورىپ تۇرعانداي.
— جوق، جوق... جازىقسىزبىن.
كۋپسيانوۆ قول ۇشىن بەردى. يەگىن بۇرا كوتەرىپ، مىرس ەتىپ الدى دا:
— مۇرات، — دەدى ول. — اڭعارساڭىز، مەنىڭ بىلۋىمشە، ءسىزدىڭ باتالونىڭىزدى اتاكاعا ەڭ الدىمەن كوتەرگەن اعا لەيتەنانت مولدابايەۆ قوي. باتىر دەپ قوشەمەتتەمەسەك تە، قورقاق دەپ ايىپتاۋىمىز وبال بولار.
كۋپسيانوۆ مۇراتتى قاتىرعانىنا ريزا بولىپ، ولشەپ قانا كۇلىپ الدى..
— ولاي بولسا، بۇكىل شابۋىلدى بۇلدىرە جازدادى، — دەدى مۇرات داۋسى قاتايىپ.
سترەلكوۆ ستولدى تىقىلداتتى.
— جولداستار، ۋاقىت تىعىز. كولدەنەڭ نارسەگە اۋىتقىمايىق. كانە، كىم سويلەيدى؟
جۇرت قىسقا-قىسقا، ءبىراق قاتال سويلەدى. كەيبىرەۋلەر كىنانى ەرجان جاعىنا كوپ اۋدارىپ، ءتىپتى تۇگەلدەي سونى ايىپتادى. كۋسكوۆ كىنانى ەكى جاعىنا ءبولىپ تاستاسا دا، سونىڭ ءوزىنىڭ سالماعى تۇگەلدەي ايىپتاۋدان اناعۇرلىم ارتىق بولدى. كەيىنگى كەزدە وزىنشە مەنشىكتەنىپ، دوس ساناي باستاعان كۋسكوۆ ەندى ەرجاننان قاشىقتاپ بارادى. ءىش تارتىپ جۇرگەن ادامىنان قايىستىرار اۋىر ءسوزدى ەرجاننىڭ العاش ەستۋى وسى ەدى. ەكەۋىنىڭ كوزى كەزدەسىپ قالدى. كۋسكوۆ كوزىن تايدىرىپ اكەتكەن جوق، بايىپتى قاتال قارادى. بۇل كوزقاراسى ەرجاندى كوپتىڭ بىرىنە ساناپ تۇر. ەرجان كۋسكوۆقا ىزالانا باستادى، «تۇسىنەتىن، قيىن كەزدە جاقتاساتىن جولداس دەسەم... بەلگىلى بولدىڭ...» ءبىراق، ءبىر عاجابى، ەرجان وعان قانشا كەيىسە دە، تۇڭىلە المادى. كۋسكوۆ جانعا باتار قاتتى سوزدەر ايتىپ وزىنەن قاشىقتاعان سايىن، بيىكتەپ بارا جاتقان سياقتى. وزىنە قاتار ساناپ جۇرگەن ادامىنىڭ قولى جەتپەس الىستا تۇرعانىن، وزىنە تاۋداي بيىكتىگىن اشتى. ءوزىن قومسىنىپ نالىدى.
— جەل تۇرماي، ءشوپ باسى قيمىلدامايدى دەيدى قازاق، — دەدى كۋسكوۆ ءسوزىنىڭ ورتاسىندا. — مەن جالعىز قايساروۆتى عانا ايىپتامايمىن. ەكى جاعى دا كىنالى. ءبىراق قايساروۆ ۇرىستىڭ نەدەن باستالعانىن ايتقىسى كەلمەيدى. نە دە بولسا جاي قاقتىعىس ەمەس، ارعا تيەتىن ءبىر نارسەسى بار سياقتى. ونداي نارسەنى اشىپ ايتۋ ءۇشىن اياۋسىز ەرلىك كەرەك. قايساروۆ بويىنان ول تابىلمادى. ال مولدابايەۆ بولسا، ول سۇراۋدىڭ ءۇستىن باسپاي، اينالاسىن سيپاپ وتەدى. سوعان قاراعاندا شاتاقتىڭ باس سەبەبىن بۇركەۋ وعان پايدالى سياقتى. — كۋسكوۆتىڭ سىپايى بالعىن تۇلعاسى نىعىزدالا قاتايىپ، اققۇبا، ات جاقتى جۇمساق ءوڭى وتكىرلەنە ءتۇستى. مايدا كوكشىل كوزى دە قادالىپ تەسىپ بارادى. كەيدە ىشكى جيىركەنىش سەزىمى وڭىنە شىعا كەلەدى. — ءقازىر ونىڭ ءبارىن قازبالاپ جاتۋعا ۋاقىت جوق. ءبىز تىمىسكىلەمەسەك تە، ول بىقسىق قيىن ساعاتتا تاعى ءبىر شىعادى. ال ءقازىر ءبىز ەكەۋىن دە ايىپتايمىز. جاندى قۇربان ەتەتىن ادالدىق پەن ەرلىك قانا كەرەك ۋاقىتتا مۇنداي قىلىق جەلكەمىزدەن وق اتقانمەن بىردەي. بۇل — جان اۋىرتقانىنا قاراماي، سىلىپ تاستايتىن نارسە.
مۇرات تا ۇزاق سويلەگەن جوق. الدەقانداي ويىن بۇگىپ قالعانداي، تەك ۇسىنىس جاساپ ءوتتى. ول كۋسكوۆ ءسوزىن رازى تىڭداپ وتىردى دا، وزىنشە بايلامعا كەلدى.
— ۇرىستىڭ بولعان سەبەبىن ءۋالي ايتقان جوق پا، — دەدى ول، ىشكى كۇلكىسىن ءبىر ەزۋىنەن عانا اڭعارتىپ. — ءبارى انىق. قايساروۆ مولدابايەۆتىڭ نامىسىنا تيگەن. قورقاق دەپ قورلاعان. سولاي ەمەس پە؟
ول ۋاليگە قارادى. ءۋالي مۇراتتىڭ اشىق، باتىل كوزقاراسىنان قايمىقسا دا، العاشقى ەت قىزۋىمەن ىلە جاۋاپ بەردى.
— يە، سولاي. ايتتىم عوي. كىسىنىڭ نامىسىنا ءتيدى.
ارىستانوۆ پانفەروۆ پەن كوميسسارعا ءبىر قاراپ الىپ، توتەن ۇسىنىس جاسادى:
— ەندەشە ءسىز ونىڭ ءسوزىن تەرىسكە شىعارىڭىز. العى شەپكە سۇرانىڭىز. ءقازىر روتا كومانديرلەرى جەتپەيدى. — ول تاعى باستىقتارعا بۇرىلدى. — مەنىڭشە مولدابايەۆ جولداستىڭ وسى تىلەگىن قۋاتتاۋ كەرەك. العى شەپكە كومانديرلەر جەتپەي جاتىر. ءارى ءۋاليدىڭ دە كوڭىلى تىنشىسىن.
— مەنىڭشە ول ءالى ونداي تىلەك بىلدىرگەن جوق قوي، — دەدى پانفەروۆ.
ەندى شەگىنۋگە بولماي قالدى. كوزدى جۇمىپ، مۇزداي سۋعا كۇمپ بەرگەن ادامداي، ءۋالي ورنىنان ۇشىپ تۇردى.
— Meن العى شەپكە كوپتەن سۇرانباقشى بولىپ ءجۇر ەدىم. كەشە دە اتاكاعا ءوز ەركىممەن بارىپ قايتتىم.
— مىنەكەي ءسوز وسى عوي، — دەدى مۇرات، قۇپتاعانى نە سىناعانى بەلگىسىز. — ال قايساروۆقا شارانى قولدانا بەرىڭىزدەر. ول جازالانۋعا ءتيىس، — دەدى دە ورنىنا وتىردى.
پانفەروۆ سترەلكوۆپەن قاس قاعىستى دا، بىردەن بايلامعا كەلدى. سودان كەيىن ايتىلار ءسوزدىڭ اۋىرتپالىعى دا، كەسىلەر ۇكىمنىڭ سالماعى دا ەرجانعا قاراي ويىستى.
11
مايدان ءومىرى قاشان دا قاھارلى بولادى. ال 1941 جىلدىڭ مايدانىنىڭ سۇسى دا، ىزعارى دا ەرەكشە ەدى. دۇشپاننىڭ باسىم كۇشى ۇزدىكسىز شابۋىل جاساپ كەلە جاتتى. شەگىنگەن ارميا ونشا كوڭىلدى بولا قويمايدى. ەكىنشىدەن، سوعىستىڭ العاشقى كەزىندە ءالى دە جاۋىنگەرلەردىڭ ەتى ءولىپ، سۇراپىل ۇرىسقا بويى ۇيرەنىپ كەتە قويعان جوق-تى. مايداننىڭ وزىندىك تۇرمىس سالتىنىڭ دا داعدىسىنا تۇسە قويماعان كەزى. ءبىراق وت ىشىندە دە ادام بويعا بىتكەن مىنەزىنەن ايني بەرمەيدى.
جاۋدىڭ شابۋىلى ىركىلىپ، پانفەروۆ ديۆيزياسى ەكى-ۇش كۇن تىنىس الدى. داۋىل الدىندا ءىشىن تارتقان وسى ءسال تىنىشتىقتىڭ وزىندە كوروستىليەۆتىڭ كىشكەنتاي عانا سانيتار ۆزۆودى بەل شەشىپ، ەس جيىپ، ءبىر جاساپ قالدى. جاس شاماسى وتىزدان اسقان، كەسەك تۇلعالى، قايقى مۇرىن قارا كوروستىليەۆ ىجداھاتتى، تىندىرىمدى ادام بولاتىن. ۇرىس تىنىسىمەن ۆزۆودىن دەريەۆنيانىڭ كەيىنگى جاق شەتىندەگى شارۋانىڭ بورەنەدەن قيىستىرعان مىعىم ءبىر ۇيىنە ورنالاستىردى. ءوزى باس بولىپ، سانيتارلارىنا ءۇي ارتىنان تەرەڭ شۇقىرلار قازدىردى دا، ءبىراق اتىس سايابىر كەزدە ءۇي ىشىندە بولۋعا رۇقسات ەتتى.
راۋشان شەتكى ءبىر كىشكەنە بولمەنى مەنشىكتەنىپ، ءىشىن جيىستىرىپ، ىڭعايلاپ الدى. سانيتار ۆزۆودىنىڭ ءتاۋىر دەگەن زاتتارىن سول بولمەگە تۇگەل جينادى. مارلىدەن تەرەزەسىنە پەردە ۇستادى. كوروستىليەۆ ونىڭ بۇل ءىسىن ىشتەي ۇناتا قويماسا دا، ايەل بالا عوي، ءۇي جىلۋىن اڭساعان شىعار، — دەپ ۇندەمەدى. سوعىس ىزعارىن ۇمىتقىسى كەلدى مە، الدە كوڭىلىن بەلگىسىز سەزىم بيلەدى مە، نە دە بولسا، ۇياسىن تازالاپ الماي، تىنىش تاپپايتىن ايەل زاتىنىڭ ادەتى ەمەس پە، راۋشان ءتىپتى از ۋاقىت بولسا دا وسى ءبىر جىلى بۇرىشقا قۇمارتتى. ءوز ۇيىندەگى كىشكەنە بولمەسى ەسىنە ءتۇستى. كەڭ اق ءشاي كويلەك، جەڭسىز قامزول كيگەن، جاعىن قاۋسىرا اق ورامال تارتقان، قىر مۇرىندى اق قۇبا اجارلى اناسى كوز الدىنا ەلەستەپ جۇرەگى سۋىرىپ قويا بەردى. «وقۋىڭنان قالىپ قويارسىڭ، قالقام، تۇر» دەپ قاسىنا كەلگەندە، راۋشان ۇيقىسىن اشا الماي، «قويشى، اپا، ءقازىر» دەپ اۋناي بەرەتىن. سوندا اناسى قىزىنىڭ موينىنان قۇشاقتاپ الىپ، قۇشىرلانا سۇيەتىن. ءقازىر راۋشان اناسىنىڭ جۇپ-جۇمساق قولىنىڭ ءىزىن، سونداي ءبىر سۇيكىمدى جىلى ءيسىن سەزگەندەي بولدى. قارا كوزى دوڭگەلەنىپ، كىرپىك استىنان جاس ىركىلدى. ويدا جوقتا جانىن تەبىرەنتكەن ەلەستەن ايىعا الماي، از تۇردى. كوزىنەن جاس تامىپ كەتتى.
جاستىق قايعىسى وتكىنشى جاڭبىرداي تەز وتەدى. ءبىراق راۋشان سول كۇنى سەرگي المادى. ىدىراپ تا كەتپەي، اسپاندى دا تۇگەل بۇركەي قويماي، قايتىپ ورالا بەرەتىن الا-شوعىر بۇلتتاي كوڭىلىن مۇڭ شالا بەردى. قايعى-قاسىرەت پە، ساعىنىش پا، الدە بەلگىسىز ارمانعا بوي ۇرعان ەلىگۋ مە ايتەۋىر كوڭىلى قاياۋ. سىرتقا شىعىپ، وزگە سانيتارلارمەن ارالاسىپ، جۇمىس ىستەپ الاڭ بولعىسى كەلدى. دارى-دارمەكتى رەتتەپ، جۇكتەردى جيناستىرىپ، سانيتارلاردىڭ اڭگىمەسىنە ارالاستى. ءبىراق ايىعا المادى.
تۇلعاسى الپامساداي، سوزگە ساراڭ كوروستىليەۆ سىرت كوزگە سەزىمگە شورقاق، اڭقاۋ كورىنگەنىمەن، ۇندەمەي وتىرىپ، ادام مىنەزىنىڭ قۇبىلىسىن اڭعارىمپاز بولاتىن. راۋشاننىڭ الدەنەگە الاڭ بوپ، ەلەگزي بەرگەنىن تانىدى. كەلەسى كۇنى دە مايدان تىنىش بولعاسىن راۋشانعا «دەمالىس» بەردى. «بۇگىن جاقسىلاپ دەمال، بار، ۇيىقتا»، — دەدى ول.
— جوق، ۇيقىم كەلمەيدى، — دەدى راۋشان.
— ۇيقىڭ كەلمەسە، مەندە ءبىر رومان بار. سونى وقىساڭ بىردەن ۇيىقتاپ كەتەسىڭ. مورفي ورنىنا پايدالانام.
راۋشان كوروستىليەۆتىڭ سابىرلى جۇزىنە قاراپ، كۇلىپ جىبەردى. دارىگەرلىك تاجىريبەسىندە ۇيقىنى ۇلكەن ەم سانايتىن كوروستىليەۆ راۋشاندى ەرىكسىز ءوز بولمەسىنە قۋىپ جىبەردى.
كەشكە جاقىن ءۋالي كەلدى. اشەيىندەگى سابىرلى، سىپايى سىزىلىپ تۇراتىن، كوز استىمەن كىسىنىڭ قيمىلىن اڭدىپ، ءوزىن اككىلەۋ ۇستايتىن ءۋالي ەمەس. سۇرعىلت ءجۇزى قىزارا ءبورتىپ، كەيدە كوكشىل تارتىپ، كىشكەنە كوزى كومىردەي جىلتىلدايدى. تولىقشا دەنەسىن كۇش كەرنەپ كەتكەندەي قيمىلى تىم سەرپىندى. بۇكىل تۇلعاسىنان، وڭىنەن، قيمىلىنان وتتى كۇش لەبى ەسەدى. قىز جۇرەگى ءلۇپ ەتە قالدى. «اڭساعانىم وسى ەكەن عوي» دەگەن وي جالت ەتتى. ىلە سول ويىنان ءوزى شوشىنىپ تا قالدى. ءۋالي ەسىكتەن ەنتەلەي كىرگەن بويى راۋشاننىڭ قولىن الدى.
— امانسىڭ با، راۋشان.
قىز قولىنىڭ ءدىرىلىن سەزىپ، قاتتىراق قىستى. راۋشان ءۋاليدىڭ ىستىق ۋىسىنان قولىن ارەڭ بوساتىپ، قاپەلىمدە تىلىنە سەز ورالماي، تومەن قارادى. سالدەن كەيىن جىگىتكە:
— وتىرىڭىز، — دەدى جاي عانا.
— جوق، كوپ وتىرمايمىن. كەتەمىن. تەك قوشتاسىپ شىعايىن دەپ كەلىپ ەم.
راۋشان باسىن كوتەرىپ الىپ، ءۋاليدىڭ بەتىنە داعدارا قارادى.
— قايدا باراسىز؟! نەگە قوشتاساسىڭ؟!
ءۋالي جۇرەگى الىپ-ۇشىپ تۇرسا دا، قىزدىڭ وزىنە دەگەن ىستىق ىقىلاسىن تانىپ قالدى. اڭعارماي، وي تولقىنىمەن «سەن» دەپ قالعانىن دا قاپى جىبەرمەدى.
— سوعىس كەزى... ۋاقىت تار... — دەن ءۋالي زورلانىپ كۇلدى. — ونىڭ ۇستىنە العى شەپكە بارا جاتىرمىن. تانىسىپ قويالىق، روتا كومانديرى اعا لەيتەنانت مولدابايەۆ.
تۇرىنە قاراپ، ۋاليدەن ۇلكەن ءبىر جاڭالىق كۇتكەن راۋشان مىنا سوزگە نە دەپ جاۋاپ بەرەرىن بىلمەي، اڭتارىلىپ قالدى. ءۋالي قولىن سوزعاندا ەرىكسىز بۇ دا قولىن ۇسىندى.
— قاي باتالونعا باراسىز؟ — دەدى ازدان كەيىن راۋشان.
— ءۇشىنشى باتالونعا. كىشكەنە ارامىز الشاقتاۋ بولادى. امال قانشا، — ءۋالي كۇرسىنىپ قويدى. — سوعىس زاڭى قاتال. كىسىنىڭ بار ارمانى ورىندالا بەرە مە؟
قىز جۇرەگى ءۋاليدىڭ كومەيىن سەزدى. بۇگىن وسى جىگىت كوڭىلىندەگى بارىن ايتاتىنىن دا توپشىلادى. «ايتپاسا ەكەن، قويا تۇرسا ەكەن»، — دەپ لۇپىلدەيدى جۇرەگى، ءبىراق... ايتپاي كەتسە، وكىنىشى دە اۋىر سياقتى. وتىرساڭىزشى» دەپ قالاي ايتقانىن ءوزى دە بىلمەي قالدى.
— ەندەشە ءوزىڭىز دە وتىرىڭىز، — دەپ ءۋالي راۋشاننىڭ ەكى يىعىنان قولىنىڭ ۇشىمەن سىپايى دەمەپ، ۇزىن سكامەيكاعا وتىرعىزدى. — ادەيى كەلگەسىن، تىزە بۇگەيىن.
ەكەۋى ازعانا ءۇنسىز وتىردى. راۋشان ءۋالي ءسوزىنىڭ ارقاۋىن ۇستاي الماي، اڭگىمەگە قالاي ارالاسۋدىڭ رەتىن تاپپاي قينالدى. ءبىراق قىزدىڭ قىسىلىپ قالعانىن سەزگەن ءۋالي، ونى ۇزاق ۋاقىتقا ءۇنسىز قالدىرىپ، قيناماي، ءوزى دەمەپ اكەتتى.
— شتاب ءومىرى تويدىردى. مايدانعا كەلىپ تۇرىپ سوعىسقا تىكەلەي ارالاسپاعاسىن بولا ما؟ اركىمنىڭ ۆزۆودىنا بارىپ سوعىسىپ كورىپ ەم، ودان ابىروي تاپپادىم.
— نەگە؟ — دەدى راۋشان تاڭدانىپ.
— بىلمەيمىن. مەنەن اتاعىن قىزعانادى عوي دەيمىن. ءوز باسىم اتاق ءۇشىن سوعىسپايمىن. كەشە انا ءبىر قايساروۆ دەيتىننىڭ ۆزۆودىن اتاكاعا باستاپ ەدىم. ارتىنان ءوزىمدى سوگىپ پالە قىلدى. ءوزى ءبىر بارىپ تۇرعان وڭباعان ەكەن. مەن وعان ابىروي اپەرسەم...
— ەرجان با؟ ول... ول ءسىزدى نەگە سوكتى؟ — راۋشاننىڭ داۋسى قاتتىراق شىقتى. قارا كوزى دوڭگەلەنىپ، ۋاليگە ۇرپيە قاراپ قالىپتى.
— ءسىز ونى ءبىلۋشى مە ەدىڭىز؟ — دەدى ءۋالي ەلەڭ ەتىپ.
— بىلەمىن... ول ونداي جىگىت ەمەس ەدى عوي.
ءۋالي بايقاۋسىزدا قىز جۇرەگىنىڭ ءبىر جاراسىن باسىپ، اۋىرتىپ العانىن ءبىلدى. ءبىراق ەرجاننان راۋشاندى قىزعانعان جوق. الدەقانداي ءبىر اككى سەزىممەن ەندى ەرجاندى تىكەلەي جامانداپ كەمىتە المايتىنىن اڭعارىپ، باسقاشا كەتتى.
— ءيا، ءوزى ونشا جامان دا جىگىت ەمەس، — ءۋالي كۇلىپ جىبەردى. — جىگىت دەيمىن-اۋ. بالا عوي. بالالىعى بولماسا، وزىنە جاقسىلىق ىستەگەن ادامعا قيانات جاساي ما؟ باسقا بىرەۋ بولعاندا وڭدىرمايتىن ەدى. ماعان تاپ بولعانى باقىتى بار ەكەن. كەشىرە سالدىم.
ءۋالي ءسوزىن ىنتىعا تىڭداپ وتىرعان راۋشان:
— قالاي؟ تاتۋلاستىڭدار ما ەندى؟ — دەدى جۇلىپ العانداي. ءۋالي كۇلىپ جىبەردى.
— مەن ونىمەن ارازداسقانىم دا جوق. بالامەن بالا بولىپ قايتەيىن. تەك اركىمگە اكىرەڭدەپ، دورەكى بولىپ كەتپەسىن دەپ، ءبىراز كەيىپ الدىم. ويتە بەرسە... اسكەردىڭ زاڭى قاتتى.
راۋشاننىڭ بويى جەڭىلدەپ قالدى. «اقىرى جاقسىلىقپەن تىنعان ەكەن». ءۋالي مەن ەرجان اراسىندا كوڭىل قالۋعا اپاراتىن ءبىر شاتاق بولعانىن راۋشان سەزدى. شاتاققا باس بولعان ەرجان سياقتى. ءۋالي كەڭ ەكەن، كوڭىلىنە الماي، كەشىرىپ وتىر. ءوزىنىڭ بيىكتىگىن تاعى دا اڭعارتتى.
ەرجان... سۇيكىمدى ەرجان، جاقسى ەرجان. مىنەزىڭ بالا سياقتى-اۋ. ءوزىڭ دە بالاسىڭ عوي. ءبىراق... مۇنىڭ قالاي؟
ءاي، تەنتەك.
جاس جىگىت عاشىقتىق سىرىن ايتقاندا، قۇپتاپ جاۋاپ بەرە الماسا دا، قىز جۇرەگى تولقىپ ەدى. ءبىراق وسى كۇنگە دەيىن ويانباي كەلگەن تىڭ سەزىم لاۋلاي قويمادى. قىز سەزىمىن باۋراپ، ەلىكتىرىپ اكەتۋدىڭ ورنىنا ەرجان ءوز كوڭىلىندە تولقىعان سەزىمىن سىرتقا شىعارا الماي، الەك بولادى، قىسىلادى. ءبىراز بويىن بيلەپ، ءسوز باستاسا، قايداعى ءبىر ماعىناسىز بوگدە اڭگىمەلەردى ايتىپ كەتەدى. ەرجاننىڭ وسى ءبىر كەسكىنىنە راۋشاننىڭ كۇلكىسى كەلەدى. وزىنەن بىر-ەكى جاسى ۇلكەن بولعانىمەن، راۋشان ەرجاندى قاتار ساناپ، مەكتەپتەگى كوپ جولداسىنىڭ بىرىندەي ۇيرەنىسىپ كەتتى دە، ونىڭ عاشىقتىق سىرىن ايتقانىن دا ۇمىتا باستادى.
«جاقسى جولداس قوي» دەي سالدى. روماندار مەن پوەمالاردى كوپ وقىعان قىزدىڭ البىرت قيالىندا شىن عاشىق بولاتىن ادامى مەكتەپتەگى ۇيرەنشىكتى كوپ بالالاردىڭ ءبىرى سياقتى ەمەس، ەرەكشە بولۋعا ءتيىس. جۇرەك تەرەڭىندە بايقاۋسىز تۇتانىپ، اقىرىن مازداپ كەلە جاتقان ەرجانعا دەگەن سەزىمىن راۋشان وسىنداي البىرت قيالعا جەڭدىردى. مۇنداي جازىعى جوق بالالىق ۇعىم كەيدە ارىلماس وكىنىشكە دە ۇرىندىرادى.
راۋشاننىڭ ءۋالي جونىندەگى اسەرى ەكى ۇداي بولاتىن. العاش كورگەندە... ايتپاقشى قاي كەزدە العاش كورگەنى راۋشاننىڭ ەسىندە جوق. اڭعارماپتى. ءبىر كۇنى ەشەلونمەن مايدانعا كەلە جاتقاندا بولۋ كەرەك، تولىقشا كەلگەن قارا سۇر جىگىتتىڭ وزىنە ۇزاعىراق قاراپ قالعانىن بايقادى. قىز ەرىكسىز بۇرىلىپ، بەيتانىس ادامنىڭ ءوڭىن، تۇلعاسىن ءبىر ساتكە كوزىمەن شارپىپ ءوتتى. بۇرىن دا بىردى-ەكىلى كورگەن ادامى. سول ءبىر تىمىسكى سۇق كوزقاراسىن ۇناتپاي قاتتى تىكسىنگەن. كەيىنىرەك كەلە وسى پولكتاعى، ءتىپتى ديۆيزياداعى ءبىلىمى جوعارى ادام ەكەنى، ينستيتۋتتا لەكسيا وقىعانى قىزدىڭ قۇلاعىنا جەتتى. ءيا، دۇنيەدە تالاي مىقتى وقىمىستى ادامدار بار. بولسا ءقايتسىن. ءبىراق...
راۋشان تەحنيكۋمنان جوعارى وقۋ ورنى جوق كىشكەنە قالادا مەكتەپ ءبىتىردى. جوعارى ءبىلىم الۋدى اڭساپ، ينستيتۋتقا تۇسپەك بولعان جىلى سوعىس باستالدى. ءار ءتۇرلى كىتاپتى كوپ وقىعان، تۋعالى ءتىرى وقىمىستىنى كورمەگەن قىز عالىم دەگەن اتتى اۋليە تۇتاتىن. سول ويمەن ءۋاليدى ىشتەي قادىرلەپ، وزىنەن ءاناعۇرلىم جوعارى، بيىك سانادى. العاشقى جاعىمسىز اسەرى دە باسىلدى. ءۋالي سول بيىگىنەن ءتۇسىن، كۇننەن-كۇنگە جاقىنداپ كەلە جاتقانىن راۋشان ىشتەي ماقتانىش تا ەتەتىن.
— نەگە ويلانىپ قالدىڭ، راۋشان؟
ءۋالي ءسۇيسىنىپ، قىز وڭىنە كۇلىمدەي قاراپ وتىر. راۋشان وعان جالت قارادى دا، كوزىن بۇرىن اكەتتى.
— جوق، ءجاي، انشەيىن.
ءۋالي راۋشاننىڭ ساۋساعىنان ۇستاپ، قولىن مايدا سيپادى. مۇڭايىپ بۋلىعا سويلەدى.
— راۋشان... ارمانىمدى، ويىمدى وزىڭە تۇگەل ايتىپ ەدىم. ءومىر مەن ءولىمنىڭ اراسىندا تاعدىر ماعان سەنى كەز ەتتى... اڭساعانىم جالعىز سەنسىڭ. تاعدىرىمدى ءوز قولىڭا بەردىم. تەك ءبىر اۋىز جاۋابىڭدى ايتشى.
ءۋاليدىڭ ىستىق قولى ساۋساقتان جوعارى جىلجىپ بىلەگىنە تامان بارىپ قالدى. راۋشان تومەن قاراپ وتىرسا دا، ءۋاليدىڭ قادالعان كوزقاراسىن، ءۇزىلىپ شىققان ىستىق دەمىن سەزدى. جىگىت ىقىلاسى ىزعارلى كۇندەر قۇرىستاتقان قىز بويىن جىلىتىپ بارادى. جان تۇكپىرىنە قىز كوزى جەتىپ بولماعان جىگىت — جۇمباق سياقتى. سەسكەنەدى دە، قىزىعىپ ىنتىعادى.
— ەرتەڭ قاندى قىرعىن سوعىسقا كىرگەندە اۋزىمدا ەسىمىڭ، كوز الدىمدا كەلبەتىڭ تۇرار. العاشقى ەرلىگىمدى دە ساعان ارنايمىن. جەبەۋشىم بول، ساۋلەم.
راۋشان كوز قاراسى ۇلكەيىپ، ۋاليگە مولتىلدەپ قاراپ قالعان. جىگىت ۇرەيى مەن قىزىق، راقاتى ارالاس بەلگىسىز جاققا باستاپ بارادى. سوڭعى كۇشىن جيىپ، تارتىنشاقتاپ كوردى.
— مەن... سىزگە نە دەپ جاۋاپ بەرەرىمدى بىلمەيمىن. سابىر ەتسەڭىزشى.
— سەزىمىڭدى تەجەمە، راۋشان. ءبىر اۋىز سوزىڭمەن مەنى باقىتتى ەتەسىڭ. بولماسا بۇل ءومىردىڭ ماعان كەرەگى جوق. كەۋدەمدى وققا توسام.
ءۋاليدىڭ ءوڭى قۇلپىرىپ، ەكى كوزى جايناپ كەتكەن. ونىڭ ۇلكەن ەرلىك ءۇشىن جاراتىلعانىنا، راۋشانعا شەكسىز عاشىق ەكەنىنە، وققا كەۋدەسىن توساتىنىنا وسى ساتتە ءوزى دە سەندى، قىز دا سەندى.
وسىدان ارعى جاعى وڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىنداي بۋالدىر تۇمان بولىپ كەتتى. كەيدە الدەقايداعى ءبىر بەلگىسىز جاققا جۇيتكىپ بارا جاتقانداي، كەيدە جۇمساق ۇلپا بۇلتتىڭ ۇستىندە قالىقتاپ بارا جاتقانداي دا سەزىندى ءوزىن. ءۋاليدىڭ قۇشىرلانا سۇيگەن ىستىق ەرنى، تەمەكى ءيسى ارالاس ءۇزىلىپ شىققان جالىندى دەمى باسىن اينالدىرىپ جىبەردى. بىردە قىزارا بورتكەن بەتىن، بىردە جىلتىراعان كوزىن كورىپ قالادى، كەيدە كوز الدى بۇلدىراپ «ساۋلەم»... «جانىم» دەگەن سوزدەر تالىپ ەستىلەدى، بار تۇلعاسىن ىسىتىپ، بويداعى دارمەنىن باۋراپ بارا جاتقان ەركەك دەنەسىنىڭ قىزۋىن سەزەدى. ءۋاليدىڭ ءبىر قولىمەن ءوزىن قاپسىرا قۇشاقتاپ ءسۇيىپ تۇرىپ، ءبىر قولىمەن ەسىكتىڭ ىلگەشەگىن سالعانىن بايقاپ قالىپ، راۋشان شوشىپ كەتتى. ءبىراق قارۋلى ساقا جىگىت ەسىن جيعىزباي وتتى سوزدەرمەن ارالاستىرىپ اۋزىنان، بەتىنەن، كوزىنەن سۇيە بەردى.
ءۇشىنشى تاراۋ
1
ۆاسيليي كۋسكوۆ جاراتىلىسىنان سىپايى ادام بولاتىن دا، سىرت كوزگە جۇمساق مىنەزدى، كەيدە ءتىپتى جاسىقتاۋ دا كورىنەتىن. ونىڭ ۇياڭ كوزقاراسى، مايدا قيمىلى، قوڭىر داۋسى العاشقى كوزگە وسىنى اڭعارتاتىن. ءبىراق ىستەس بولا كەلگەن كىسى ونىڭ يىلسە دە سىنبايتىن، بىلقىلداپ تۇرسا دا جۇلىنبايتىن بەرىكتىڭ ءوزى ەكەنىن تانيتىن. كۋسكوۆپەن العاش تانىس بولعان ادام ونى ەكىنشى كورۋگە قۇشتار بولمايتىن، تەز-اق ۇمىتىپ كەتەتىن، ءبىراق جاقىنداسا كەلە اجىراسۋعا قيمايتىن. بۇرقىلداپ بىردەن شىعىپ كەتپەيتىن سابىرلى كۇشى، مازداعان جىلى مەيىرىمى كىسىنى اقىرىن باۋراپ، ابدەن بيلەپ الاتىن.
سوعىسقا كىرگەلى ءۆاسيلييدىڭ مىنەزى وزگەردى. قاندى قىرعىن الىپ سوعىستىڭ بار سالماعىن، استاناعا قاراي شەگىنۋدىڭ بار كۇيىنىشىن سەزدى ول. «قاتال بولۋ كەرەك» دەدى وزىنە. قانسىراپ، شەگىنىپ كەلە جاتقان روتانى كۇننەن كۇنگە نىعايتىپ شىڭداي بەرگىسى كەلدى. سولداتتاردىڭ دا، كومانديرلەردىڭ دە ءجىبىن بوساتپاي بەرىك ۇستاۋعا بار كۇشىن سالدى. ۆاسيليي قاشان دا وزىنە-وزى قاتال بولاتىن. وزگەگە قويار تالابىن الدىمەن ءوز بويىنا ولشەپ الاتىن: «ءوزىم قايتەر ەدىم؟ قولىمنان كەلەر مە ەدى؟» سوندىقتان دا ءار ءىستى وزىنەن باستاپ، الدىمەن ءوزىن قامشىلادى.
ۇرىس كەزىندە ۆاسيليي العى شەپتە اۋىرتپالىق پەن قاۋىپ-قاتەردى سولداتتارمەن بىردەي كوتەردى. سوعىس سايابىرلاپ جۇرت دەمالعان كەزدە العى شەپكە مەزگىلىندە تاماق، ءوق-دارى جەتكىزىلۋىن قاداعالادى. سالاقسىعان شالاعاي ستارشينالاردىڭ ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىقتى. ودان قولى بوساي بەرە بەكىنىستى ارالاپ، ءار جاۋىنگەرمەن اڭگىمەلەسەدى. روتا كومانديرىمەن وتىرىپ بولاشاق ۇرىس جوسپارىن اقىلداسادى. سىرت تۇرىندە ابىگەر، كۇيبەڭ بولمادى، قاشان دا سابىرلى، تاپ-تۇيناقتاي تازا جۇرەدى. سولداتتار دا كۋسكوۆتى شىن ىقىلاسىمەن جاقسى كورىپ كەتتى. «ءبىزدىڭ پوليترۋك» دەگەندە قاتال وڭدەرى جىلىپ قويا بەرەدى.
كەشەگى بيۋرودان ۆاسيليي كوڭىلسىز شىقتى. ءوزى سول ءىستى تەكسەرىسۋگە ارالاسا الماي قالدى؛ ال جاقىپوۆ ءىستىڭ ىشكى ءدانىنىڭ ءبارىن سىلكىپ تاستاپ سىرتقى قاۋاشاعىن اكەلىپتى. ءبىراق نە دە بولسا تىيىپ تاستاماسا بولمايتىنىن بايقاپ قاتال سويلەدى. انىعىن بىلمەي توپشىلاپ ايتتى. سونىڭ ءبارىن قازبالاپ جاتاتىن ۋاقىت پا؟!
ءبىراق، ومىرىندە ءدۇدامال، دۇمبىلەز نارسەنى يتىندەي كورەتىن كۋسكوۆتىڭ بيۋرودان شىققاسىن كوڭىلى كونشىمەدى. «سەن دە جاقسى-اقسىن. ساياسي باسشى. انىعىنا جەتپەي ايىپتادىڭ، ۇكىم شىعاردىڭ؟ جازىقسىز بولسا قايتەسىڭ؟ ارينە سەنىڭ ەشنارسەڭ كەتپەس-اۋ. ال، ونىڭ جاعدايى قالاي ەكەن، سونى ءبىلدىڭ بە؟!» — دەپ ءوزىن ايىپتادى. جۇرت تاراعاسىن ۆاسيليي سترەلكوۆپەن وڭاشا سويلەستى.
سترەلكوۆ باسىندا ءۆاسيلييدىڭ دالەلدەرىنە ءبىراز قارسى بولىپ ەدى، كەيىن قاتتى ويلانىپ قالدى.
ءيا، ءيا. وسىنىڭ ار جاعىندا ءبىر نارسە بار. شىنىن ايتسام مەنىڭ دە جاقىپوۆقا قارنىم اشتى. ءوزى ءبىر تىم جالاڭ ادام ەكەن. جاعدايدىڭ ءتۇرى مىناۋ. تاپتىشتەپ جاتۋعا ۋاقىت قايدا؟! — سترەلكوۆ قاباعىن شىتىپ از كىدىردى. — ءيا، ۋاقىت... ۋاقىت... وسى «ۋاقىت، جاعداي» دەگەن بىزگە ءبىر مىقتى سىلتاۋ بولىپ كەتەتىن ءتۇرى بار. — سترەلكوۆ ءۆاسيلييدىڭ بەتىنە قادالا قاراپ از تۇردى، — ۆوت چتو. بيۋرونىڭ قاۋلىسى دەگەن ءىس ەمەس پە؟ سەن قايساروۆپەن جاقسىلاپ سويلەس. ءتۇرى ايتىپ تۇر، ادال جىگىت سياقتى. سىرلاسىپ سويلەس. وعان دا قيىن شىعار. دەمەپ جىبەر.
كۋسكوۆ ەرجانعا ول كۇنى جولىققان جوق، وڭاشا بولىپ كوڭىلىن باسسىن دەپ ويلادى. ۆزۆود دەريەۆنيانىڭ شەتىن الا بەكىنگەن. جاۋىنگەرلەر ءۇي ىرگەسىنەن وكوپ قازىپ، كەيبىر ۇيلەردىڭ تەرەزەسىنە پۋلەمەت ورناتىپ تاستاپتى. كەشەدەن بەرى دۇشپان اۋىق-اۋىق اتقىلاپ، كەيدە ۇساق اتاكاعا شىعىپ تۇردى دا، ءتۇس قايتا تىنشي قالدى. كەيبىر جاۋىنگەرلەر وكوپتارىنان شىعىپ ءۇي تاساسىندا وتىر.
— قايساروۆ قايدا؟ — دەپ سۇرادى كۋسكوۆ مىلتىعىن سۇرتكىلەپ جاتقان بوندارەنكودان.
بوندارەنكو كۇيبەڭدەپ ورنىنان تۇرىپ جاۋاپ بەردى، كوزى كۇلىمدەپ تۇر:
— سالەماتسىز با، جولداس پوليترۋك. ولار مىناۋ ۇيدە.
بوندارەنكو ءبىر شەتىن سنارياد وپىرىپ كەتكەن كىشىلەۋ ءۇيدى نۇسقادى.
— جولداس پوليترۋك، قاراڭىزشى بۇكىل دەريەۆنيادا قيراماعان ءۇي از. ەندى بىر-ەكى اتاكا بولسا cay ءۇي قالماس.
بوندارەنكو كۋسكوۆتىڭ ايالداعانىن پايدالانىپ اڭگىمەگە اينالدىرعىسى كەلىپ تۇر. ۆاسيليي قىسقا جاۋاپ بەردى.
— سوعىس.
— ءيا، سوعىس، — دەپ بوندارەنكو باسىن شايقادى. — قانشا دۇنيە قيرادى. قانشا ادام باسپاناسىز قالدى.
— جاۋدى جەڭگەسىن جاڭادان سالامىز ۇيلەردى. كەڭ، بيىك ەتىپ جايناتىپ قويامىز ءالى.
— ارينە، — دەپ قۇپتادى بوندارەنكو، — ول ۇيلەر سالىنىپ بىتكەنشە وسى ۇيلەردى جوندەپ كىرە تۇرۋ كەرەك بولار-اۋ.
كۋسكوۆ كۇلىپ جىبەردى. «پالەسىن قارا». بوندارەنكو اڭگىمەگە قۇشتار بولىپ تۇرسا كەرەك، ءسوزىن جالعاي بەردى:
— ءبىر ۇيگە ءبىر شىرىك نەمىس بەكىنىپ السا، سونى قۋىپ شىعۋ ءۇشىن بۇكىل ءۇيدى قيراتامىز. الدىڭعى كۇنى وسى دەريەۆنيانى العاندا انا ءبىر ۇيگە، اناۋ قيسايىپ تۇر عوي،— بوندارەنكو توبەسىندەگى تاقتايى قۋراپ وڭىپ كەتكەن ءتورت تەرەزەلى كىشكەنە ءۇيدى نۇسقادى. — ون شاقتى گرانات لاقتىردىق. ءۇيدىڭ ساۋ-تامتىعى قالمادى. سونداعىمىز ءبىر شيديگەن جيرەن فريس ەكەن.
كۋسكوۆ كۇلىپ جىبەردى. بوندارەنكو ادەتىنشە جىميعان دا جوق، كۇرسىنىن باسىن شايقادى.
— ءيا، سوعىس دەگەن سول. ەندى بۇتىندەلىپ كەلە جاتىر ەدىك، قانشاما قازىنا قاراپ بولدى.
جاقىنداپ قالعان قادامدى ەستىپ ۆاسيليي ارتىنا بۇرىلدى. ەرجان كەلىپ سالەم بەردى. بەتىندە ءالى دە كۇلكى ويناپ تۇرعان ۆاسيليي ەرجاننىڭ قاتقىل رەنىشتى ءجۇزىن كورىپ ءسال قىسىلىپ قالدى.
— حال قالاي؟
— حال وتە جاقسى.
ەرجان ءسال ەزۋ تارتقانداي بولدى، داۋسىنان اششى مىسقىل سەزىلدى. ۆاسيليي ادەتتەگى بايسالدى قالپىنا اۋىسىپ ەرجان بەتىنە تاڭىرقاي قارادى. ەرجاننىڭ اشىق، بالعىن ءوڭى بىردەن ەسەيىپ، ەگدە تارتقانداي. «تەگىن ەمەس. وزەگىن ورتەگەندەي ءبىر نارسە بار».
— ال، بەكىنىسىڭدى كورسەك قايتەدى؟
— بەكىنىس دەگەن كوز الدىڭىزدا ەمەس پە! — ەرجان قولىمەن العى شەپتى وراي نۇسقادى. — ءبىراق كورگىڭىز كەلسە ءجۇرىڭىز. — بوندارەنكونى ەندى عانا بايقاعانداي كەيىپ تاستادى. — نەگە وكوبىڭدا وتىرمايسىڭ!
— مەن تەك اشەيىن... تەمەكى تارتايىن دەپ...
بوندارەنكو بۇكشەڭدەپ وكوپقا قاراي جونەلدى. ەرجان بەكىنىستى ارالايمىز دەگەن ءسوزىن، ءتىپتى كۋسكوۆتىڭ قاسىندا ەكەنىن ۇمىتىپ، ويعا شومىپ سۇلق تۇرىپ قالىپتى. «ە-ە، كەشەگى ءماجىلىستىڭ عانا رەنىشى ەمەس قوي» دەن ويلادى ۆاسيليي.
— تەمەكى تارتىپ الايىقشى. كيسەتىڭدى اكەل.
ەرجان سەلت ەتىپ ءۆاسيلييدىڭ بەتىنە قاراپ از تۇردى دا، قالتاسىنان كيسەتىن الدى. ەكەۋى ءۇنسىز وتىرىپ تەمەكى تارتتى.
— كوڭىلسىزسىڭ عوي ءوزىڭ.
— قۋاناتىن نە بار.
ۆاسيليي ەرجاننىڭ بەتىنە تۋرا قاراپ از وتىردى. ەرجاننىڭ قاسىرەتكە تولى ءجۇزى ءسال جىلى تارتتى.
— Meن ءوزىم بارىپ تۇرعان اقىماق ەكەنمىن. كوپ بىلەمىن دەپ جۇرسەم، تۇك بىلمەيدى ەكەمىن. كەششە ەكەنمىن.
— مولدابايەۆپەن شاتاسۋىڭ اقىماقتىق ەكەنى راس. — ۆاسيليي ەرجانعا جىلى شىرايمەن قارادى. — ءبىراق، مەنىڭ بايقاۋىمشا كەششە جىگىت سياقتى ەمەسسىڭ.
ۆاسيليي كۇلىپ جىبەردى.
— ونىڭ كۇلەتىن ەش نارسەسى جوق. جۇرتتىڭ ءبارىن ادال، جارقىن دەپ ويلاۋشى ەم. ەڭ بولماعاندا سوعىستا سولاي شىعار دەۋشى ەدىم. ارام، ەكى ءجۇزدى سۇمىرايلار دا بار ەكەن. — ەرجان تىتىركەنىپ قويدى.
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟ — دەدى ۆاسيليي ەرجاننىڭ بەتىنە قاراپ.
ەرجان قولىن سىلتەي سالدى.
— ءتۇڭىلدىم.
ۆاسيليي كۇلە سويلەدى.
— سەن ءوزىڭ بۇكىل ادام بالاسىنان تۇڭىلگەننەن امانسىڭ با؟
جاڭاعى ءبىر ازىردە ۇندەمەي تۇيىقتالىپ قالعان ەرجان ەندى اشۋلانا باستادى. ىشتە تۇمشالانىپ، تاس ءتۇيىن بولىپ جاتقان قاسىرەتى قوزعالىپ كەتتى بىلەم.
— نەسىنە كۇلەسىڭ!؟ مەنىڭ ىشىمدە نە بولىپ جاتقانىن بىلەسىڭ بە ءوزىڭ! − دەدى ول ۆاسيلييگە ەجىرەيە قاراپ.
وسى ساتتە ونىڭ كۋسكوۆپەن كەرىسكىسى كەلىپ كەتتى.
ءبىراق ۆاسيليي اشۋلانبادى. ول ويناقى كوڭىلدەن بايسالدى، ويلى مىنەزگە اۋىستى.
— بىرەۋگە قاتتى كوڭىلىڭ قالعان سياقتى عوي. ايتشى. ىشىڭدە بۇركەي بەرىپ قايتەسىڭ. سىرتقا شىعارساڭ جەڭىل بولادى.
كۋسكوۆتىڭ سابىرلى داۋسى، دوستىق كەسكىنى ەرجاندى جىبىتەيىن دەدى.
نەسىن ايتايىن، — دەپ تارتىنشاقتادى ول. — ايتقانمەن كىم تۇسىنەدى. ءوزىم دە اقىماق ەكەنمىن. ءبىر قىزعا عاشىق بولدىم. ەندى مىنەكەي...
— قىز سەنى ۇناتپاي ما؟ — دەدى ۆاسيليي تاڭىرقاپ.
— ۇناتپاي ما؟! — ەرجان مىرس ەتتى. ۇناتپاعانى سول، ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورەدى. مەن بولسام... مەن... ماعان ودان اسقان ادام جوق ەدى. كۇنى كەشەگە دەيىن ۋايىمىم دا، قايعىم دا جوق سياقتى ەدى. كوڭىلىم بەلگىسىز ءبىر قۋانىشقا تولى بولاتىن. ەندى قۇلازىعان ەلسىزدە جالعىز قالعاندايمىن. ەشكىمگە كەرەگىم دە جوق. ەڭ جاقىن دەگەن ادامىڭ جات بولىپ شىقسا، ونى ەشكىمنىڭ باسىنا بەرمەسىن، كىسىنىڭ ءومىر سۇرگىسى كەلمەيدى ەكەن.
— جات بولعانىنا كوزىڭ جەتتى مە؟ — دەدى ۆاسيليي جۇلىپ العانداي.
— ەكەۋىن كەشە كوردىم. ەندى نەسىن جاسىرايىن، ءبارى-بىر، — دەدى ەرجان ءۆاسيلييدىڭ وڭىندەگى سۇراقتى تانىپ. — ءۋالي ەكەۋىن كوردىم. كوڭىلدەرى قوسىلعان سياقتى.
— بىرگە جۇرگەندە نە تۇر، — دەدى ۆاسيليي سەنگىسى كەلمەي.
— جاي ءجۇرىس ەمەس،— ەرجان ءمۇدىرىپ قالدى. — كەشە ماجىلىستەن تاياق جەپ رەنجىپ شىققاسىن... نە ىستەرىمدى بىلمەدىم. ەڭ جاقىن، جانى اشيدى دەگەن ادامىما بارىپ، رەنىشىمدى تارقاتقىم كەلدى. سانۆزۆودقا كەلسەم ءۋالي ەكەۋى شىعىپ كەلە جاتىر ەكەن. ءۋاليدىڭ ماعان مەيىرىمى تۇسە قالدى. مەنى اياپ، ماڭدايدان سيپاپ تۇرعان سياقتى. ونداي نارسە كىسىنى قورلاعاننان جامان. ءوزىڭدى وزىڭە ءمۇساپىر ەتىپ كورسەتەدى... ءىزالانىپ قاتتى ءسوز ايتىپ تاستايىن دەپ بەتىنە جالت قارادىم... سۇمدىق سىر اشقانداي بولدىم. ماي ۇرلاعان مىسىقتاي ءۋاليدىڭ كوزى جىلتىراپ تۇر. تەز كوزىن تايدىرىپ اكەتتى. راۋشاننىڭ بۇيىعى ءتۇرى، ۋاليگە ءبىر ءتۇرلى ىستىق كوزقاراسى... بىلمەيمىن، قىزعانىش پا، ىزا ما، جيرەنىش پە، ءىشىم الاي-دۇلەي بولدى. نە ايتقانىم ەسىمدە جوق. ايتەۋىر ۋاليگە تالاي ءسوز ايتقان بولۋىم كەرەك. ۇرى كوزى ويناقشىعان جىلىمشى بەتىن قان جوسا قىلعىم كەلدى. كەنەت... ءومىرى ەسىمنەن كەتپەس. راۋشان ماعان شاپ بەردى. بالاپانداي شىرىلداپ ءۋاليدى جاقتادى. سول كەزدە نە كۇيدە بولعانىمدى بىلمەيمىن. «نە عىپ تۇرسىڭ» دەگەن ءۋاليدىڭ ءسوزى قۇلاعىما جەتتى. قالاي تايىپ تۇرعانىم ەسىمدە جوق. ارتىمنان ءۋاليدىڭ «بالا، ەكىنشىلەي تەنتەك بولما» دەن شىقىلىقتاپ كۇلگەنىن ەستىدىم. — ەرجان تىكسىنىپ قالدى. — سول كۇلكى قۇلاعىمدا ءالى تۇر. قايرىلىپ جاۋاپ بەرە المادىم. جاۋاپ بەرەتىن نە قالدى. قور بولىپ، قويان جۇرەك قورقاقشا قاشتىم. — ەرجان تومەن قاراپ، قولىنداعى تەمەكىسىنىڭ تۇقىلىن ساۋساعىمەن ۋماجداي بەردى. ازدان كەيىن اششى مىرس ەتتى. — ەندى باسىلعان سياقتى.
ۆاسيليي ەرجان كوڭىلىنىڭ باسىلماعانىن، تالاي ۋاقىت باسىلمايتىنىن ءتۇسىندى. كىسىگە سەنگىش اشىق ءجۇزدى شالعان مىنا قاسىرەت تەز ىدىرامايدى، ماڭدايدان تومەن قاراي تۇسكەن ەكى سىزىق ەندى جازىلىپ كەتپەيدى. كىم بىلەدى، العاشقى تۇڭىلۋمەن بىرگە بالالىق اڭقاۋلىعى دا وتەر. ۆاسيليي ەرجان قايعىسىن ءتۇسىندى. ءبىراق نە دەپ جۇبانىش ايتارىن بىلمەدى. جۇبانىش ايتۋ كەرەك پە؟ ەرجان ۇندەمەي تومەن قاراپ وتىر. تاعى دا قاسىندا ۆاسيليي وتىرعانىن ۇمىتىپ كەتكەن.
— ءجۇر وكوپتى ارالايىق، — دەدى ۆاسيليي.
ەكەۋى العى شەپتى ارالادى. دەريەۆنيانىڭ شەتىنەن باستالعان جازىق ءبىر شاقىرىمداي سوزىلىپ، قاراعايلى قالىڭ ورمانعا تىرەلگەن. شانشىلا وسكەن بيىك قاراعايلار قالىڭ تۇتاسقان قارا جار سياقتى. كۇزدىڭ سۇرعىلت بۇلتتى اسپانى، دىمقىل جۇمساق اۋاسى قالىڭ قاراعايدى ودان دا قويۋلاتىپ، سۇستاندىرا تۇسكەن. باتپاققا مالتىعىپ قاقالىپ بۋلىعا گۇرىلدەگەن ماشينا داۋسى بولماسا، الدىڭعى جاقتان ەشبىر تىرلىك بەلگىسى بىلىنبەيدى، ءشوبى سولىپ، قوڭىرقاي-سۇرعىلت تارتقان جۇپىنى جەر كۇزدىڭ ىلعالدى قارا سۋىعىنا جاۋراپ، جۇدەۋ جاتىر.
ءۆاسيلييدىڭ سوزگە ىقىلاسى بولماي سولداتتارمەن شۇيىركەلەسىپ سويلەسە قويعان جوق. ال، ەرجان العى شەپتى ارالاعاندا ءتىپتى وزگەرىپ كەتتى. ۇساق-تۇيەكتىڭ بارىنە بايلانىسىپ، كىشكەنە دە بولسا سالاقتىق جاساعان سولداتتىڭ اپشىسىن قۋىردى. سولدات دەگەن حالىق جەردىڭ استىنداعىنى بىلەدى عوي. كومانديردىڭ اۋزىنان شىققان ءسوزدى قاعىپ الىپ تىم ەلپىلدەي ورىنداۋلارىنان-اق ەرجاننىڭ ءبىر رەنىشكە ۇشىراعانىن سەزگەندەرى كورىنىپ تۇر.
— بايقاپ ءجۇرمىن، نەمىستەر جوندەپ بەكىنىس شەبىن جاساعان جوق، — دەدى ەرجان ورمانعا كوز جىبەرىپ.
— ءيا-ا. «ءبارىبىر شابۋىلعا شىعامىز، اۋرە بولىپ وكوپ قازىپ قايتەمىز» دەيدى عوي.— ۆاسيليي سىزدانا اقىرىن سويلەدى. تۇرا تۇر، بالەم. ءالى جەتى قات جەر استىنا سۇڭگىرسىڭ، — ۆاسيليي ءمۇدىرىپ ازعانا تۇردى دا، ەرجانعا بۇرىلدى. — ءبىراق بىزگە دە وڭاي تيمەس. وعان دەيىن دە قيىندىق بار. ءوزىڭدى سوعان ساقتا.
روتانىڭ كوماندا پۋنكتىنە كەلە جاتىپ ۆاسيليي دەل-سال بولدى. اسا ءبىر قاجەتتى ءىستى تىندىرا الماعان ادامنىڭ مازاسىز سەزىمىندە كەلە جاتتى. «ەرجانعا كومەكتەسۋ كەرەك» دەپ ويلادى ول، ءبىراق قالاي كومەكتەسۋدىڭ جولىن تاپپادى. ومىردەن العاشقى رەت قاتتى سوققى جەگەن جاس ادامنىڭ ءحالى وتە اۋىر بولادى. ءوزى دە قاتتى بەرىلىپ سۇيگەن ەكەن. قانداي جاراستىقتى قوساق بولار ەدى. ءۋالي...
ونىڭ نەسىنە قىزىقتى ەكەن. سول جىگىت ءتۇبى وپا بەرە قويار ما ەكەن. قىز ءومىرىن ارىلماس وكىنىشكە ۇرىندىرىپ، تايىپ كەتپەسە نە عىلسىن. وسى ادامدار ءبىرىن-بىرى نەگە تۇسىنبەيدى ەكەن؟ ولاردىڭ اراسىن جاراستىرۋ ءۆاسيلييدىڭ قولىنان كەلمەيدى. جانە سونىڭ ۋاقىتى ما؟ ازعانا تىنىس العان نەمىستەر كەشىكپەي قايتا شابۋىلعا شىعادى.
ەرجان بولسا ءوز قاسىرەتىمەن الەك. ونىڭ قايعىسىنان الدەقايدا ۇلكەن جالپىعا ورتاق قايعى بار ەمەس پە؟
سول قايعىنىڭ وعان جەتپەگەنى مە!؟
ءۆاسيلييدىڭ كوز الدىنا تاعى دا ەرجان ەلەستەدى. ايتسە دە دەمەۋ بولارلىق ءبىر نارسە ايتۋ كەرەك ەدى. ءوز بەتىمەن ارىلىپ كەتۋگە قايراتى جەتە مە؟ تاجىريبەسىز جاس قوي.
ۆاسيليي تۇڭعىش رەت ءوزىنىڭ دارمەنسىزدىگىنە نالىدى.
2
ءۋاليدىڭ قابىلداعان روتاسى مۇرات باتالونىنىڭ سول جاعىنان قاناتتاسا بەكىنگەن ەكەن. روتانىڭ وڭ قاناتىنداعى ءۇشىنشى ۆزۆود دەريەۆنياعا جاقىن. ارت جاعى تاسا، ءبىراق العى شەپ جاقسى كورىنەتىن كىشكەنە توبەنىڭ باسىنان كوماندا پۋنكتى قازىلعان. ۋاقىتشا روتا كومانديرىنىڭ قىزمەتىن اتقارعان 3-ۆزۆودتىڭ كومانديرى تالدىرماش جاس جىگىت فيلچاگين جاڭا باستىعىن جالپىلداپ قارسى الدى. سەلەۋدەي شيكىل شاشتى، جۇقا ءوڭدى، قيمىلى شاپشاڭ ەلپىلدەپ تۇرعان جىگىت ەكەن. ءىستىق ىقىلاسپەن قارسى العانى ۋاليگە ۇناپ قالدى. ءۋالي جەر ۇيگە ەڭكەيىپ كىرە بەرگەندە-اق تانىپ، ۇشىپ تۇرەگەلىپ يىلە تۇرىپ سالەم بەردى. (جەر ءۇي الاسا ەكەن).
— روتا كومانديرىنىڭ قىزمەتىن ۋاقىتشا اتقارۋشى كىشى لەيتەنانت فيلچاگين، — دەپ راپورت بەردى ول. — كەلىپ قالدىڭىز با؟ باتالون شتابىنان ءسىز تۋرالى زۆونيت ەتىپ ەدى. مەن ەرتىپ كەلۋگە كىسى جىبەرىپ ەدىم، كەزدەستىرمەدىڭىز بە؟
— ەرتىپ كەلدى. راقمەت،— دەدى ءۋالي ونىڭ قولىن قىسىپ.
تار جەر ءۇيدىڭ ءىشىپ كوزىمەن شولىپ ءوتتى. بۇرىشتا قۇلاعىنا تەلەفون ترۋبكاسىن بايلاپ الىپ تەلەفونيست وتىر، اۋزىن اشىپ جاڭا كومانديرگە قاراپ قالعان ەكەن، كوزىن تايدىرىپ اكەتىپ: «پەرۆىي، پروۆەركا» دەپ قويدى. ەسىك جاقتا قاسىنا قاپشىعىن، كوتەلوگىن قويىپ، ەگدە تارتىپ قالعان، ساقال-مۇرتى وسكەن ورىس سولداتى وتىر. «وردينارەس بولار». ءۇي ءىشى كوك ءتۇتىن. ءۋاليدىڭ قاباعىن باعىپ تۇرعان فيلچاگين دە ونى سەزىپ قالدى.
— سايتاندار-وي، ءۇيدىڭ ءىشىن كوك ءتۇتىن ەتىپسىڭدەر عوي.
— پوليششۋك، ەسىكتى اش،— دەدى فيلچاگين. بوساعادا وتىرعان پوليششۋك كۇيبەڭدەپ ەسىككە ۇستاعان پلاشش-پالاتكانى ءتۇردى. — تۇندە سايابىر بولعاسىن جەر ءۇي قازىپ الىپ ەدىك. سىرتتا باقىلاۋ پۋنكتى بار. ءبىراق العى شەپكە بايلانىس جولىن قازا المادىق. فريستەر مازا بەرمەي تۇر. ۋاقىت جوق. ءسىزدىڭ كەلگەنىڭىز جاقسى بولدى.
— ۆزۆود كومانديرلەرى تۇگەل مە؟ — دەپ سۇرادى ءۋالي.
— قايدان تۇگەل بولسىن. روتادا ەكى-اق كوماندير قالدىق. قالعاندارى سەرجانتتار. ەندى ۇشەۋ بولدى. تۇگەندەلىپ قالدىق قوي.
فيلچاگين جاڭا كومانديردى جاعدايىمەن تانىستىرىپ بولعاسىن از ءۇنسىز وتىردى. ەلگەزەك جىگىت جىلدام سويلەپ، وقىس توقتاپ قالادى ەكەن.
— مۇمكىن العى شەپتى ارالاپ شىعارمىز، — دەدى ول سالدەن كەيىن.— الدە كىشكەنە قاراڭعى تۇسكەنىن كۇتە تۇرامىز با؟
— كۇتە تۇرايىق. ال، جاڭا قىزمەتتى ازداپ جۋمايسىز با؟ — دەدى ءۋالي فيلچاگينگە كۇلە قاراپ.
ءۋاليدىڭ كوڭىلى كوتەرىڭكى بولاتىن، مايلى كولباسا مەن اراقتان كەيىن توڭىرەگىنىڭ ءبارى جايناپ سالا بەردى. وفيسەرلىك اتاعى بولعانمەن قاراۋىندا باعىنىشتى ادامدارى بولىپ كورمەگەن شتاب قىزمەتكەرى — ءوز قولىنداعى بيلىكتى سەزىپ مارقايىپ قالدى. مىناۋ بارىن ايانبايتىن ىقىلاستى فيلچاگين، «چتو ج، سلوۆو كومانديرا زاكون، موجنو ي ۆىپيت»، — دەپ قۋاقى جىميىپ ءجۇز گرامدى تارتىپ جىبەرگەن پوليششۋك، اناۋ العى شەپتە وتىرعان ەلۋدەن استام جاۋىنگەر مۇنىڭ اۋزىنان شىققان ءسوزىن قاعىپ الىپ ورىندايدى. ەندى بۇرىنعىداي ءبىر سولداتتى ءبىر جاققا جۇمساعاندا ءۋاليدىڭ اتاعى بولعانمەن بيلىگى جوقتىعىن ادەيى ەسكەرتكىسى كەلگەندەي «كەتىپ قالسام كومانديرىم ۇرسادى»، بولماسا «كومانديرىم پالەن تاپسىرىپ ەدى» دەپ جالتارىپ، ىشىنەن: «قايسى بىرىڭە بايەك بولام، ءوز كومانديرىم بار» دەپ تۇرمايدى. ءۋالي ءبىر ەسەپتەن روتا كومانديرى بولعانىن دۇرىس تا كوردى. سوعىس قوي، ءبىرازدان كەيىن باتالون كومانديرى بولىپ كەتسە، ودان پولك...
الدىڭعى كۇنى ساتسىزدىككە ۇشىراعاندا ءۋالي قاتتى ىزالانىپ ەدى. كەيىنگى قۋانىشى بار رەنىشتى ۇمىتتىرىپ جىبەردى. جاستىق نۇرىنا بالقىعان راۋشان ەرتەرەك ۇيلەنىپ، ەسكىرىپ قالعان ايەلىنەن كوڭىلى سۋىنا باستاعان ءۋاليدى قاتتى قىزىقتىرعان. ەكەۋىنىڭ اراسىنىڭ بولاشاعىن ءۋالي ويلادى ما، جوق پا، ونى ءوزى دە بىلمەيدى، تەك ايتەۋىر كۇن اسقان سايىن سۇلۋ قىزعا ىنتىعى ارتا بەردى. ءجۇرىس-تۇرىسى، بەت الپەتى، بار ءمۇسىنى كوز الدىنا تۇرىپ الدى. قاۋىپ-قاتەرگە باراتىنىن بىلگەننەن كەيىن راۋشانعا ىنتىقتىعى ءتىپتى اسىپ كەتتى. ارمان ەتكەن اسىلىن بىرەۋ قولىنان جۇلىپ الىپ كەتكەندەي وزەگى ورتەندى. اشەيىندە ۇركىتىپ الام با دەپ سەسكەنەتىن ءۋالي كوزىن جۇمىپ باتىل قيمىلدادى. سول جەڭىسىنىڭ قۋانىشى ءالى باسىلعان جوق.
ەلگەزەك، سوزشەڭ فيلچاگين كىشكەنە قىزىپ العاسىن بۇرىنعىدان بەتەر ەلپىلدەپ كوپ سويلەدى.
— ءبىزدىڭ روتا جاقسى، جولداس اعا لەيتەنانت. اتتەڭ كىشكەنە ازايىپ قالدى. ۇيرەنىسكەن جاقسى جاۋىنگەرلەردىڭ كوبى ساپتان شىقتى. ەندىگى پوپولنەنيەنىڭ قانداي بولاتىنىن كىم ءبىلسىن.
— بۇرىنعى روتا كومانديرى جارالاندى ما؟ — دەپ سۇرادى ءۋالي.
فيلچاگين مۇڭايىپ قالدى.
— جوق، قازا تاپتى، — دەدى ول كۇرسىنىپ. — جاقسى كىسى ەدى. جاۋىنگەرلەر دە ءوزىن جاقسى كورەتىن. ءسىز ونى بىلەتىن شىعارسىز. ديۆيزيا گازەتى جازدى عوي. لەيتەنانت بۋلاتوۆ. ناعىز گەروي ەدى.
— ەستىمەدىم، — دەي سالدى ءۋالي.
— ماسلوۆانىڭ تۇبىندە فريستەر ءبىزدى قالاي قىسقانىن بىلەسىز بە. ءبىزدىڭ روتاعا قارسى فريستەر ءتورت تانك جىبەردى. سوندا ءبىزدىڭ لەيتەنانت...
فيلچاگين كوزى جايناپ بۋلاتوۆتىڭ ەرلىك ىستەرىن سيپاتتان كەتتى. ءۋاليدىڭ كوڭىلىنە ۇرلانىپ قىزعانىش ەنە باستادى. ءقازىر ەلپىلدەپ تۇرعان مىناۋ فيلچاگين وزگە جۇرتتىڭ الدىندا ءۋاليدىڭ ءىسىن وسىلاي بار ىنتاسىمەن سۇيسىنە سيپاتتاي قويار ما ەكەن. ارينە، بۇل ءالى ىسكە كىرىسكەن جوق. ءبىراق اي وتەر... سولداتتار دا وسى سياقتى ۆۋلاتوۆتى ەسكە الىپ «كوماندير دەپ سونى ايت، جاقسى كىسى ەدى عوي» دەپ تامسانىپ قوياتىن شىعار. ءۋالي ءوزىن ءتاتۋ-تاتتى ۇيگە سىرتتان كىرگەن بەيتانىس ادامداي سەزىندى. جاتىرقاماسا دا مىنالار ءازىر ءىش تارتىپ كەتە قويماس.
تۇندە وكوپتى ارالاپ جۇرگەندە سىرتىنان ايتقان سولدات اڭگىمەسى قۇلاعىنا شالىندى.
— ءوزى قايدان كەلگەن ەكەن؟ — دەپ سۇرادى جىڭىشكە جاس داۋىس.
— شتابتا ىستەگەن دەي مە، بىلمەيمىن، — دەدى داۋسى قارلىققان بىرەۋ.
— ە، جىلى جەردەن كەلگەن ەكەن عوي، — دەپ اڭگىمەگە ءۇشىنشى سولدات ارالاستى.
— ءاي، بۋلاتوۆتاي قايدان بولسىن، — دەدى داۋسى قارلىققانى.
ءۋالي ەش نارسە كورىنبەسە دە جاۋ جاققا كوز جىبەرىپ، دىبىس تىڭداپ تۇرعان. مىنا اڭگىمەنى ەرىكسىز قۇلاعى شالدى. قاسىنداعى فيلچاگين جوتەلىپ دىبىس بەرگەسىن سولداتتار تىنا قالدى. ءۋالي داۋىس شىققان جاققا قاراي ءجۇردى.
— ءسالاماتسىزدار ما، جاۋىنگەرلەر، — دەدى ول وكوپ ىشىندە ءيىن تىرەسىپ تۇرعان ءۇش ادامنىڭ قاسىنا كەلىپ. ۇشەۋى اقىرىن سالەم بەردى.
— بۇل كىسى ءبىزدىڭ روتا كومانديرى اعا لەيتەنانت مولدابايەۆ، — دەپ تانىستىردى فيلچاگين.
ءۋالي قاراڭعىدا سولداتتاردىڭ جۇزدەرىن انىق كورە المادى. بەرگى شەتكىسى ورتا بويلىدان تومەن ءتورتپاق، جالپاق بەت قارا جىگىت. كىشكەنە كوزدەرى قاراڭعىدا قوس مونشاقتاي جىلتىرايدى. وعان جالعاس ەڭسەگەي بويلى ەڭكىشتەۋ سولدات تۇر. وزىڭشە جاۋ جاققا ءۇڭىلىپ قالعان سياقتى، ءبىراق جەلكەسىنىڭ تىم كۇجىرەيۋىنە قاراعاندا كوز قيىعىمەن جاڭا كومانديردى باعىپ تۇر. ءۇشىنشىسىن ءۋالي كورە المادى.
— فاميلياڭىز كىم؟ — دەپ سۇرادى ءۋالي ءتورتپاق سولداتتان.
— قوشقاربايەۆ، — دەدى ول قارلىققان جۋان داۋىسپەن.
ءۋالي وسى جاۋىنگەردى ۇناتپاي قالدى. قوشقاربايەۆتىڭ جەڭ ۇشىنان جىلتىراپ وت كورىندى.
— نەگە تەمەكى تارتاسىڭ!؟ نەمىستەرگە ءبىزدىڭ وكوپتى كورسەتكىڭ كەلە مە؟ — دەپ جەكىردى ءۋالي بارعان سايىن قوشقاربايەۆقا ىزالانا ءتۇسىپ. — ءسوندىر ءقازىر. — قوشقاربايەۆ اسىقپاي اقىرىن ءيىلىپ بارىپ تەمەكىسىن اياعىمەن تاپتادى. ۋاليگە ول قاساقانا باياۋ قيمىلداعان سياقتى كورىندى. جىلتىراعان كىشكەنە كوزىن دە تايدىرىپ اكەتەر ەمەس، نە سەسكەنىپ، نە قاعىتىپ تۇرعانى بەلگىسىز. ءۋالي ونى قاتتى جازالاعىسى كەلدى، ءبىراق جازانىڭ رەتىن تاپپاي ودان جامان ىزا بولدى. — وڭباعان رازگيلدياي. كەسىرىڭ بۇكىل روتاعا تيەدى. وپاسىز.
ءۋالي جۇرە بەردى. قوشقاربايەۆ ورنىندا شەگەلەنىپ قالعانداي سەلت ەتپەي تۇر. ەكى كوزى بۇرىنعىدان بەتەر جىلتىراپ ءۋاليدى تەسىپ بارادى. ءۋالي ۇزاي بەرە تاعى دا ەستىدى:
— نە ءۇشىن!؟ نە ءۇشىن مەنى وپاسىز دەيدى، — دەدى قوشقاربايەۆ قارلىققان داۋسى قالتىراپ.
— قوي، رەنجىمەشى، جولدىباي. قىزىپ كەتىپ ايتقان شىعار، — دەپ جۇباتتى جالىنىشتى جىڭىشكە داۋىس.
ءۇنسىز ەرىپ كەلە جاتقان فيلچاگين:
— جولداس اعا لەيتەنانت، — دەدى وڭاشاراق شىققاسىن،— كەيىگەنىڭىز دۇرىس قوي. ءبىراق ءسىز بەكەر رەنجىتتىڭىز ونى. ول ءوزى جاقسى، ادال جاۋىنگەر.
— ماعان ءجون-جوسىق ۇيرەتپەڭىز، جولداس كىشى لەيتەنانت، — دەپ كەيىپ تاستادى ءالى اشۋى باسىلماي كەلە جاتقان ءۋالي. «كىشى» دەگەن ءسوزدى باسىڭقىراپ ايتتى.— روتانى بەتىمەن جىبەرگەنسىڭدەر. ءتارتىپ جوق.
وسىدان كەيىن سوزشەڭ فيلچاگين ءتىپتى ۇندەمەي قالدى.
تەك روتانىڭ كوماندا پۋنكتىنە جاقىنداعاندا عانا:
— جولداس اعا لەيتەنانت، مەن ءوز ۆزۆودىما بارايىن، — دەپ رۇقسات سۇرادى.
— وسىندا بولىڭىز، جولداس كىشى لەيتەنانت،— دەدى ءۋالي وعان. — ءقازىر بارلىق ۆزۆود، وتدەلەنيە كومانديرلەرىن شاقىرىڭىز. ءماجىلىس وتكىزەمىز.
العى شەپتى كومانديرسىز تاستاۋ قالاي بولار ەكەن، — دەدى فيلچاگين.
— ەندەشە ءار ۆزۆودتا ءبىر وتدەلەنيە كومانديرى قالسىن.
تار جەر ۇيگە سەگىز كوماندير ارەڭ سىيدى. بىرىنە-بىرى سىعىلىسىپ جۇرەلەرىنەن وتىرىپ جاتىر. ءپتر-دىڭ پاترونىنىڭ گيلزاسىنان جاساعان جالپىلداق ماي شام تۇتەپ بارادى. جاڭا باستىقتىڭ سىرىن بىلمەيتىن كومانديرلەر ادەتتەگىسىنشە ازىلدەسپەي تىنىش وتىر. ءىستىق-سۋىققا قاقتالىپ، جەل قاعىپ قاراۋىتقان جۇزدەرى قارا كولەڭكەدە اسىرەسە قاتال كورىنەدى. ۋاليگە وسىلاردىڭ ءارقايسىسى ءبىر شويدىم سياقتى. ءوزىنىڭ نازىكتىگىن سەزىپ قورلانىپ تا قالدى. «مىنا سياقتىلار تىرناعىڭدى باتىرماساڭ قويقاڭداۋىن قويماس» دەپ ويلادى ول. وزىنەن ارتىقشىلىعىن، نە كۇشتىلىگىن سەزگەن ادامىن ىشتەي جەك كورەتىن ادەتى باردى ءۋاليدىڭ. باسىنان تىزگىندى بوساتىپ الماي قاتتى ۇستاعىسى كەلدى.
— بەزوبرازيە، كوماندير جولداستار، — دەي باستادى ول ءسوزىن. — روتادا ءتارتىپ جوق. جاۋىنگەرلەردى بەتىمەن قويا بەرگەنسىڭدەر. ەرتەڭ نەمىستەر شابۋىلعا شىقسا روتا توتەپ بەرەدى دەپ ءقازىر ايتا المايمىن. — قارا كولەڭكەدە وتىرعان بىرەۋ «امالداپ شىعارمىز»، — دەن كۇڭك ەتە قالدى. — ءسوزىمدى بولمە، ءتارتىپ ساقتا، — دەپ ءۋالي وعان كەيىپ تاستادى. — مىنەكەي كومانديرلەردىڭ وزدەرىنىڭ ءتارتىبى ناشار. مەن روتادا قاتاڭ ءتارتىپ ورناتۋعا مىندەتتىمىن. نەمىستەر ەرتەڭ شابۋىلعا شىعادى دەگەن حابار بار. — ءۋالي قاباعىن ءتۇيىپ جۇرتتىڭ بەتىنە جاعالاي قاراپ الدى. — ءبىز بۇل جەردەن ءبىر قادام شەگىنبەۋگە ءتيىستىمىز. ءبىر سولدات وكوپتان شىعىپ قاشسا ءار كوماندير باسىمەن جاۋاپ بەرەدى. قاشقان ادامدى ءوز قولىممەن اتامىن. مەنىڭ روتام ءبىر ادامى قالعانشا شەگىنبەۋگە ءتيىس. مەنى پولكتىڭ شتابىنان سول ءۇشىن جىبەرىپ وتىر. ەسكەرتىپ قويايىن، قاتال بولامىن.
جاس كەزىنەن-اق تاعدىر دەگەن ءۋاليدىڭ جومارت قامقورشىسى بولاتىن. مەكتەپتە وقۋشى، ينستيتۋتتا ستۋدەنت كەزىندە ءوز قاتارىنان الدا بولدى. ءىلعي كوزگە ءتۇسىپ، اۋىزعا ءىلىنىپ جۇرەتىن. قاتار قۇربىلارى كىشكەنە قالالارعا، ءتىپتى الىس تۇكپىردەگى اۋىلدارعا ءمۇعالىم بولىپ كەتكەندە بۇل ورتالىقتا اسپيرانتۋرادا قالدى، ءبىر جاعىنان ينستيتۋتقا ساباق بەردى. عىلىمي ەڭبەك دايىندادى. العاشقىدا ءوزىنىڭ بيىككە قاراي قينالماي، ءتىپتى القىنىپ، ەنتىكپەي جەڭىل جانە تەز ورمەلەپ بارا جاتقانىنا ءۋالي ەپتەپ تاڭىرقايتىن ەدى، ءبىراق ازدان كەيىن وعان ابدەن بويى ۇيرەنىپ كەتتى. ءوز قاتارىنان ارتىق، بيىكتىگىنە كوزى جەتتى. ونى ءساتتى ساپارىنان بوگەپ، بىرنەشە جىل جولىنان قالدىرعان اسكەر قىزمەتى بولدى. تۇپكىلىكتى اسكەري قىزمەتكەر بولىپ قالۋدى ويلاماسا دا جاي سولدات بولىپ ءجۇرۋدى قورسىنىپ كومانديرلىك وقۋعا ءتۇستى. بۇرىنعىداي جىلدام بولماسا دا اسكەر قىزمەتىندە دە ساتىلاپ جوعارىلاي بەردى. ازعانا ۋاقىت ۆزۆود كومانديرى بولىپ ىستەگەن شتابقا ورنالاستى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كۋپسيانوۆ مۇنى قاتتى ۇناتتى. ءۋالي ءوزىن ادىلەتسىزدىككە توزبەيتىن، مىنەزىم تىك، قىزۋ اداممىن دەپ سانايتىن. ونىسىندا شىندىق بار-دى. ءوزى تۇستاس، نە وزىنەن كىشى ستۋدەنتتەرگە، كەيىن سول سياقتى كومانديرلەرگە ول وسى مىنەزىن توساتىن. ءبىراق وزىنەن جوعارىلارعا قارسى كەلىپ كورگەن جوق-تى. ولارعا جاعىمپازدانىپ، ورىنسىز جالپاقتامايدى دا، ءوزىن كىشىرەيتپەيدى دە، ءبىراق ۇلكەندەرمەن قاتار بولعانسىپ ءجۇرىپ-اق ىلعي ىعىن تابا بىلەدى. «جولداس مايور، ءسىز بۇگىن دەمالعان جوقسىز. ونىڭىزعا قارسىمىن. تەلەفوندا مەن وتىرمىن عوي. دەمالىڭىز» دەيدى كۋپسيانوۆقا: «مايور» دەگەن ءسوز بەينە «گەنەرال» دەگەندەي سالماقتى شىعادى ءۋاليدىڭ اۋزىنان. كەيدە «جولداس مايور، العى شەپكە ورىنسىز كوپ باراسىز. ءجونسىز باتىرلىقتان نە پايدا بار. ءسىز بۇكىل پولكتى باسقارىپ وتىرسىز، سونى ۇمىتپاڭىز»، — دەپ كەيىپ تاستايدى ول كۋپسيانوۆقا. كۋپسيانوۆ وعان اشۋلانبايدى، «قايتەيىن، شتابتا وتىرا المايمىن»، — دەپ اقتالادى. ۋاقىت كەڭدەۋ كەزدە كۋپسيانوۆ پەن ءۋالي ۇزاق سىرلاسادى. ادەتتە مايوردىڭ زەرىگىپ وتىرعانىن بايقاپ ءسوزدى ءۋالي باستايدى. «ءبىزدىڭ كومانديرلەردىڭ ستراتەگيا، تاكتيكا جونىندە ماعلۇماتى ءالى كەمىس قوي. مولتكە، ۆەللينگتونداردى بىلاي قويعاندا ءتىپتى كلاۋزيەۆيستى وقىعاندار از»، — دەيدى ءۋالي كۋپسيانوۆ بەتىنە مۇڭايا قاراپ: «ءيا-ا، كلاۋزيەۆيس ۇلكەن تەورەتيك. ونىڭ ءبىر ەڭبەگىندە...» — دەپ كۋپسيانوۆ اعىتىلىپ كەتەدى. جالپى كۋپسيانوۆ جۇرت از بىلەتىن نارسەنىڭ بارىنە قۇمار بولاتىن. كەرەكتى-كەرەكسىز بولسىن جۇرت بىلە قويمايتىن ەسىمدەردى بىلگەنىن، بەيماعلۇم كىتاپتارمەن تانىستىعىن ءبىلىمىنىڭ ارتىقتىعىنا سانايتىن.
ءۋالي سترەلكوۆپەن دە جاقسى. «جولداس كوميسسار، شتابتاعى كومانديرلەر دە جاۋىنگەرلەر اراسىندا ساياسي جۇمىس جۇرگىزۋ كەرەك. مەن تاريحتان ءبىر لەكسيا وقىماق ەدىم»، نە بولماسا: «كراسنايا زۆەزدانىڭ» باس ماقالاسىن شتاب قىزمەتكەرلەرىنە وقىپ بەرمەك ەدىم. جاۋىنگەرلەردىڭ دۇشپانعا وشپەندىلىگىن تاربيەلەۋگە جاقسى ماتەريال»، — دەپ ءۋالي سترەلكوۆقا ءجيى ۇسىنىس جاسايدى. ول قاشاندا اسا ءبىر سەزىمتالدىقپەن ءار ادامنىڭ وڭىنان شىعىپ، ىڭعايىن تابا بىلەتىن.
ءۋالي بۇگىنگى ۇرىسقا ءوزىن دايىنداپ، ىشتەي جاراتىپ اكەلدى. ءماجىلىس الدىندا دۇشپانىن جەڭىپ جەرگە قاراتۋىن، جومارت تاعدىر سىيلاعان جاس سۇلۋدىڭ ماحابباتىن جاقسىلىق نىشانى دەپ جورىدى. ۇلكەن ەرلىك جاساپ اتاعىن شىعاراتىنىنا، جوعارىلايتىنىنا كامىل سەندى. الدىڭعى شەپتى كومگەن قويۋ بۇيرا ءتۇتىن شەتى ءۋالي تۇرعان كوماندا پۋنكتىن دە قاناتىمەن قامتىپ الدى. جاقىن جارىلعان سناريادتىڭ زىڭىلداعان اششى داۋسى جيىلەپ، بىرىنە ءبىرى جالعاستى، ءتىپتى قاباتتاسىپ تا كەتەدى.
ءۋالي سوندا دا جاسقانا قويماي بينوكلىن كوزىنە توسىپ الدىڭعى جاققا — تۇتاسىپ كەتكەن كوك تۇتىنگە قارايدى. كەيدە وزىنەن ءجۇز ەلۋ مەتر جەر الدا، اناۋ ۇستى-ۇستىنە ۇدەتە تومپەشتەگەن اجال توقپاعىنىڭ استىندا ءتىرى جان قالدى دەگەنگە سەنبەي قالادى. ارقىراعان، گۇرىلدەگەن، زىڭىلداعان داۋىس ۇزىلەر ەمەس، كوك، قوشقىل ءتۇتىن-توپىراق تاۋ باسىنا ورالعان قارا بۇلتتاي تەڭسەلىپ، بۇيرالانا بەرەدى. «ۇلى ايقاس باستالدى! ءيا ءسات!»—دەدى ءۋالي ىشىنەن.
— جولداس اعا لەيتەنانت، جولداس اعا لەيتەنانت! — دەن ايقايلادى شۇقىردا وتىرعان تەلەفونيست. — ءسىزدى كومبات سۇرايدى.
ءۋالي قولىنا ترۋبكانى الىپ ەڭكەيە بەردى.
— جولداس مولدابايەۆ، جولداس مولدابايەۆ... — ترۋبكاداعى داۋىس ءۇزىلىپ كەتتى. ءۋالي «اللولاپ» قانشا ايقايلاسا دا جاۋاپ الا المادى. تەلەفونيست شۇقىردان بۇكشەڭدەي شىعىپ سىمدى جالعاۋعا جۇگىرىپ كەتتى. ءۋالي ونىڭ كەلۋىن كۇتىپ شۇقىردىڭ تۇبىندە وتىرىپ قالدى. تەلەفونيست تەز قايتپادى. ءۋالي تۇرەگەلىپ الدىڭعى جاقتى قايتا شولماق بولىپ ەدى — ءبىر عاجابى وكوپتان باسىن شىعارعىسى كەلمەدى. قورقىنىشتى سياقتى. «ءيا-ا، قىزىق ەكەن. ءوزىڭ، دوستىم، قورىققاننان ساۋسىڭ با؟» دەدى ءۋالي وزىنە. «جوق، كىشكەنە وتىرا تۇرۋعا بولادى عوي» دەپ اقتالدى.
— پوليششۋك، الدىڭعى جاقتى باقىلا! — دەپ ايقايلادى ءۋالي.
— قۇپ، جولداس كوماندير! — دەپ جاۋاپ قاتتى بۇرىننان دا سىعالاپ العى شەپكە كوز جىبەرىپ تۇرعان پوليششۋك. سالدەن كەيىن ول ۋاليگە بۇرىلدى. — يتتەردىڭ اتىسى سۇمدىق! ءسىرا، شابۋىلعا شىنداپ كىرىسكەن شىعار.
ءۋالي پوليششۋكتىڭ شاڭ-توپىراقتان قاراۋىتقان جۇزىنە قارادى. داۋسى دا، ءوڭى دە سابىرلى.
— ءبىزدىڭ تەلەفونيست نەگە كەشىكتى ەكەن؟ — دەپ مازاسىزداندى ءۋالي.
— كىم ءبىلسىن. موجەت، سادانۋلي ەگو،— دەپ جاۋاپ بەردى پوليششۋك الدىڭعى جاقتان كوزىن الماي. — سۆيازيست دەگەن حالىق تا، مىنا بىزدەر، شابارماندار سياقتى، وزدەرى وق اتپايدى. ءبىراق نەمىستىڭ وعىنا ىلىگەدى. قوساق اراسىندا كەتەدى.
ءۋالي پوليششۋككە تۇسىنە المادى. اجالدىڭ اۋزىندا تۇرىپ اجالمەن ويناۋى قالاي. سەسكەنۋ دەگەندى بىلمەي مە ەكەن، الدە تۇك تۇسىنبەيتىن كەششە بولعانى ما؟ وكوپقا، ءدال ءۋاليدىڭ اياعىن باسا ءدۇرس ەتىپ تەلەفونيست قۇلادى. ءۋالي اۋىرعان اياعىن سۋىرىپ الىپ وعان ۇركە قارادى. تەلەفونيست كىشكەنە قارا دومالاق جىگىت باسىن كوتەرىپ الىپ:
— كەشىرىڭىز، جولداس كوماندير! — دەپ زورلانىپ كۇلدى. — مەن بايقاماي قالدىم.
— ەش نارسە ەتپەس، سىمدى جالعادىڭ با؟
— جالعادىم، جولداس كوماندير. قارىما جارىقشاق ءتيىپ، كىشكەنە كەشىگىپ قالعانىم. ءبىر قولمەن ارەڭ جالعادىم.
پوليششۋك جالت بۇرىلدى.
— چتو، سادانۋلو تەبيا، تيمۋركا؟
— سادانۋلو، — دەدى تەمىر ىرجيىپ. — كانە تاڭىپ بەرشى، ۆاسيا.
پوليششۋك قالتاسىنان پاكەتىن سۋىرىپ الىپ تەمىردى الدىنا وڭگەرە جەڭىن شەشتى. جارىقشاق تەمىردىڭ قار ەتىن ويىپ كەتكەن. قان سورعالاپ، ىرسيعان جارادان ءۋالي شوشىپ قالدى، ءبىراق سىر بىلدىرمەدى.
— ەھە، دوستىم، سەن سانباتقا بارۋىڭ كەرەك. گوسپيتالعا تۇسەسىڭ، — دەدى پوليششۋك تەمىردىڭ قولىن تاڭىپ جاتىپ.
— ۇرىس بىتكەسىن بارارمىن. ترۋبكانى ءبىر قولمەن ۇستاۋعا دا بولادى عوي، — دەدى تەمىر تىرجيىپ، پوليششۋك جاراسىن اۋىرتىپ الدى بىلەم.
بار قايراتىن جيىپ ءوزىن قايراپ ۇستاعان ءۋالي ەندى ارقاۋى بوساپ وكوپتان باسىن كوتەرگىسى كەلمەدى. «پوليششۋك قاراي تۇرسىن. باسىمدى بوسقا وققا توسىپ نەتەمىن. نەمىستەر شابۋىلعا شىقپاي جاتىپ جازاتايىم بولسام...» ءبىر كەزدە: «وسى مەن قورقىپ وتىرعان جوقپىن با؟»—دەگەن وي كەلىپ شوشىدى. «جوق، جوق... كوزسىز باتىرلىق نەگە كەرەك؟» ءدال وكوپتىڭ ەرنەۋىنە كەلىپ سنارياد جارىلدى. ءۋاليدىڭ توبەسىنە، جەلكەسى مەن جوتاسىنا جالپاق تاقتايمەن سوعىپ جىبەرگەندەي بولدى. دەنەسى اۋىرلاپ قۇلاعى ءبىتىپ قالدى. كەرمەك ءتۇتىن قولقاسىن اتتى. «وكوپتىڭ ەرنەۋىنەن سىعالاپ تۇرسام عوي شارۋام ءبىتىپ ەدى» — دەگەن وي جالت ەتتى. «قۇداي ساقتاعانىن قاراشى!»
— نەمىستەر اتاكاعا شىقتى!
پوليششۋكتىڭ داۋسى ءتونىپ قالعان ءقاۋىپتى حابارلاعانداي اششى ەستىلدى. ءۋالي ەرىكسىز ورنىنان اتىپ تۇرىپ الدىڭعى جاققا قارادى. اۋەلى ول ەش نارسە كورمەدى. ەندى سيرەك جارىلعان سناريادتىڭ تۇتاسقان ءتۇتىنى جىرتىلىپ، ىدىراپ بارادى. ا، انەكەي جىرتىلعان ءتۇتىن اراسىنان بۇكشەڭدەي جۇگىرگەن ەكى ادام كورىنىپ قالدى. سالدەن كەيىن ءتۇتىن سەيىلىپ نەمىس شەبى تۇگەل كورىندى. كۇزگى ءجيى جاڭبىردان ابدەن قاراۋىتىپ جۇدەۋ تارتقان جەردىڭ رەڭىندە جاسىل شينەلدەر قۇرباقانىڭ قابىعىنداي قاراۋىتىپ، جاسىل دا ەمەس، قارا دا ەمەس، كوك تە ەمەس، سول ءۇش بوياۋدىڭ جيرەنىشتىك قوسپاسى سياقتى ەلەس بەرەدى. انا كەلە جاتقاندار سۇيەك، ەتتەن جارالعانى ادام ەمەس، باقادان جيرەنىشتى، جىلىمشى، سالقىن سۇستى اجال بولىپ سەزىلدى ۋاليگە. سولداتتار ءالى وق اتپاي تىنىش جاتىر. ارتيللەريا اتىسىنان ەستەرى تانىپ قالعان با؟ ءۋالي وق اتسىن، ءبىر قادام شەگىنبەسىن دەگەن بۇيرىقپەن ءار ۆزۆودقا شابارمان جۇگىرتتى. دۇشپان جاقىنداپ كەلەدى. «ەكى ءجۇز مەتردەي قالدى»، — دەپ توپشىلادى ءۋالي. ول كەشەدەن بەرى شيراتىپ بويىنا جيعان قايراتىنىڭ تاۋسىلىپ بارا جاتقانىن سەزدى. «ەرلىگىمنىڭ ءبىر اتاكاعا جەتپەگەنى مە؟» — دەگەن ويدان قاتتى شوشىندى.
— جولداس كومروت، جولداس كومروت، ءسىزدى كومبات سۇرايدى.
ءۋالي العاشقىدا تەمىردىڭ نە ايتىپ تۇرعانىنا تۇسىنبەدى.
الدا قاپتاپ اجال كەلە جاتقاندا، كادىمگى تىنىش كەزدەگىدەي كومبات تەلەفونعا شاقىرادى. بۇل دۇنيەدە كومبات بارىن ءۋالي ۇمىتىپ كەتىپ ەدى.
— جاۋدى سابىرمەن قارسى الىڭدار! جاقىننان اتىڭدار! شەگىنبەڭدەر! شەگىنبەڭدەر! — دەپ ايقايلادى كومبات.
ءبىر ساتكە ءۋالي ءوزىنىڭ بار دارمەنسىزدىگىن ايقىن سەزدى. كەشە عانا اۋزىنان شىققانىن بۇلجىتپاي ورىندايتىن روتاعا ءقازىر ءامىرى جۇرمەي قالعانداي. قولىنان تىزگىن شىعىپ كەتتى. اناۋ العى شەپتە سولداتتار ءارقايسىسى اجالمەن بەتپە-بەت الىسىپ جاتىر. مۇنىڭ «شەگىنبەڭدەر!» دەپ ەكى شابارمان ارقىلى بايبالام سالعان داۋىسى ولارعا جوندەپ جەتپەيدى دە. «شەگىنبەڭدەر!» دەگەن بۇيرىق تا مۇنىكى ەمەس — كومباتتىكى! ءۋالي ءوزىن ەلۋ-الپىس ادامدى امىرىنە كوندىرىپ، ولاردىڭ قايرات قيمىلىن باعىتتاپ جۇرگەن كوماندير ەمەس، دۇشپانىمەن قانجوسا بولىپ توبەلەسىپ جاتقان ۇلكەن پالۋاننىڭ ارتىندا بۇعىپ تۇرعان بالا سياقتى سەزىندى. تىزەسى دىرىلدەپ بارا جاتسا كەرەك.
جانىن قارماعاندا قولىنا قۇتىسى ىلىكتى. «ءيا... ءيا... الدەنىپ الۋ كەرەك!» قۇتىنىڭ تىعىنىن ارەڭ اشىپ، قوس قولداپ بۇيىرىنەن قىسىپ باسىنا كوتەردى. اششى سالقىن اراق وڭەشىن ورتەپ كەتتى.
العى شەپتىڭ قارداي بوراعان وعىنان دۇشپان اتاكاسى تۇنشىعىپ قالدى. ءبىراق نەمىستەر كەيىن شەگىنبەي جەتكەن جەرلەرىندە جاتىپ شۇڭقىر قازىپ بەكىنە باستادى. ازعانا سايابىردان كەيىن تاعى دا ءبىر دۇركىن ارتيللەريادان اتقىلاپ، تانك جىبەردى. ورمان ىشىنەن تانكتەرگە ىلەسە تاعى دا جاياۋ سولداتتار شىقتى.
كومبات ازعانا زەڭبىرەگىن كەيىنگە ساقتاعان ەكەن. جاۋ تانكتەرىنىڭ ماڭىنان ءار جەردەن سناريادتار جارىلدى. ءبىراق نەمىستىڭ ءۇش تانكى ونشا كوپ سەسكەنبەي ىركىلە اتقىلاپ، ىلگەرىلەپ كەلەدى. تانكتەردىڭ جاقىنداعان سايىن وتكىرلەنە تۇسكەن اششى سىقىرى ءۋاليدىڭ ميىنا قانجارداي قادالدى. كەنەت اراقپەن جيعان سوڭعى قايراتى — بۋداي تارقاپ، كوڭىلى قۇلازىپ قالدى. ءبىر عاجابى، ءدال وسى ءمۇساپىر حالىندە كەشەگى «ەرلىك كورسەتىن اتاعىمدى شىعارام» دەگەن ويى ساپ ەتە قالدى. ءۋالي كەشە ءوزىنىڭ جاۋىنگەرلەردى العا باستاپ، جاۋدى قۋىپ بارا جاتقان ەرلىك كەيپىن كوزىنە ەلەستەتىپ ەدى. ءقازىر سول ەلەس ءبىر ساتكە كوز الدىنا قايتىپ اينالىپ كەلدى. وندا ول ءوزىن كۇشتى سەزىنىپ ەدى — سول قيالىنداعى سەزىمى قازىرگى دارمەنسىز، ءمۇساپىر ءحالىن مازاقتاپ تۇرعانداي. قيالىنداعى جاۋ ويىنشىق ەدى، ال مىنا جاۋ اجال. كەنەت اناۋ سەكۋند سايىن جاقىنداپ كەلە جاتقان تانكتىڭ ءوزىن شىبىنداي جانشىپ كەتەتىنىن بار دەنەسىمەن سەزدى. «مەن ولمەۋىم كەرەك! ءولۋىم مۇمكىن ەمەس!» — دەپ ويلادى ول. قوزىپ كەتكەن ميىندا ءارتۇرلى ەلەس ءبىر جالت ەتىپ قالادى. مىنەكەي ينستيتۋتتىڭ ەگدە وقىتۋشىلارى اسىقپاي باسىپ اۋديتورياعا كىرىپ بارادى. الاسا بويلى، تىعىرشىقتاي، قىسىق كوز سالىمگەرەيەۆ كەڭسىرىگىندەگى كوزىلدىرىگىن سول قولىمەن كوتەرىپ تۇرىپ، كۇلىمدەپ ۋاليگە باس يزەدى. «مەن اجالدىڭ اۋزىندا ارپالىسىپ جاتقاندا، ولار قاننەن-قاپەرسىز لەكسيا وقىپ تۇر، — دەپ ىزالاندى ءۋالي،— مەن نەگە ولەم؟ سالىمگەرەيەۆتەن كەممىن بە؟» مىنەكەي ماحابباتقا تولى كوز شاراسى دوڭگەلەنىپ، جۇقا ەرنى ءدىر ەتىپ راۋشان كورىندى. «اح دەپ ىشقىندى ءۋالي، راۋشاندى ەندى قايتىپ كورمەۋىم مۇمكىن ەمەس!» ءۋالي العى شەپتەن شىعىپ كەيىن قاراي جۇگىرگەن جاۋىنگەرلەردى كوردى. انە ەكەۋى شىقتى، تاعى دا ەكەۋى. مىنەكەي ءتىپتى كوبەيىپ كەتتى. «بۇلار نەگە جۇگىرىپ كەلەدى!؟»
— جولداس كومروت، بىزدىكى قاشتى! —دەپ ايقايلادى تەمىر.
تەمىردىڭ ءسوزى ءۋاليدى ماڭدايىنان تاياقپەن قويىپ قالعانداي، سۇمدىق سىردى اشتى. دۇشپان-اجال تولقىنداي جاپىرىلىپ كەۋدەسىنەن باسىپ بارا جاتتى. ونى قايىرا سەرپۋگە تويتارۋعا بويىنان قايرات تابا الماي ءۋالي ىعا جونەلدى.
داۋىلدان قاشقاندا ىق ىزدەيتىن قوي سياقتى ءۋالي دەريەۆنياعا قاراي ويىستى. ەكپىندەپ كەلىپ ءبىر ءۇيدىڭ تاساسىنا تىعىلىپ ەپتىگىن باستى. ءۇيدىڭ ارجاعىنان دابىرلاعان داۋىس ەستىلەدى. كەنەت ەسىكتىڭ قولاقپانداي اعاش تۇتقاسى كوزىنە وتتاي باسىلدى. — قاشان كوردى؟— تۇتقانىڭ ورتاسى ىرسيىپ جارىلعان — ءۋاليدىڭ قولىنا تىكەنى كىرىپ كەتىپ ەدى.
— راۋشان!
ەسىكتەن دارى-دارمەك تولى ۇلكەن سارى سۋمكانى قۇشاقتاپ راۋشان شىقتى. قولىنان سۋمكاسى ءتۇسىپ كەتىپ، اقىرىن تۇرىپ قالدى. ءبىراق لەزدە قىزدىڭ ءوڭى جىلىدى.
— ءسالاماتسىز با، ءۋالي. مۇندا قايدان كەلدىڭىز؟
راۋشان كەنەت تىكسىنىپ، ۇرپيە قارادى. — مىناۋ تەگىن ءجۇرىس ەمەس قوي، — ءۋالي بەزىلدەپ سويلەپ قويا بەردى.
— تەز ءجۇر، راۋشان! جاۋ كەلىپ قالدى. تانكتەرى بار! — ول جالتاقتاپ ارتىنا قارادى. قاشقان سولداتتار تۇسىنان ءوتىپ بارادى. — ءجۇر تەز! ساعان كەلدىم!
— ءبىزدىڭ باتالون ورنىندا عوي! ونى قايتەمىز! — دەدى راۋشان شوشىنىپ.
— ويباي، تەز ءجۇر! ولار دا قاشتى! جاۋ كەلىپ قالدى!
— قوي، ولار ورنىندا! جاڭا كەلدىم عوي! —دەپ بولمادى راۋشان.
وسى كەزدە بۇرىشتان كوروستىليەۆ شىعا كەلدى.
— مۇندا ۇرەي سالىپ جاتقان كىم! — دەپ جەكىردى ول.
ءۋالي تاياقتان جاسقانعانداي ۇركىپ قالدى:
— ءسىزبىسىز، اعا لەيتەنانت؟ — دەدى كوروستىليەۆ ونى تانىپ.
— تانك كەلىپ قالدى! شەگىنۋگە بۇيرىق بار! — دەدى ءۋالي قىپىلىقتاپ.
— وتىرىك ايتاسىز! شەگىنۋگە بۇيرىق جوق. ءقازىر انا جاۋىنگەرلەردى توقتاتىڭىز! — دەپ كوروستىليەۆ سازارىپ ۋاليگە تونە ءتۇستى.
كەنەت قايناپ كەتىپ: — ۋبيرايتەس ك چەرتۋ! ا تو ستۋكنۋ! — دەپ اقىردى.
راۋشان اڭ-تاڭ بولىپ اۋزىن اشىپ تۇرىپ قالدى. ءۋالي «ءقازىر توقتاتام» دەپ كۇڭكىلدەپ اقىرىن شەگىنىپ بارىپ تايىپ تۇردى. كەنەت راۋشاننىڭ كوز الدىندا باسقا ءبىر كورىنىس جالت ەتتى. تاياق الىپ قۋعاندا قۇيرىعىن قىسىپ الىپ، كوزى جاۋتاڭداپ شەگىنە بەرەتىن قىزىل توبەت بولۋشى ەدى ۇيىندە. «ماسقارا-اۋ، مىناۋ سول عوي!»
— تۇرما! تەز جارالىلاردى جونەلت! — دەپ ءامىر ەتتى قازىقتاي قاتىپ قالعان راۋشانعا كوروستىليەۆ.
راۋشان ەرىكسىز ەكى جارالى جاۋىنگەر ايقاسىپ جاتقان ارباعا كەلدى. كوزىنەن اققان جاسىن سەزگەن جوق. «سونىڭ سۇمىراي ەكەنىن ءبىلىپ ەدىم» دەگەن كوروستىليەۆتىڭ ىزا مەڭ كۇيىنىش ارالاس داۋسىن قۇلاعى شالدى.
3
ءۋاليدىڭ روتاسىنىڭ شەبىن جارىپ وتكەن نەمىستەر سوكولوۆ دەريەۆنياسىنا سوقپاي ونى تىلدان وراعىتىپ، ديۆيزيا شتابى تۇرعان ۆاسيليەۆو دەپ اتالاتىن ۇلكەن دەريەۆنياعا — ەكى جولدىڭ تورابىنا قاراي بەتتەدى. دۇشپاننىڭ كەيىنگى بولىمدەرى مەن تانكتەرى ەكىنشى باتالوندى تۇگەل تىقسىردى. ءۇش-تورت كۇننەن بەرى ىركىلىپ كەيىنگى كۇشتەرىن تارتىپ العان نەمىس كوماندوۆانيەسى — شەپتىڭ ۇزىلگەن جەرىن سىنالاپ كەڭىتىپ، پرورىۆقا ۇلكەن كۇش توكتى. ولاردى ىشكە كىرگىزىپ جىبەرىپ قاپشىقتىڭ اۋزىن جابا سالىپ تالقانداۋعا — بەكىنىستى ارەڭ ۇستاپ تۇرعان باتالونداردىڭ كۇشى جەتپەدى. ديۆيزيا مەن پولك كومانديرلەرى بۇزىپ وتكەن جاۋ كۇشىنە قولداعى بار رەزەرۆىنەن سەلدىر توسقاۋىل قويىپ قاراۋىنداعى بولىمدەرىنە شەگىنۋگە بۇيرىق بەردى. باتالوندار جەلكەدەن تونگەن دۇشپاننان قاراسىن ۇزۋگە تىرىسىپ اتىسۋعا ازعانا توسقاۋىلدار قالدىرىپ اسىعىس شەگىندى.
مۇراتتىڭ كوماندا پۋنكتى سوكولوۆو دەريەۆنياسىنىڭ بەرگى شەتىنە تامان بولاتىن. ۇرىس كەزىندە مۇرات العى شەپتەگى، روتالاردا بولدى. ەرجۇرەك باتىر جىگىت قيىن ساتتە ءوز باتالونىنىڭ السىرەگەن جەرىن تاۋىپ الا قويىپ دەمەپ جىبەرەتىن. كەيدە كوزسىز باتىرلىعىن ماقتانىش ەتىپ ولىممەن وينايدى. نەعۇرلىم وجەت بولعان سايىن اجالدان اۋلاق بولاتىن سوعىستىڭ تۇسىنىكسىز زاڭى بويىنشا وعان دا وق دارىمادى. ول العى شەپكە كەلگەندە سولداتتارعا سابىر مەن سەنىم الا كەلەتىن. بار ويى مەن ارەكەتى شەگىنبەۋدە، نەمىستەردى توقتاتۋدا بولعان مۇرات توڭىرەگىندە نە بولىپ جاتقانىن تۇسىنە الماي قالدى. سول جاق قاناتتا ءبىر شاتاق بولعانىن سەزدى، ءبىراق وعان ءمان بەرىپ زەرتتەي قويمادى.
ىمىرت ۇيىرىلە باستاعاندا القىنىپ ماشتاي كەلدى. قاراسى كىشى ۇلكەن كوزى الاقتاپ:
— زولداس كومبات، بەرى كەپ كەتىڭىزشى! — دەپ شاقىردى.
مۇرات ءبىر جاماناتتىڭ بولعانىن سەزىپ توڭىرەگىندەگى ەكى-ۇش سولداتتان ءبولىنىپ شىقتى.
— ءيا، نەمەنە؟
ماشتاي توڭىرەكتە ەشكىم بولماسا دا اۋزىن قولىمەن قالقالاپ سىبىرلاپ سويلەدى.
— مەنى ءبىزدىڭ اديۋتانت زىبەردى. ءبىز قورساۋدا قالدىق!
— راس ايتاسىڭ با؟ انىقتادىڭدار ما؟ — دەدى مۇرات سەنگىسى كەلمەي.
— كوزبەن كوردىك. حوزۆزۆود، سانۆزۆود بار ءبارى تىلدان وبورون زاسادى. ءبىراق بىزگە قايرىلماي ءارى كەتىپ بارادى.
مۇرات قاتتى قينالدى.
— پولكتان حابار بار ما؟
— زوق. تەلەفون سىمىن قيىپ كەتكەن. سۆيازيست زالعايمىن دەپ بارىپ فريستەردىڭ ۇستىنەن سىقتى.
— اھ، نەتكەن ەسەك ەدىم. ءوزىم دە سەزۋىم كەرەك ەدى! — دەدى مۇرات، كۇيىنىپ. ءبىراق جەدەل بايلامعا كەلدى. — تەز روتا كومانديرلەرىن شاقىر. جوق، ءوزىڭ وسىندا بول! جاڭاعى ءۇش شابارماندى جىبەر!
روتا كومانديرلەرىنە مۇرات جاعدايدى قىسقا ءتۇسىندىرىپ ءامىر بەردى.
— ءبىز قورشاۋدا قالدىق. ەشكىم ۇرەي تۋدىرۋشى بولماسىن. مەنىڭ بۇيرىعىمسىز شەگىنگەن، دۇرىسىن ايتقاندا، قاشقان كوماندير بولسا تاباندا اتامىن. ءقازىر جاعداي بەلگىسىز. جاعدايدى انىقتاعانشا اينالا بەكىنىس جاساۋدى ۇيعاردىم. ءبىرىنشى روتا دەريەۆنيانىڭ وڭتۇستىك جاعىن، ەكىنشى روتا تەرىستىك جاعى، ءۇشىنشى روتا تىلدى قورعاۋعا تەز ءبىر ۆزۆودتان جىبەرىڭدەر. وقتى بارىنشا ۇنەمدەڭدەر. تاعى دا ەسكەرتەم، اسىرەسە ۆزۆود ورىن اۋىستىرعاندا ۇرەي تۋماسىن. تەز ورىنداڭدار!
ءۇش كوماندير ءۇش جاققا بىتىراي جۇگىرگەندە قاسىندا ءبىر جاۋىنگەرى بار ەنتىگىپ دۋلات كەلدى. مۇرات ونى قارا كولەڭكەدە داۋسىنان ارەڭ تانىدى.
— جولداس كومبات، سىزگە شەگىنۋگە بۇيرىق بەردى.
— كەشىگىپ قالدىڭ، دوستىم! ءبىز قورشاۋدامىز، — دەدى مۇرات وعان قاباعىنىڭ استىنان قاراپ.
— كەشىككەنىمدى بىلەم. ەكى ساعاتتا ارەڭ جەتتىك.
— سودان بەرى نە ءبىتىردىڭ! — دەپ جەكىردى مۇرات.
دۋلات قايمىققان جوق. ۇستەمەلەتىپ اسىعا سويلەدى.
— كەلە جاتىپ نەمىستەرگە سوقتىعىپ قالدىق. ورماننىڭ ىشىمەن ءوتىپ كەتەتىن ساڭلاۋ ىزدەپ ولاي جۇگىردىك، بۇلاي جۇگىردىك. ءتىپتى جۇبى جازىلماعانى. سوسىن ءبىر ۋاقتا سيرەي بەرگەندە كوزدى جۇمىپ تاۋەكەل عىپ قويىپ كەتتىك.
پولك كومانديرىنىڭ جاعدايى اسا قيىن بولعاندىقتان عانا دۋلاتتى جىبەرىپ وتىرعانىن مۇرات ۇقتى. دۋلات اكەلگەن بۇيرىقتىڭ ەندى كوك تيىن پايداسى بولماسا دا جىگىتتىڭ ەرلىگىنە ريزا بولدى.
— ال، دۇشپاننىڭ كۇشىن، بەت الىسىن جاقسى باقىلادىڭ با، ءوزىڭ بارلاۋشى ەمەسسىڭ بە؟ — دەدى داۋسى جۇمسارىپ.
دۋلات بۇ جولى ويلانىپ جاۋاپ بەردى.
— كۇش از ەمەس-اۋ دەيمىن. ءبىزدىڭ كورگەنىمىز باتالوننان ارتىق. — كوزى جەتپەگەن جورامالدى ايتقىسى كەلمەگەندەي دۋلات قوبالجىڭقىراپ قالدى. — ءبىز تىڭ تىڭداپ ۇيرەنگەن ساققۇلاقپىز عوي. دۇبىرىنە قاراعاندا كۇشى كوپ سياقتى. ەداۋىر تانكتەرى بار — داۋسىن قۇلاعىمىزبەن ەستىدىك.
مۇرات الدى-ارتىن ءبىلىپ الماي شەگىنۋگە بۇيرىق بەرگىسى كەلگەن جوق. الدىڭعى جاۋدان قاشقاندا ارتىنان دا، بۇيىرىنەن دە جاۋ شىقسا باتالوننىڭ ۇرىككەن قويداي دۇرلىگەتىنىن ءبىلدى. سوندىقتان دا ءاربىر قيمىلى الدىن الا ەسەپتەۋلى بولۋعا ءتيىس. ول وقىس ويعا بەكىندى.
— پولكقا قوسىلعانشا مەنىڭ قاراۋىمدا بولاسىڭ! — دەدى دۋلاتقا، — ال، قازىردەن باستاپ ىسكە كىرىسەمىز. ماشتاي تەز ەرجاننىڭ ۆزۆودىنان بەس جاۋىنگەر ەرتىپ كەل،— ماشتاي جۇگىرىپ كەتكەسىن قايتادان دۋلاتقا بۇرىلدى. — ءقازىر رازۆەدكاعا شىعامىز.
— قۇپ، — دەپ دۋلات قولىن شەكەسىنە قويدى.
— مەنىمەن بىرگە جۇرەسىڭ.
— جولداس كاپيتان، ءسىز ءوزىڭىز دە باراسىز با؟ — دەپ تاڭىرقادى دۋلات.
— ءيا!
— جولداس كاپيتان، ءسىز... ءسىز بارماي-اق قويساڭىزشى. كەرەگىڭىزدى ايتىڭىز... Meن ءبارىن ءبىلىپ بەرەيىن.
— قارسى سويلەمە! — دەپ كەيىپ تاستادى مۇرات وعان. — سەنىڭ بىلگەنىڭ ماعان بىلگەن بولمايدى. ءوز كوزىممەن كورۋىم كەرەك.
مۇراتتار بارلاۋعا شىققاندا ابدەن قاس قارايدى. سوعىستىڭ گۇرىلى باسەڭ تارتىپ الىستاپ بارادى. سول جاق فلانگىدەن ەشبىر اتىس ەستىلمەيدى. وڭ جاقتا الىستا زەڭبىرەك وتى جارقىلدايدى. گۇرسىلدەگەن داۋىس ءبىرازدان كەيىن تالىپ ەستىلەدى. سوكولوۆو دەريەۆنياسى تۇرعان قىرقانىڭ استىنا تۇسكەننەن كەيىن كىسى ەمىن-ەركىن جۇرە بەرەتىن تىل جاق، ەندى تۇڭعيىق قارا سۋداي — سيپالاپ اياقتى اڭداپ باسۋ كەرەك. باستى قاتەرگە تىكپەي سول تۇڭعيىقتىڭ ارعى بەتىنە ءوتۋ دە مۇمكىن ەمەس.
دەريەۆنيادان ءجۇز قادام شىققاننان كەيىن مۇرات كىلت توقتادى. الدىنان اربا سالدىرى، وعان ىلەسە ادام دابىرى ەستىلدى. قاي تىلدە سويلەگەندەرىن ايىرۋعا بولمادى. وڭ جاقتان ماشينا گۇرىلدەدى. «اھا، وسىدان ءبىر شاقىرىم جەردە شوسسە بار ەدى-اۋ»، — دەدى مۇرات. بىر-ەكى رەت ماشينانىڭ شاحتى دا جالت ەتە قالدى. ەندى بايقادى، ول جاقتان دا اربا سالدىرى، ايقاي-شۋ ەستىلەدى. جول العى شەپتەن قيعاش سوزىلىپ ەكى شاقىرىمداي جەردە مۇرات باتالونىنىڭ ارتىن وراي وتەتىن. «ءبىزدىڭ جەلكەمىزدەن توسقاۋىل تاستاماعان-اۋ!» دەپ ويلادى مۇرات. مۇرات ىمداپ دۋلاتتى شاقىرىپ الدى.
— سەن قاسىڭا انا قارتبايدى ال دا ءبىزدىڭ بۇرىنعى وكوپتى شولىپ قايت! قارتباي جولدى جاقسى بىلەدى، — دەدى كۇبىرلەپ، — تەك ساق بول.
وكوپتا نەمىستەر جوق بولىپ شىقتى. مۇرات وڭدى-سولدى ءبىراز باعدارلاپ دۇشپان كولوننالارىنىڭ قوزعالىسىن، باعىتىن توپشىلاعان بولدى. قايتىپ كەلىپ كومانديرلەردى جيناپ الىپ شەگىنۋ ءتارتىبىن ايتتى. حوزۆزۆود پەن سان ۆزۆود ەسىنەن شىعىپ كەتكەن ەكەن، كوروستىليەۆ ۇندەمەپ ەدى، بۇگىن ابدەن بەرەكەسى قاشقان دوشيەۆسكيي شىداي المادى.
— حوزۆزۆود قايدا بولادى، جولداس كاپيتان؟ — دەدى ول.
— ءتۇۋ، ەسىمنەن شىعىپ كەتىپتى عوي، قۋعاندا ارتتا، قاشقاندا الدا بولاتىن ەدىڭ. ەندى الدى-ارتىمىز جاۋ. ءدال ورتادا بولاسىڭ، — دەدى مۇرات. — وق-دارىگە ساراڭ بول. سىعىمداپ ۇستا!
مۇرات روتا ۆزۆودتارىن بىرتىندەپ العى شەپكە شىعارىپ الىپ، ۇلكەن شوسسەنى وڭ قاپتالعا الا سولتۇستىك شىعىسقا قاراي ءجۇردى. مىنەكەي بۇدان ەكى كۇن بۇرىن ءوزى تاستاپ شىققان وكوبى. سولداتتار ەسكى جۇرتىن تانىپ كۇبىرلەسىپ قويادى. اسپاندى بۇلت تورلاعان، جىلت ەتىپ ءبىر جۇلدىز كورىنبەيدى. ءۇش جۇزدەي ادام دەمىن ىشىنە تارتىپ، ءۇنسىز اياڭداپ كەلەدى. التى ءجۇز قۇلاق ەلەڭدەپ ءاربىر سىبدىردى باعادى. قاراڭعى ءتۇن جۇمساق قۇشاعىمەن باتالوندى جاۋ كوزىنەن قىمتادى.
مۇرات بۇل ءتۇنى نەمىستەرگە سوقپاي، تاڭ اتقانشا سۋىت ءجۇرىپ قورشاۋدان شىعىپ كەتكىسى كەلدى. ءبىراق باتالوننىڭ ءجۇرىسى بارعان سايىن باسەڭدەي ءتۇستى. العا جىبەرگەن بارلاۋشىلارى اداسىپ جۇرگەن دۇشپان توبىنا كەزدەسىپ، ىركىلە بەردى. ورمان ىشىندەگى جالعىز اياق جولدار دا ەرەگىسكەندەي بىردە جاۋدىڭ ۇلكەن كولوننالارى اعىلىپ جاتقان شوسسەگە تىرەلىپ، ەندى بىردە سول جاققا قيسىق تارتىپ الەك قىلدى. ءۇش-تورت ارباسى، ءۇش كىشكەنە زەڭبىرەگى بار مۇرات جولسىزبەن جۇرە المادى. باتالون تۇنىمەن ون شاقىرىمداپ-اق جەر ءوندىردى.
كۇزدىڭ بۇلىڭعىر تاڭى كوگەرىپ اتىپ قالدى. اعاش اراسى ايقىندالىپ، تاسادا وسكەن بالاپان قاراعايلار مەن شوعىر بۇتالار دا انىق كورىندى. باتالون ورماننىڭ شەتىنە تىرەلدى. الدا سۇرعىلت تارتىپ ۇلكەن اشىق الاڭ جاتىر. ءار جەرىندە شوعىرلانىپ قاراعاي، قايىڭ وسكەن. دەريەۆنيالار ورماندى ىقتاي ورنالاسقان بولار، ءازىر كوزگە تۇسپەيدى. تاڭعى سىزدى قويۋ اۋا تۇنىپ تۇر، قىبىر ەتكەن تىرشىلىك بەلگىسى جوق. نەمىستەردىڭ الدىڭعى كولوننالارى ۇزاپ كەتكەن دە، وزگەلەرى جولداعى دەريەۆنيالارعا تۇنەگەن سياقتى. ون شاقىرىمعا جۋىق اشىق الاڭدى جارىق كەزدە كەسىپ وتۋگە مۇرات باتا المادى.
مۇراتتىڭ شەگىنىپ بارا جاتقان ديۆيزيانى ءبىر تۇندە قۋىپ جەتەم دەگەن ويى بولمادى. ەندى مۇنىڭ ءجۇرىسى باياۋلاپ، قيىنداي بەرەدى دە، مايدان ءشوبى الىستاي بەرەدى. دۇشپاننىڭ بەت الىسى قاتتى. ونى جاڭا رۋبەجدە توقتاتقانشا، ەگەر ۇزاڭقىراپ كەتپەسە، تورت-بەس كۇن وتەدى. تالاي تۇتقيىلدان كۇتكەن توسقاۋىلدار، قاپىسىن باققان قاۋىپتەر تۇر الدىندا. ءۇش ءجۇز ادام مۇراتقا سەنەدى، ارقا سۇيەيدى، ال مۇرات كىمگە ارقا سۇيەيدى. بۇرىن ەش ۋستاۆتا جازىلماعان، ۋچيليششەدە وقىتپاعان قيمىلدار كۇتىپ تۇر الدىندا. جالعىز باتىرلىقتىڭ عانا ءىسى ەمەس ول. سابىر مەن شاپشاڭدىق، بايىپتى اقىل مەن ۇشقىر وي قاتار بولۋعا كەرەك مۇندايدا.
مۇرات بۇيرىق توسىپ ورمان ىشىندە وتىرىپ قالعان جاۋىنگەرلەرگە قايتىپ ورالدى. روتالار تىزبەك-تىزبەگىمەن توقتاعان جەرلەرىنە قيسايا كەتكەن. ءار جەردەن كۇبىرلەگەن داۋىس ەستىلەدى. اشەيىندەگىدەي ەمەس، قاباقتارى قاتىڭقى. قاستارىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا كومباتقا دامەلەنە قاراسادى. مۇرات ول كوزقاراستى ءتۇسىندى. ءبىراق نە جاقسىلىق ايتىپ قۋانتادى؟ كەنەت وسى كوزدەرى جاۋدىراپ وتىرعان كوپ سولدات وزىنە بۇرىنعىدان دا جاقىن كورىنىپ ىستىق تارتىپ كەتتى. «كەمەدەگىنىڭ جانى ءبىر». مۇراتتىڭ ويى تولقىپ كەتتى بىلەم، بالاپان قاراعايدىڭ ءبىر جىڭىشكە شىبىعىن سىندىرىپ الىپ تىكەنەگىن ارشىپ، اۋرەلەي بەردى. «جوق، بۇلارعا بار اششى شىندىقتى اقتارىپ ايتپاي بولماس. ءبارىن قاباقتان سەزىپ تۇرعاندا نەسىن جاسىرام» دەپ ءتۇيدى.
— جولداستار، — دەپ سابىرلى داۋىسپەن باستادى مۇرات. — ءبىزدىڭ قورشاۋدا قالعانىمىزدى وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر. جاعداي بەلگىسىز دە، قيىن دا. قۋانارلىق ەش نارسە ايتپايمىن. ءبىز ءبىر كۇن، ەكى كۇندە قورشاۋدان شىعا المايمىز. الدىمىزدا تالاي كۇتپەگەن قاۋىپتەر تۇر. وعان ەردىڭ ەرى شىدايدى. سوعان ءقازىر ازىرلەنىڭدەر. — مۇرات سويلەگەندە شىبىقتى اۋرەلەپ تۇر ەدى، بايقاماي قاتتىراق يگەندە سىنىپ كەتتى. — ءبىر ادام شاشاۋ شىقپاسىن. «جالعىز ادام جاۋىنگەر ەمەس» دەيدى ورىس. جالعىزدى دۇشپان مىنا شىبىقتان وڭاي سىندىرادى. — مۇرات قولىنداعى شىبىقتى سىرت ەتكىزىپ تاعى ءبىر سىندىرىپ لاقتىرىپ جىبەردى. — ال وسى وتىرعان ءبارىمىز ورمانبىز.
ورماندى وتاۋ وڭاي ەمەس. ءبىزدىڭ كۇشىمىز بىرلىكتە. «كەمەدەگىنىڭ جانى ءبىر»، — دەگەن ماقال بار. ءبارىمىزدىڭ جانىمىز ءبىر. ال سول كەمەمىزگە ءقازىر ءقاۋىپ ءتوندى. كەمەگە ءقاۋىپ تونگەندە جانىن اياپ قالاتىن مورياك بولا ما؟ — قادالا قاراپ قالعان كوپ مۇراتتى ءۇنسىز قوستادى.— بولمايدى. ەندەشە ءبىزدىڭ ارامىزدا ونداي ادام بولماۋ كەرەك. ال، سىزدەرگە بەرەتىن ۋادەم — اياۋسىز قاتال بولام. بارلىق كومانديرلەردەن دە قاتالدىقتى تالاپ ەتەم.
جاسقانۋ، قوبالجۋ، الاقتاۋ دەگەندى ۇمىتىڭدار. نە ولەمىز، نە وسى قورشاۋدان شىعامىز! باسقا جول جوق. ەگەر جاۋدان ساۋعا سۇرايتىن سۇمىراي تابىلسا، تاباندا اتۋعا بۇيىرامىن. ۇرەي سالۋشىلارعا دا ءامىر سول.
4
— سەن قاراعاي ورماننىڭ قانداي عاجاپ ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ اۋاسى قانداي تاماشا، بۇكىل ىشكى سارايىن تازارىپ، جانىڭ جاي تاۋىپ قالادى، — دەدى زەمسوۆ قارتبايعا. ول ەرتەڭگى سالقىن اۋانى كەۋدەسىن كەرە ءبىر جۇتىپ الدى. — مىنە قانداي تاماشا! قايىڭ ورمانعا مەن ونشا قۇشتار ەمەسپىن. ول جازدىگۇنى عانا ءتاۋىر. وندا دا ادەمى كيىنىپ سىلاڭداعان كەلىنشەك سياقتى. تەك كوركى عانا. ال، قاراعاي دەگەن، باۋىرىم، باسقاشا دۇنيە! سىلاڭداپ كوز تارتپاعانىمەن قانشاما سابىرلى سۇلۋلىق جاتىر وزىندە! ادامعا كۇش-قۋات بەرەدى بۇل! سەن تۇسىنەسىڭ بە ستەپنياك!؟»
— ءيا، اعاش دەگەن جەر جانناتى عوي،— دەپ قوستادى قارتباي.
زەمسوۆ ورتا بويلى، تىعىرشىق دەنەلى سارى جىگىت. شيكىل قاباعى ءبۇرىسىپ كەتكەن، بەت اجارى تۇكسيىڭكى. شۇيىرىلگەن كىشكەنە كوك كوزىندە جىلتىراعان كۇلكى تابى وشپەيدى. وتىرىك اشۋلانىپ ەندى-ەندى كۇلىپ جىبەرەيىن دەپ تۇرعان ادام سياقتى كورىنەدى ىلعي. كىشكەنە تومپەشىكتىڭ ۇستىندە قولىمەن بالاپان قاراعايدىڭ قىلقانىنداعى بوز قىراۋدى قاعىپ ءتۇسىرىپ، ورمان تۇكپىرىنە قيالدانا قارايدى. ونىڭ قاسىندا استىنا پلاشش-پالاتكاسىن جايىپ جىبەرىپ مالداسىن قۇرىپ تەمەكى تارتىپ قارتباي وتىر. شىنتاقتاپ بوندارەنكو جاتىر. قارتبايدان اۋىسقان پلاشش-پالاتكانىڭ ەكى شەتىندە تىزەلەرىن قۇشاقتاپ ارەڭ سىيىپ ءبورىباي مەن كوجەك وتىر. بۇكىل باتالوننىڭ جاۋىنگەرلەرى ساقتىق ءۇشىن ۇساق توپقا ءبولىنىپ ورمان ىشىندە دوڭگەلەنە ورنالاسقان.
— مەن سىبىردە تۋىپ ءوستىم، قازاقستانعا كەيىن كەلدىم عوي، ورمان دەپ ءبىزدىڭ ءسىبىردىڭ ورماندارىن ايتسايشى. — زەمسوۆ تولقىعان قيالىن توقتاتا الماي سويلەي بەردى. — كەيدە پاپاما ەرىپ اڭعا شىققاندا ءۇش كۇن ءجۇرىپ ورماننىڭ شەتىنە شىعا الماۋشى ەدىك.
— سول ورماننىڭ جارتىسىن ءبىزدىڭ دالاعا بەرەر مە ەدى، — دەدى ءبورىباي.
— سوعىس بىتكەسىن تاسىپ ال، — دەپ كۇلدى بوندارەنكو.
— تاسيتىن تۇگى دە جوق، اعاش ەگۋ كەرەك، — دەدى وعان زەمسوۆ.
— سەن ەگۋدى قويا تۇر، —دەدى وعان بوندارەنكو، — ودان دا مىنا قۇرساۋدان شىعۋدىڭ جايىن ايتسايشى.
— كومبات ساعان ايتقان جوق پا؟ — دەدى زەمسوۆ بوندارەنكونىڭ ءسوزىن ۇناتپاي. — ءبىز كومانديردىڭ بۇيرىعىن ىستەيمىز.
بوندارەنكو زەمسوۆتى كىنالاعانداي باسىن شايقادى.
— كومانديردىڭ بۇيرىعىن ورىنداۋدى سەن ماعان ۇيرەتپە. سەن ءوزىڭ كوپ قيالدايسىڭ دا، ءبىراق ءجونى ءتۇزۋ نارسە ويلاپ تاپپايسىڭ. مۇندايدا ءجون-جوسىقتى اركىم ويلاۋ كەرەك. اقىلعا اقىل قوسۋ كەرەك. سولاي ەمەس پە، كوجەك؟ — بوندارەنكو زەمسوۆتان قوشامەت تابا المايتىنىن ءبىلىپ كوجەككە قوستاتتى ءسوزىن.
ەرجان ۇيىقتاپ الماق بوپ جاتىپ ەدى، ازعانا كوزى ىلىنگەننەن كەيىن ەرتەڭگى دىمقىل سالقىنعا بويى توڭازىپ ويانىپ كەتتى. ەندى سولداتتاردىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ تەك جاتىر. قيالدانباي جۇرمەيتىن البىرت زەمسوۆتى قۋ ءتىلدىنىڭ ىشىندەگى ەڭ از سويلەيتىن بوندارەنكو ىلعي قاعىتىپ وتىرادى. انانىڭ كوپ سوزبەن قىزىنىپ ايتقانىن بۇل ءبىر سوزبەن ءدال شەرتىپ تۇسىرەتىن. ءبىراق بۇل جولى بوندارەنكو اششى ءتىلىن جۇمسارتىپ بايىپتى سويلەدى.
— سەن نەمەنە، كومانديرگە اقىل ۇيرەتەيىن دەپ پە ەدىڭ؟ — دەدى زەمسوۆ، بوندارەنكوعا ءسوزىن جىبەرگىسى كەلمەي.
ەرجان باسىن كوتەرىپ الدى.
— ۇيرەتسە نەسى بار. — ەرجان قايمىعىپ قالعان زەمسوۆقا جىلى شىرايمەن قارادى. — كوماندير بىتكەن دانىشپان دەپ پە ەدىڭ!؟ يۆان اعاي سەنى مەن مەن سياقتى جاستارعا تالاي نارسە ۇيرەتە الادى. كورگەنى كوپ ادام. — ول بارعان سايىن وزىنەن ءوزى ءوش العىسى كەلگەندەي اشۋلانىپ، ايىزى قانا سويلەدى. — ءبىز ەكەۋمىزدىڭ كوكىرەگىمىز كوكتە بولعانمەن، جارىتقانىمىز شامالى. ءبىز كوپ وقىدىق دەپ ويلايمىز. — نەگە ەكەنى بەلگىسىز ەرجان وزىنە زەمسوۆتى قوساقتاپ الدى. — ونىڭ ءبارى چەپۋحا، دوستىم. ءبىز ومىردەن ەش نارسە بىلمەيمىز. تۋماي جاتىپ جەتىلدىك دەپ ويلايمىز. جوق، دوستىم، ولاي ەمەس ەكەن. — سولداتتار قىسىلىپ ۇندەمەي قالدى. ەرجان ءوزىنىڭ ورىنسىز قىزىڭقىراپ كەتكەنىن سەزىپ، ەرىكسىز ەزۋ تارتتى. — يۆان اعاي مەن قارتبايلار ءومىردىڭ اششى-تۇششىسىن تاتقان ادامدار. سولاردان ۇيرەنۋىمىز كەرەك.
— ءسىز دە ءوزىڭىزدى كەمسىتە بەرمەڭىز، جولداس لەيتەنانت، — دەپ كۇلدى بوندارەنكو.
— ال جارايدى، دەمالىڭدار،— دەپ ەرجان ورنىنان تۇرىپ كەتتى.
— وسى ماعان نەگە كەيىدى، — دەپ قىنجىلدى زەمسوۆ، ەرجان ۇزاپ كەتكەسىن.— مەنىڭ جازىعىم جوق سياقتى ەدى.
— سەن، بالا، اقىماقسىڭ، — دەپ بوندارەنكو باسىن شايقادى.
— اقىماق ەكەنىمدى ءوزىم دە بىلەم،— دەپ مويىندادى زەمسوۆ.
— كورمەيسىڭ بە، جانى كۇيىپ بارا جاتقانىن،— دەدى بوندارەنكو. — ول وزىنە ءوزى كەيىدى. سەنى اشەيىن مىسال رەتىندە قوساقتاي سالدى.
سوزگە ءبورىباي ارالاستى.
— ەكى-ۇش كۇننەن بەرى رەنجۋلى. قارتباي، سەن ايتىپ پا ەدىڭ، مولدابايەۆپەن كەرىسىپ قالدى دەپ. سودان با ەكەن؟
— جالعىز ول ەمەس سياقتى، مۇندا باسقا ءبىر گاپ بار، — دەدى بوندارەنكو.
كوجەك ەرجاننىڭ كوڭىلىنىڭ جۇدەۋ ەكەنىن ءبىلىپ، سۇراۋعا باتا الماي، سىرتىنان جانى اشىپ ءجۇر ەدى، ءقازىر شىداي الماي كەتتى.
— اپىر-اي، كىم رەنجىتتى ەكەن، جولى بولماعىر. ەشكىمگە جاماناتى جوق بالا عوي. قاتتى قينالىپ تۇر عوي تەگى، — دەدى قاتتى كۇرسىنىپ.
— بالا ەمەس، دىرداي كوماندير، — دەپ قارتباي ونى تويتارىپ تاستادى. — بويىندا قايراتى بولسا شىدار، توزەر. ەش نارسەسى كەتپەس. جاسىق بولسا وبالى وزىنە.
ەرجان كەشەگى سوعىستا جەڭىل جارالانعان-دى. وق مويىن ەتىن سىدىرىپ كەتتى. موينىن تاڭعان مارلىگە قان قاتىپ، جاراسى اۋىرىپ مازاسىن كەتىردى. جاراسىن قايتا تاڭدىرۋعا سانۆزۆودقا بارعىسى كەلدى. سانۆزۆودتى ەسىنە العاندا كەشەدەن بەرى قىزۋ سوعىس ۇستىندە، قاربالاستا ۇمىتىلا باستاعان اۋىر وي قايتا قوزعالىپ كەتتى. قىزعانىش، كۇيىنىش، وتەلمەس وكىنىش ءبارى ارالاسىپ قايعى ءورتى شارپىماعان ۋىز جانىن جەگىدەي جەگەن اششى سەزىمگە، كۇيىنىشكە اينالدى.
كەيدە سەنگىسى دە كەلمەيدى. «ءوزىم دە قىزبامىن عوي. اشۋ ۇستىندە اڭعارماي تەرىس ۇققان شىعارمىن. قىزعانشاق كوڭىل اسىرا ويلاعان شىعار»، — دەيدى. ءبىراق راۋشاننىڭ شىرىلداپ ۋاليگە ارا تۇسكەنىن ويلاپ، «جوق، جىعىلعانىڭدى ءبىل، ءوزىڭدى وتىرىك جۇباتپا»، — دەيدى. كەيدە ءوزىن قايراپ: «نەمەنە سونشاما ەگىلىپ، دۇنيەنىڭ تىرەگى سول ما ەكەن؟ ونىڭ اكەسىندەي قىزدار دا بار شىعار! مەيلى!» —دەيدى. ءبىراق كوكىرەگىن باسقان اۋىر ءزىل ونىمەن تارقامايدى. قازىقتى اينالعان ارقانداۋلى اتتاي قايتا-قايتا ويى راۋشانعا ورالا بەرەدى. «سەن دە عاشىق بولار ۋاقىتتى تاپقان ەكەنسىڭ؟ جەتەر ەندى، ۇمىت!» — دەيدى وزىنە. ءبىراق سول ساتتە:
راۋشاننىڭ سوناۋ ءبىر ايلى تۇندەگى مولدىرەگەن كوزقاراسى ەلەستەيدى كوزىنە. «ەرجان!» دەگەندەگى وزگەشە ءبىر نازدى ءۇنىن، ەشبىر جانعا ۇقسامايتىن اسەم كۇلكىسىن ەستيدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز ەرجان سول كۇلكىنى اپپاق تازا قارعا تەڭەيتىن. جاڭا جاۋعان ۇلپا قارداي جۇمساق، اشىق ساف كۇلكى.
كەيدە وسىنىڭ ءبارى قاپىرىق ءتۇس، ويانىپ كەتسە قاتتى قۋاناتىن سياقتى. «وسى مەن ءتۇس كورىپ جاتقان جوقپىن با؟» دەپ ءوزىن شىمشيدى. ءتۇس ەمەس، «نەگە بۇلاي بوپ شىقتى؟ نەگە؟ نەگە مەنىڭ ىلعي جولىم بولمايدى؟» — دەپ كۇرسىنەدى. جايناپ تۇرعان دۇنيەسىن قارا داۋىل قيراتىپ كەتكەندەي سەزىنەدى. كەنەت «ەكىنشىلەي تەنتەك بولما، بالا»، — دەگەن ءۋاليدىڭ داۋسىن، كەلەمەج كۇلكىسىن اپ-انىق ەستىدى. ءتىپتى جالت قارادى. ۇياتتان ەكى بەتى دۋىلداپ كەتتى! «جوق، سانۆزۆودقا بارمايمىن، — دەپ قايتا بۇرىلدى. ءبىراق موينىن وقىس بۇرعاندا جاراسىن اۋىرتىپ الدى. ءمارلىنىڭ استىنان موينىن قۋالاي جىلى قان اقتى. «قاپ! —دەدى ەرجان. — مەيلى، كوروستىليەۆقا تاڭدىرىپ الارمىن».
سانۆزۆودتىڭ ارباسى دوعارۋلى. بەس-ون قادامداي جەردە ءبىر سانيتار اتتىڭ موينىنان قامىتىن الماي، تىزگىنىنەن ۇستاپ جايىپ تۇر. كوروستىليەۆ شينەلىن شەشىپ الىپ ايقارا جامىلىپ اربانىڭ ۇستىندە قورىلداپ جاتىر. ەرجان كوروستىليەۆتىڭ راقاتتانىپ ۇيىقتاعانىنا قىزىعىپ وياتۋعا قيماي تۇرىپ قالدى.
— ونى وياتپاڭىزشى.
ەرجاننىڭ جۇرەگى ءدىر ەتە قالدى. اربانىڭ ار جاعىنان راۋشان شىقتى.
— جايشا كەلدىڭىز بە؟ — دەدى ول ەرجانعا جاقىنداپ. — جارالانىپ قالعانسىز با؟— راۋشان ەرجاننىڭ موينىنداعى ءمارلىنى كورىپ كوزى ءۇرپيىپ كەتتى.
— جاي... تەك تەرىنى سىدىرىپ كەتتى. كوروستىليەۆقا تاڭدىرىپ الايىن دەپ ەدىم.
ەرجان راۋشانعا قانشا قاراماۋعا تىرىسسا دا كوزى ەرىكسىز تۇسە بەردى: «جۇدەپ قالىپتى عوي. ۇرىس قاجىتتى ما ەكەن! الدە قورشاۋدا قالعانعا قايعىرا ما؟»
— ول وياتپا دەپ ەدى...— راۋشان ءمۇدىرىپ قالدى. — مەن تاڭىپ بەرەيىن.
راۋشان اربانىڭ ۇستىندەگى سۋمكاسىن الىپ اقتارا بەردى. «بۇل نەگە سونشا جۇدەۋ، الدە سۇيگەنىن اڭساپ قالعانى ما؟ — دەپ ويلادى ەرجان. — ءتىپتى قيمىلى دا وزگەرىپ كەتىپتى. ادەمى ەپپەن جىپىلداپ تۇراتىن قولى كۇرمەلىپ قالعانداي، اۋىر قيمىلدايدى. سىرقات ەمەس پە ەكەن؟»
— قانە بەرى كەلىڭىز.
ەرجان راۋشاننىڭ قاسىنا اياعىنىڭ استىندا شوق تۇرعانداي ارەڭ باسىپ كەلدى.
— وتىرىڭىز، سوندا ىڭعايلى بولار.
ەرجان جۇرەلەي وتىردى. «ءسىز، ءبىز» دەگەن تىكەندەي ءسوز قۇلاعىن تەسىپ بارادى. راۋشان ەرجانعا ءسال قىرىنداۋ تىزەرلەي وتىرىپ، تاڭعىشىن شەشە باستادى. ءار وراۋىن تارتقان سايىن موينىنان ءبىر قۇشاقتايدى. مىنەكەي بەتى بەتىنە ءتورت-اق ەلى تيمەي تۇر. قۇلاعىنىڭ تۇبىندە جىپ-جىلى دەمىن سەزەدى. وسى كۇنگە دەيىن قالاي بايقاماعان، جۇپ-جۇمىر موينى نەتكەن ادەمى. ەرتەڭگى سالقىننان ءسال قىزعىلت تارتقان. تاماق استىندا تارىداي مەڭى بار ەكەن. راۋشان ەرجاندى اياسىنا ەرىكسىز تارتىپ بارادى. «اناۋ ادەمى مەڭىنەن ءبىر سۇيسەم... جوق... جوق، تەك ەرنىمدى تيگىزسەم...» ەرجاننىڭ باسى اينالدى. «اۋ، ماعان نە بولعان. سابىرىم قايدا؟ — دەپ اشۋلاندى ەرجان. — سەنى ونىڭ جەك كورەتىنىن ۇمىتتىڭ با، ارسىز. ءوزىڭدى جەك كورگەن ادامدى سەن دە جەك كورمەيسىڭ بە، جاسىق شىركىن». ەرجان ءوزىن قانشا قايراسا دا كوڭىلى ءال بەرمەي بارادى: راۋشاندى الپەشتەپ، الاقانىنا سالىپ كوتەرىپ العىسى كەلەدى. كوز الماي ءسۇيسىنىپ قاراي بەرگىسى كەلەدى. كەنەت سۋىق وي جۇرەگىن شانشىپ ءوتتى. «ول... ول... ماعان ارام بولدى عوي!» ەرجان باسىن كەيىن تارتىپ قالدى.
— اۋىرتىپ الدىم با؟ — دەدى راۋشان قورقىپ.
— جوق... جوق...
راۋشان ءمارلىنى شەشىپ الىپ تاستادى. جارانىڭ توڭىرەگىن مۇزداي سۇيىق دارىمەن ءسۇرتتى. سول قولىمەن ەرجاننىڭ موينىن ءبۇرىپ ۇستاپ الدى. ءار ساۋساقتىڭ ىزىنەن قانىنا جىلى راقات دارىپ بارا جاتىر، ءبىراق ءبىر ساتتە سول جۇمساق ساۋساقتان تۇرشىگىپ، موينىن تارتىپ العىسى كەلەدى.
— جارانىڭ اۋزى جامان بولىپ كەتىپتى عوي، كەشە نەگە كەلمەدىڭ؟ — دەدى راۋشان.
ەرجان ىزامەن مىرس ەتتى.
— كەشە نەمىستەرگە توقتاي تۇرىڭدار دەپ ەدىم، كونبەدى عوي.
راۋشان كوزى مولدىرەپ ەرجانعا قارادى. قاسىرەتكە تولى كوز شاراسى: «مەنى نەگە رەنجىتەسىڭ، مەن باقىتسىزبىن عوي»، — دەپ تۇرعانداي. ەرجان ءوزىنىڭ قاتتى ءسوز ايتقانىنا وكىندى. راۋشان ەرجاننىڭ جاراسىن قايتادان تانا باستادى. ءمارلىنىڭ ءبىر شەتىن ساۋساعىمەن باسىپ تۇرىپ ءبىر قولىمەن موينىن قۇشاقتاي ورايدى. ەكەۋى بىر-بىرىنە قاراماۋعا قانشا بەكىنسە دە كوزدەرى ءتۇيىسىپ قالا بەردى. راۋشاننىڭ وڭىندە قان جوق، جۇقا ەرنىن جىمقىرىپ العان. ەرجان وزىنە ەڭ سۇيكىمدى، ەڭ جاقىن، ەندى جات بولىپ كەتكەن جۇزگە قاراي بەردى. جۇرەگىن قىزعانىش وتى ورتەيدى. «ءاي، — راۋشان، راۋشان! مەن سەنى جاقسى كورەتىن ەدىم عوي، — دەيدى ەرجان ىشىنەن. — سەنى مەندەي جاقسى كورەتىن ەشكىم جوق. ول سەنى جاقسى كورمەيدى. نەگە الداندىڭ؟ سەن ونىڭ قانداي ادام ەكەنىن بىلمەيسىڭ عوي، سەنى قور قىلادى عوي ول. اھ، مەن سەنى جانىمنان ارتىق كورەتىن ەدىم عوي. نەگە تۇسىنبەيسىڭ؟ سەنسىز ماعان ءومىردىڭ قىزىعى جوق ەكەنىن نەگە بىلمەدىڭ؟ ول ارام، ارام. سەنى الدادى. ەگەر سەنى تيتتەي رەنجىتسە، مەن ونى ولتىرەم... جوق، جوق... سەندەردىڭ ارالارىڭا تۇسەتىن نە شارۋام بار. مەيىلدەرىڭ. ءبىراق ول سەنى قور قىلادى. سەن مەنىڭ سىرىمدى سوندا ۇعارسىڭ. ءبىراق ول كەش بولادى. جوق، جوق، مەن ونداي تاسجۇرەك ەمەسپىن. مەن سوندا دا سەنىڭ قايعىڭمەن بىرگە قايعىرامىن». ەرجاننىڭ قيالىنا باسقا ءبىر شاق ەلەستەدى. ەرجان اتى شىققان كوماندير. ونى سولداتتار دا، كومانديرلەر دە جاقسى كورەدى. باتىرلىعى، ادىلدىگى ءۇشىن سۇيەدى. ءبىراق ول تۇيىق، ەشكىممەن سىرلاسىپ سويلەسپەيدى. سىرت كوزگە جۇمباق. بۇعان راۋشان كەلەدى. راۋشان قاتتى قايعىلى، ءوڭى سولىپ جۇدەپ قالعان، ءتىپتى شاشىنا اق كىرە باستاعان. ول ءۋاليدىڭ وپاسىز ەكەنىنە كوزى جەتىپ ۇلكەن قاسىرەتكە ۇشىراعان. «مەنىڭ ساعان ءسوز ايتاتىن بەتىم جوق. مەن كىنالىمىن، ەرجان. سەنىڭ اسىل جانىڭدى تۇسىنبەپپىن. مەن باقىتسىزبىن. ءبىراق وبالىم جوق. مەنى كەشىر. تەك «كەشتىم» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزىڭدى ەستۋگە كەلدىم»، — دەپ جىلايدى راۋشان. ەرجاننىڭ اياعىنا جىعىلادى. ەرجان ونى تەز جەردەن كوتەرىپ الادى. «سەنى مەنەن ارتىق سۇيگەن ادام جوق، راۋشان. مەن سەنى ءالى دە سۇيەم. سەنىڭ قايعىڭدى سۇيەم»، — دەيدى ەرجان. راۋشان باسىن ەرجاننىڭ بەتىنە باسىپ ەگىلىپ جىلايدى. «سەن التىن ەكەنسىڭ، ەرجان، مەن سەنىڭ باسقان ىزىڭە تاتىمايمىن،— دەيدى ول سولقىلداپ،— مەن سەنى تۇسىنە الماپپىن. سەن اسىلسىڭ». ەرجان شىداي الماي: «جىلاماشى، راۋشان، ەندى ەكەۋمىز ماڭگى بىرگەمىز»،— دەيدى. ەرجان كوزىنە جاس ىركىلگەنىن سەزىپ تىتىركەنىپ قالدى. «ءتۇۋ، قايداعى جوق ساندىراق كەلەدى ەكەن عوي كىسىنىڭ باسىنا. ونداي ەشنارسە دە بولمايدى. ويباي سالساڭ دا قايتىپ ورالمايدى ول ساعان!» ەرجاننىڭ دىمقىل تارتقان كوزى تەز قۇرعادى.
راۋشانعا كەشەدەن بەرى ءبىر كۇن ەمەس، بىرنەشە جىل وتكەن ءتارىزدى. ول ۋاليمەن قايتىپ كەزدەسكەن ءبىر ءساتتىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ بارلىق باقىتسىزدىعىن، تۇزەۋگە بولمايتىن قاتەسىنىڭ بار سالماعىن سەزدى. «ءبارى جالعان ەكەن!» دەدى تۇلا بويى تۇرشىگىپ. ەڭ اقىرى قاشىپ بارا جاتىپ «ساعان كەلدىم» دەگەنى دە جالعان، ويدا-جوقتا كەزدەسىپ ايتقان ءسوزى ەكەنىن ءبىلدى. كوروستىليەۆ «جاۋىنگەرلەرىڭدى توقتات» دەگەندە «جارايدى، توقتاتام» دەپ كۇمىلجىدى ءۋالي. ونىسى دا وتىرىك. بىلاي شىعا بەرە ونىڭ تايىپ تۇرعانىنا راۋشان شاك كەلتىرلەدى. تاۋداي ارقا سۇيەگەن ادامى — جولداستارىن تاستاپ، سۇيگەن قىزىن تاستاپ ماسقارا بولىپ، بۇرالقى يتشە قاشتى. اڭساعان ارمانى، ايدىن كول دەپ شومىلعانى ءشىرىپ كەتكەن ساسىق سور بولدى. كەشە كەشتەن بەرى نە بولىپ، نە قويعانىن ءوزى دە بىلمەيدى. ايتەۋىر ءجۇر دەسە ءجۇرۋدى، تۇر دەسە تۇرۋدى بىلەدى. توڭىرەكتە نە بولىپ جاتقانىمەن ءىسى دە جوق. اربانىڭ قاسىندا وتىرىپ كەلە جاتقان ەرجاندى كوردى. سوندا ءبارى ەسىنە ءتۇستى. ەرجاننىڭ وزىنە رەنجىگەنىن راۋشان ءبىلدى. ءبىراق ءوزىنىڭ باقىتتى ساتىندە كىسى قايعىسىنا تۇسىنبەدى. دۇنيەدە رەنىش، قايعى بولادى دەگەندى ۇمىتىپ كەتكەن شاعى ەدى ول. قايتا ەرجان نەگە مەنىمەن بىرگە قۋانبايدى دەپ كەيىگەن.
راۋشان جاپادان جالعىز قالدى. دەمەۋ بولار جاقىن ادامى جوق. ەڭ اياعى شەرىن تىڭداپ جاناشىرلىق بىلدىرەتىن كىسى دە جوق. ءوزىن جاقسى كورەتىن ەرجان و دا اشۋلى. «ەرجان، مەن باقىتسىزبىن، — دەيدى راۋشان كوزىمەن. — جالعىزبىن». ەرجان كوزىندەگى جاستى بايقايدى. سەن دە قايعىلى ەكەنسىڭ عوي. سەنىڭ قايعىڭ ەشتەڭە ەتپەس. ەركەكسىڭ عوي. ءالى-اق ۇمىت بولادى. Meن ومىرىمە جەتەر وكىنىشكە ۇرىندىم. مەنىڭ ەشكىمگە كەرەگىم جوق. ءتىپتى وزىمە دە كەرەگىم جوق. مەنىڭ ىشىمدە نە بولىپ جاتقانىن بىلسەڭ شوشىپ كەتەر ەدىڭ. ايار ەدىڭ. كەشەدەن بەرى القىمعا تىرەلگەن جاس ءىشىمدى ورتەپ بارادى. سەن ۇقساڭ، تۇسىنسەڭ اكەمدەي توسىڭە بەتىمدى باسىپ جىلار ەدىم».
بىرەۋ سۋىق قولىمەن قانىن سورعالاتىپ جۇرەگىن سۋىرىپ الىپ كەتكەندەي ەرجاننىڭ ىشكى سارايى قۇلازىپ قالدى.
«ونداي سوراقى زورلىققا كونبەيمىن، جوق، ءالى توبەلەسىپ كورەمىز. بەرمەيمىن. جوق»
— جوق! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى ەرجان.
راۋشان سەلت ەتىپ، اڭىرىپ قالدى.
«جوق، كونەسىڭ، كونبەسكە دارمەنىڭ جوق»، — دەدى ىشكى داۋسى ەرجانعا.
— بولىپ قالدىم. ءقازىر.
«شىدا، شىدا، جۇرتتا نەڭ بار، ءوز اقىماقتىعىڭنىڭ سالماعىن وزگەگە سالماي، زاردابىن ءوزىڭ تارت»، — دەدى راۋشان تىستەنىپ، ءمارلىنىڭ تۇيەتىن شەتىن كۇشپەن ايىرىپ جاتىپ.
«راقمەت» ايتىپ ەرجان تۇرەگەلدى. موينى قوزعالتپايدى. نەعىپ بايقاماعان، راۋشان قىلعىندىرىپ قاتتى تاڭىپ جىبەرىپتى. قاپ، قايتا تاڭاتىن بولدى-اۋ. جوق، جوق، وسى توزگەنى دە جەتەر، ۆزۆودقا بارىپ-اق تاڭعىشىن بوساتتىرىپ الادى.
5
ءۇش ساعات دەمالىستان كەيىن باتالون جولعا شىقتى. ەت قىزۋى سۋىپ، تۇنگى ۇزاق جۇرىستەن سۇيەكتەرى سالدىراپ قالعانىنا قاراماستان سولداتتار تەز ساپقا تۇرىپ، سەرگەك ءجۇرىپ كەتتى. ءالى بوي ۇيرەنبەگەن ءقاۋىپ شارشاۋدى ۇمىتتىرىپ جىبەردى. ۋاقىت مەزگىلىن ايىرۋ قيىن، تۇندە اسپاندى تورلاعان بۇلت قويۋلانا تۇسكەن. اۋانىڭ ەرتەڭگىلىكتەگى ىزعارى جۇمسارىپ قالعان.
مۇراتتىڭ بار ويى قورشاۋدان قايتكەندە تەزىرەك شىعۋدا بولدى. ساقتىق ىستەپ، كۇندىز جاسىرىنىپ دەمالىپ، تۇندە عانا، جۇرسە كوپ ۋاقىت ۇتتىرادى. العى شەپتەن الىستاپ قالادى. ول مايدان ءالى بەكىمەي تۇرىپ، نەمىستەردىڭ شابۋىل جاساعان اسكەرلەرىمەن ارالاسا ءجۇرىپ، ارعى بەتكە ءوتىپ كەتكىسى كەلدى. قاۋىپ-قاتەردەن قورعالاقتاي بەرسە دۇزاققا ءتۇسىپ قالۋى ءسوزسىز. سوندىقتان دا جاقىپوۆتىڭ جانە دە كەيبىر كومانديرلەردىڭ ۇناتپاعانىنا قاراماي، الداعى ۇلكەن دالاڭدى وراعىتىپ وتۋگە بەكىندى. بۇل جولدا بىرنەشە كىشىگىرىم دەريەۆنيالار بار، تۇتاس ورمان بولماعانمەن شوعىر-شوعىر اعاشتار بار. شابۋىل جاساپ بارا جاتقان دۇشپان ۇلكەن جولدا شەتكەرى كىشكەنە پۋنكتتەرگە كوپ اسكەر قالدىرمايتىنىن انىق، ال ازىن-اۋلاق جاۋ كۇشى كەزدەسسە، مۇرات وعان بولا ىركىلمەك ەمەس. العا جىبەرگەن دوزورعا توڭىرەكتى ءجىتى باقىلاپ، تەز جۇرۋگە ءامىر ەتىپ، باتالوندى قاتتى اياڭداتىپ ءوزى باستاپ كەلەدى.
قار جاۋدى. تىكەنەكتى قاراعايلاردىڭ قاتقىل رەڭى جۇمسارىپ، باياۋ تۇسكەن تۇڭعىش ۇلپا قارعا بۇتاقتارىن جۇمساق توسەيدى. توڭىرەك تۇگەل جاسارىپ، العاشقى قاردىڭ ساف ءيىسى — تابيعاتتىڭ قوڭىر سالقىن جاڭا لەبى كەۋدەنى اشىپ جىبەردى. تۇنەرىپ ءۇنسىز كەلە جاتقان سولداتتار دا سەرگىپ قالدى.
— مىنەكەي، ورىستىڭ قىسى،— دەدى كۋسكوۆ قاسىندا ءۇنسىز كەلە جاتقان ەرجانعا.— ءار ماۋسىمنىڭ ءوزىنىڭ جاراستىعى بولادى. كەرەمەت ەمەس پە؟
ءۆاسيلييدىڭ داۋسى سەرگەك، كىشىلەۋ كەلگەن ادەمى كوك كوزى جايناپ تۇر.
— ەندى ءىزىمىز قالاتىن بولدى، تاسالانۋ دا قيىن، — دەدى ەرجان.
— وقاسى جوق.— ءۆاسيلييدىڭ سەرگەك كوڭىلى اناۋ-مىناۋعا جابىعا قوياتىن ەمەس.— قاردا قالعان ءىزدى قار كومەدى.
نەمەنە سونشا جابىعىپ كەتكەنىڭ ۇندەمەيسىڭ؟
ۆاسيليي سوڭعى ءسوزدى ەرجاننىڭ بەتىنە قاراپ اقىرىن ايتتى. ەكەۋى ساپتان ون-ون بەس قادامداي شەتكەرى كەلە جاتقان. كۋسكوۆ قايتكەندە دە ەرجانعا قوزعاۋ سالىپ سەرگەتكىسى كەلدى، ەڭ بولماسا سىرعا شاقىرماق.
— ۇندەگەندە نە دەيىن. ءبارىن ايتقان جوقپىن با وزىڭە.
— ومىردە تالاي قيىندىقتار كەزدەسەدى ءالى. تەك تۇڭىلمەۋ كەرەك. سەنىڭ بار ءومىرىڭ الدا.
— سول ومىرگە قۇشتارلىعىم دا شامالى.
— ۆوت چۋداك، — دەدى ۆاسيليي ەرجاننىڭ بەتىنە كۇلە قاراپ. — سەن ونى قالجىڭداپ ايتاتىن شىعارسىڭ.
— شىنىم سول، — دەپ ەرجان قولىن سىلتەدى.
ۆاسيليي ەرجاننىڭ بەتىنە بايىپتاپ قاراپ الدى دا باسىن شايقادى.
— سەن، دوستىم، ويناساڭ دا ونداي ءسوزدى ايتپا. ومىرمەن ويناۋعا بولمايدى. سەنەن كوپ ۇلكەن مەنىڭ دە ولگىم كەلمەيدى. ەلگە دە ءبىزدىڭ تىرلىگىمىز كەرەك. ءۇي ءىشى، جاقىن دوستارىڭ ءوز الدىنا.
— ماعان ءبارىبىر.
— ءاربىر ساتسىزدىككە ۇشىراعان سايىن قىلجيا كەتسەڭ نەڭ قالادى، — ۆاسيليي جىلى شىرايمەن ەرجانعا جىميا قارادى؛ وڭ قولىمەن يىعىنان ءبىر سىلكىپ قويدى.— ارينە، جاي ايتاسىڭ. پايداسىز ءومىر ءقادىرسىز. پايدالى ءومىردىڭ ءبارى قىمبات.
— مەنىڭ ءومىرىمنىڭ كىمگە پايداسى بار؟
— سونى وزىڭنەن سۇراپ كوردىڭ بە؟ — دەدى ۆاسيليي.
— ويلانىپ كوردىم.
— دۇرىس ىستەگەنسىڭ. — ۆاسيليي ەندى كوزىن ءشۇيىرىپ ويلانا ءمۇدىرىپ، بايسالدى سويلەدى. — ەندى قايدا بارام، ەندى نە ىستەيمىن دەگەندە كىسىنىڭ الدىندا ءدال وسى سۇراق تۇرۋى كەرەك. بالا كەزىندە كىسى قيالشىل بولادى. وسە كەلە كەرەمەت ىستەر ىستەيتىنىنە، اتاعى شىعاتىنىنا، كوپتىڭ قۇرمەتىنە يە بولاتىنىنا سەنەدى. اتاقتى، ۇلكەن ادام بولعىسى كەلەدى. وسىنىڭ ءبارى جامان ەمەس. سودان نامىس تۋادى. ءبىراق بالا كەزدەگى وسى كۇناسىز قيال ەرجەتكەسىن قۇمارلىققا اينالىپ كەتسە — وندا بولمايدى. وندا كىسى قولدان كەلمەس ىسكە ۇمتىلادى. ءبىر ءىستى تىندىرماي ەكىنشىسىنە جۇگىرەدى، ارتىندا شالا قالعانىنا، ءبۇلىنىپ جاتقانىنا قارامايدى. اتاق-قۇمار كىسى جالعان داڭققا ءماز بولادى. ال، جالعان داڭققا يە بولۋ دەگەن ۇرلىق قىلعاننان جامان جيىركەنىشتى نارسە.
— جالعان داڭق، وڭاي قۇرمەت يەلەرى جۇرتقا سەزدىرمەگەنمەن ىشتەي قۋىستانىپ الەك بولاتىن شىعار؟— دەدى ەرجان ويلانىپ.
— ءاي، بىلمەيمىن. تالاي ءجۇزى جانبايتىنداردى كوردىم،— دەدى ۆاسيليي.— مانساپقور، باققۇمار، وركوكىرەك دەگەندەر سودان شىعادى عوي.
— جاعىمپازدار شە؟
— و دا سولاردىڭ سورتىنان. — ۆاسيليي مىرس ەتتى. تەك كاليبرى كىشىلەۋ كەلەدى ولاردىڭ، ءادىسى بولەك بولعانمەن ماقساتى ءبىر.
مانادان تۇيىق كەلە جاتقان ەرجان ەندى شەشىلەيىن دەدى.
— مەن وسى تۇسىنبەي-اق قويدىم. سوعىستا ادام ادال بولۋعا ءتيىس قوي. اجالدىڭ اۋزىندا تۇرىپ كىسى قالاي ەكى-جۇزدى بولادى؟
— سوعىس دەگەن ۇلى سىن،— دەدى ۆاسيليي ويلانىپ. — كوپ ادامنىڭ ءارتۇرلى جاعدايدان، سەبەپتەن تۋعان ۇساق-تۇيەك ءجايسىز مىنەز-قۇلىقتارى بولادى. ول ءوزى ءداننىڭ سىرتىنداعى قاۋىز سياقتى. سوعىس سونىڭ قاۋىزىن ورتەپ، ءدانىن اشىپ بەرەدى. شىنايى ەرلىك كوڭىلى تازا ادامداردان عانا شىعادى. كوڭىلى كىر ادام كىسى ولتىرگىش بولعانمەن ەر بولا المايدى. سوعىس دەگەن جاقسىنىڭ دا، جاماننىڭ دا سىرىن اشادى، دوستىم. كەيبىر كولگىرسىگەندەردىڭ دە بەتى بەلگىلى بولادى. وندايلار ءالى جوق ەمەس.
— ءيا، مۇنداي ىستە تازالىق، ادالدىق كەرەك،— دەپ قوستادى ەرجان.
— ارينە، كەرەك،— دەپ ماقۇلدادى كۋسكوۆ. — ول ءاربىر ادامعا قاجەت قاسيەت. ءبىراق، دوستىم، ادال بولىپ، اق بولىپ بوس قاراپ وتىرۋعا بولمايدى. ءىس كەرەك. ادامنىڭ ادامشىلىعى ىستە تانىلادى دەگەن ءسوز بەكەر ەمەس. ءوزىمىزدى-اق الايىقشى، ءبىز ءقازىر سوعىسىپ ءجۇرمىز. ونشا ناشار دا سوعىسپايتىن سياقتىمىز. كەيدە باستىقتار ماقتاپ تا قويادى. وتان ءۇشىن، حالقىمىز ءۇشىن ەڭ ارداقتىمىز — جانىمىزدى قۇربان ەتۋگە بارمىز. ودان ارتىق بىزدەن نە تالاپ ەتۋگە بولادى؟ — ۆاسيليي ەرجاننىڭ بەتىنە ۇڭىلە قاراپ الدى. — سولاي ەمەس پە؟ — ەرجان جاۋاپ بەرمەدى، قولىنداعى قايىننىڭ شىبىعىمەن قونىشىن ساباپ، ويلانىپ كەلە جاتىر. — ولاي ەمەس، دوستىم. ارينە، قازاعا شارا جوق. ءبىراق ءبىز قولىمىزدان كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەدىك پە؟ ءبىزدى ەلىمىز قۇرباندىققا عانا ەمەس، جاۋدى جەڭسىن دەپ جىبەردى عوي. ءبىز قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن ءالى ىستەگەن جوقپىز. وح، ىستەي العان جوقپىز. كەيدە كىسى وزىنە رەنجيدى. بالا كەزىمدە ءبىر وقيعا بولدى. اتام بالىقشى ەدى. ەسىلگە اۋ قۇراتىن. ءبىر كۇنى بالالار ويناپ جۇردىك تە اتامنىڭ بالىعىن ۇيگە الىپ قايتقىمىز كەلدى. اۋدان بالىق الۋدى قىزىق كوردىك. — ءوزىنىڭ بالا كەزدەگى قىلىعىن قىزىقتاعانداي ۆاسيليي ءوڭى جىلىپ، جىميا سويلەدى. — الدىندا اتاما كومەك بەرگەن كەزدەرىم بولاتىن. اۋدىڭ ءبىر شەتىن شەشىپ، قايىرىپ اكەلىپ تارتقىلاپ كورىپ ەدىك ەش نارسە شىقپادى. ابدەن شاتاستىردىق. ءوزى زىلدەي ەكەن، قولىمىزدان شىعىپ كەتتى. سونسوڭ ەكىنشى شەتىنەن ۇستاپ تارتا بەردىك. اتامنىڭ ءوزى كەلمەگەندە ءتىپتى كادىك ەدى، ءوزى كەلىپ اۋدى سۋىرىپ الدى. جاعاعا شىعارىپ قاراسا اۋدىڭ ساۋ جەرى قالماپتى. ءوزىم دە جامان قورىقتىم. ءبىزدىڭ اتاي كەرەمەت قاتال ادام بولاتىن. ءبىراق قاباعى-تۇكسيىپ ۇندەگەن جوق. جىرتىلعان اۋدى ارقالاپ الدى دا، مەنى قۇلاعىمنان شىمشىپ ىلگەرى قاراي ءبىر نۇقىپ قويدى. مەن الدىنا ءتۇسىپ ۇيگە قاراي جۇگىرە بەردىم. كەلەسى كۇنى اتام مەنى شاقىرىپ الدى دا، جىرتىلعان اۋدى تۇگەل جاماپ شىق دەپ ءامىر بەردى. ءۇش كۇن بويى ءىشىم پىسىپ، ويىننان قالىپ اتايدىڭ ءامىرىن ورىندادىم. ەشكىمدى قاسىما جولاتپاي جالعىز وتىرعىزىپ قويدى. بايەك بولعان شەشەمدى دە جۋىتپادى. تەك ءوزى كەلىپ قاباعىنىڭ استىنان قاراپ، ءبۇلدىرىپ قويعان جەرىمدى سوگىپ، قايتا توقۋعا ءامىر ەتىپ كەتەدى. اقىرى جاماپ تا بولدىم. شال مەنىڭ ءىسىمدى تاپتىشتەپ قاراپ شىقتى دا، ماعان اۋدى ارقالاتىپ وزەنگە قاراي ءجۇردى. جيەككە كەلگەسىن اۋدى قۇرۋعا ءامىر ەتتى. باسىندا اۋ قۇرۋدى قىزىق كورىپ قۋانىپ-اق كىرىسسەم دە، رەتىن كەلتىرە الماي ازدان كەيىن كوڭىلىم سۋىپ قالدى. ءبىراق اتايدىڭ مىنەزىن ءبىلىپ ودان كومەك سۇراماي، ءوزىم الەكتەنە بەردىم. اتاي تەمەكىسىن سوراپتاپ، قاباعىنىڭ استىنان قاراپ جاعادا وتىردى دا قويدى. مەنىڭ قينالعانىمدى ءبىلىپ جاردەم بەرمەگەنىنە ابدەن ىزا بولىپ، مەن دە ەرەگىستىم. جاعاعا كەلىپ «بالا سۋعا كەتىپ قالادى» دەپ شىرىلداعان شەشەمدى قۋىپ جىبەردى. اقىرى مەن دە اۋدى قۇرىپ بولدىم-اۋ. بەرگى بەتكە كەلسەم اتام قالىڭ قاباعىنىڭ استىنان كوزى جايناپ، كۇلىپ تۇر ەكەن. «جارايسىڭ، ۆاسەك، جىگىت ەكەسىڭ!» دەدى اتاي شىن ريزا بولىپ. مەنىڭ سونداعى قۋانعانىمدى بىلسەڭ!.. جوق، قۋانىش ەمەس-اۋ، باسقا ءبىر عاجاپ سەزىمدە بولدىم. قولىمنان ويىن عانا ەمەس، ءىس كەلەتىنىڭ ءبىلىپ كوڭىلىم مارقايدى. بىردەن ەسەيىپ، ەر جەتىپ قالعانداي بولدىم. اتامنىڭ سونداعى ريزا بولعان كەسكىنىن ءالى ۇمىتقام جوق. ءيا-ا...— ۆاسيليي قاباعىن ءتۇيىپ، از ءمۇدىرىپ قالدى. — ءقازىر دە، ۇلكەن اتامىز — حالقىمىز قاراپ وتىر ءارقايسىمىزعا. ويلاعان جەرىنەن شىعا الامىز با، جوق پا؟ ارينە، ءبىز قازا تاپساق ول قىنجىلادى، قينالادى. ءبىراق ءبىز ونى سۇيىنتە الدىق پا، ريزا ەتە الدىق پا؟ كىسىنىڭ وزىنە كوڭىلى تولمايتىنى، رەنجيتىنى دە سودان.
ۆاسيليي ۇندەمەي قالدى. ەرجان دا ۆاسيليي ويىنىڭ سونارىنا ءتۇسىپ ءۇنسىز كەلە جاتىر. قاراعاي ورمان تاۋسىلىپ، باتالون اشىق دالاڭعا شىقتى. الدا ءار جەردە شاشىراعان سيرەك قايىڭدار. ەكى شاقىرىمداي جەردە دوڭەستىڭ استىندا دەريەۆنيا ۇيلەرىنىڭ توبەسى كورىنەدى. اشىققا شىققاندا جالاڭاشتانىپ قالعانداي جاۋىنگەرلەردىڭ كوڭىلى ەلەگىزدى. باتالوننىڭ الدىندا ءۇش ءجۇز مەتردەي جەردە جەتى-سەگىز جاۋىنگەر دوزور بارا جاتىر. ەرجان جان-جاعىنا كوز جۇگىرتىپ، مۇراتتىڭ قيمىلىنا تۇسىنە المادى.
— الدىمەن دەريەۆنياعا بارلاۋ جىبەرىپ ءبىلىپ الماي تارتىپ كەتكەنىمىز قالاي؟— دەپ كۋسكوۆقا قارادى.
ۆاسيليي دە ويلانىپ كەلە جاتىر ەكەن.
— كومباتتىڭ دا ءبىر ويى بار شىعار، — دەدى ول الدىڭعى جاقتان كوز الماي. — مەن بىلسەم سول دەريەۆنيادا دۇشپان جوق، ال بار بولسا كوپ ەمەس.
ەندى مۇراتتىڭ ويىن ەرجان دا تۇسىنگەندەي بولدى.
— دۇرىس ايتاسىڭ. الىستان نەمىستەر ءبىزدى وزدەرىنىڭ ءبىر كولونناسى دەپ ويلايدى. وعان داۋ جوق. ال، ازىن-اۋلاق كۇش بولسا جاقىنداپ كەلىپ تارپا باس سالامىز.
— مۇراتتى مەن دە ءتۇسىندىم، — دەپ ۆاسيليي ەرجاننىڭ ءسوزىن قوستادى. — بۇعا بەرسەك قورشاۋدان شىعا الماي قالاتىنىمىز انىق. جاۋىنگەرلەردى دە بويكۇيەز ەتىپ الامىز. ەح، دوستىم، تاۋەكەل كەرەك مۇندايدا.
دەريەۆنيانىڭ وڭ جاعىنان، ىلديدان ءبىر موتوسيكليست شىعا كەلدى. ىلە تاعى بىرەۋى كورىندى. بەتالىسى دەريەۆنيا جاق. سىمدى قۋالاي جۇگىرگەن جەلدەي باتالوننىڭ، باسىنان اياعىنا دەيىن سولداتتار كۇبىرلەپ باسىلدى. تالاي ساۋساقتار شوشايىپ كورسەتىپ جاتىر. جاۋدىڭ جاقىندىعى سولداتتاردى بىردەن سەرگىتتى. دوشيەۆسكيي ەندى سوعىس بولادى دەپ ويلاپ ارباسىن كەيىنگى ورماندارعا قاراي بۇرعىسى كەلدى. وسى كەزدە كولوننانى بويلاي «تەز جۇرىڭدەر!» دەگەن كوماندا جۇگىرىپ ءوتتى. مۇرات قاتتى اياڭداپ باتالوندى باستاپ كەلەدى. الداعى دوزورعا دا «قايرىلماڭدار» دەگەن بەلگى بەردى. روتا كومانديرلەرىن كولوننانىڭ باسىنا شاقىرىپ الىپ، ءارقايسىسىنىڭ ورنىن بەلگىلەپ، بەلگى بويىنشا تەز شەپكە ىدىراپ توقتالماستان دەريەۆنيانى باسىپ الۋعا ءامىر بەردى. «ەگەر دەريەۆنيادا جاۋ جوق بولسا، ەكى موتوسيكليستكە بولا كولوننانى بۇزبايمىز. ول ەكەۋىن دوزوردىڭ ءوزى-اق جايعاستىرادى» دەپ ەسكەرتتى. بۇلار دوڭەسكە شىققانشا ەكى موتوسيكليست تە دەريەۆنياعا كىردى. ەندى دەريەۆنيا الاقانداعىداي تۇگەل كورىندى. جالعىز ۇزىن، كەڭ كوشەنى بويلاي سيرەك قونعان وتىز شاقتى قارايىپ كەتكەن اعاش ۇيلەر. ورتاداعى، وزگەلەردەن ەڭسەسى بيىك، قاڭىلتىر توبەلى جالعىز قابات سارى ءۇي مەكتەپ بولار. كوشەدە ءار جەردەن ءبىر كورىنىپ قالعان ۇساق شوعىر نەمىس سولداتتارى سياقتى. بىر-ەكى جەردەن مىلتىق اتىلدى. شىڭعىرعان داۋىس مۇراتتىڭ قۇلاعىنا تالىپ ەستىلگەندەي بولدى. انىق ەستىگەنىنە ءوزى دە سەنە المادى.
مۇرات دەريەۆنياعا دەيىن ءتورت ءجۇز مەتر شاماسى بارىن تەز توپشىلادى. نەمىستەر ءالى بۇلاردان سەكەم العان جوق. مۇرات شامادان كەلگەنشە جاقىنداپ بارىپ قيمىلداعىسى قولىن ىركىلمەي جۇرە بەردى. ءتىپتى رەتى كەلسە دەريەۆنياعا كىرە بەرە ايقاسپاق. قاسىنداعى جاقىپوۆتىڭ جالتاقتاپ قاراي بەرگەنىن دە بايقاماعانسىپ كەلەدى.
تىلدان جاۋ كۇتپەگەن نەمىستەر كولوننانى ەكى ءجۇز مەتر جاقىنداعاندا عانا تانىپ، دەريەۆنياعا ىدىراپ كەتكەن ازعانا كۇشتەرىن قاپەلىمدە جيناستىرا الماي الەك بولدى. بەس-التاۋى شەتكى ۇيگە بەكىنىپ، مىلتىق اتتى. مۇرات ىسقىرىقپەن تەز كوماندا بەرىپ، كولوننانىڭ جالپى ۇرىس تارتىبىنە كەلۋىن كۇتپەي «العا!» دەپ ۇرانداپ، جاۋىنگەرلەردى ءوزى باستاپ جۇگىرە جونەلدى. بىر-ەكى مينۋتتىڭ ىشىندە تۇيدەك كەلە جاتقان جاۋىنگەرلەر دۇشپاننىڭ بەرەكەسىز اتىلعان شاشىراڭدى وعىنا بوگەلمەي، لىپ بەرىپ دەريەۆنياعا كىرىپ تە كەتتى. توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي بولعان نەمىستەردىڭ كومەندانتتىق ۆزۆودى ءجوندى قارسىلىق كورسەتە الماي باس ساۋعالاي قاشتى. ۇيدى-ۇيلەرىنە، جان ساقتايتىن تەسىكتىڭ بارىنە تىعىلىپ قالعان دەريەۆنياداعى قاتىن-قالاش، كارى- قۇرتاڭ، بالا-شاعا كوشەگە جامىراي شىعىپ جاتىر.
كەشە تۇندە شەگىنىپ كەتكەن ءبىزدىڭ اسكەرلەر بۇگىن كەشكە قاراي قايتىپ كەلىپ قالعان ەكەن دەپ ويلاپ قۋانىشتارىن بىلدىرۋدە. كەيبىر ايەلدەر سولداتتاردىڭ شالعايىنا ورالىپ، ايقايلاپ ءجون سۇرايدى، ءدام تاتۋعا ۇيلەرىنە شاقىرادى.
ءار جەردەن دابىرلاعان قۋانىشتى داۋىستار ەستىلەدى:
— باسە، ءبىزدىڭ اسكەر قايتىپ كەلسە كەرەك ەدى عوي!
— ءبىر كۇن دە بولسا ساعىنىپ قالىپپىز!
— دەر كەزىندە كەلگەنىن قاراشى! ءۇش-تورت ساعاتتىڭ ىشىندە قىرىپ كەتە جازداپ ەدى يتتەر! سازايىن تارتسىن ەندى.
جاۋىنگەرلەردىڭ: «ءبىزدىڭ اسكەر قاشان ءوتتى؟»، «نەمىستەر قاشان كەلدى؟»، «ءبىز قورشاۋدا كەلەمىز»، — دەگەن سوزدەرىن ەستىپ قۋانىشتى دابىر بىرتىندەپ باسىلىپ قالدى. جۇرتتىڭ بەتىندەگى قۋانىش كۇلكىسى ەندى جاناشىرلىق، قينالىس رەڭىنە اۋىستى. شالدار دا قاباعى سالبىراپ، «قيىن بولعان ەكەن» دەپ كۇبىرلەپ، قاقىرىنا بەردى.
ۆاسيليي مەن ەرجان دەريەۆنيانىڭ شەتىنە شىعا بەرگەندە الاۋ-دالاۋ بولىپ، ەڭىرەپ ءبىر ايەل جۇگىرىپ كەلدى. ءۆاسيلييدىڭ قولىنان ۇستاي الىپ، توسىنە باسىن سوعىپ:
— باۋىرلارىم-اي، قايدا ەدىڭدەر! قۇرتتى عوي، قانىشەرلەر! ءولتىردى عوي! — دەپ ىشقىنا جىلايدى.
ۆاسيليي اڭ-تاڭ بولىپ:
— نە بولدى؟ ايتساڭىزشى، نە بولدى؟ — دەپ سۇرادى.
— وي، سورلاتتى عوي! جەندەتتەر، قانىشەرلەر! ءولتىرىپ كەتتى! — دەپ ايەل ەڭىرەپ قويا بەردى.
ۆاسيليي ايەلدىڭ باسىنان سيپاپ جۇباتىپ:
— كىمدى ءولتىردى، بايىپتاپ ايتىڭىزشى، — دەدى.
— الەنۋشكانى ءولتىردى. ۆيتيانى دا اتتى! الەنۋشكا مەنىڭ ءسىڭلىم. وي، ورمانمەن ورتەنىپ كەتكىر! قىرىلعىر جەندەتتەر، دەپ داۋىس قىلدى ايەل.
ۆاسيليي مەن ەرجان ايەلدى ارەڭ دەپ جۇباتىپ، ولىك جاتقان جەرگە كەلدى. ەكى كومانديرمەن ىلەسە كەلگەن ءبىر توپ جاۋىنگەر، سوعىستا قانشا ەتى ولگەن ادامدار بولسا دا ولىكتىڭ قاسىنا كەلگەندە توبە قۇيقالارى شىمىرلادى. قورانىڭ شەتىندە شالقاسىنان ءتۇسىپ جاس ايەل جاتىر. ءجۇن سۆيتەردىڭ كەۋدەسىن جۋعان قان قولتىق تۇسىنداعى اپپاق قاردى بوياپتى. ايەلدىڭ كەۋدەسىنەن دەمى بىتكەنمەن وڭىندەگى ىزا مەن ۇرەي ۇشقىنى ءالى سونبەپتى. تىستەنىپ اشقان ەرنى دە جۇمىلماعان. ايەلدىڭ وڭ جاعىندا، سوزىلعان قولىنىڭ ۇشىنا تاياۋ ەكى جاسار، بۇلدىرشىندەي اپپاق بالا جاتىر. اياعىن جيىرىپ الىپ، توپ-تومپاق بولىپ، مونتيىپ ۇيىقتاپ جاتقان سياقتى. جينالعان جاۋىنگەرلەر سۇمدىق كورىنىستەن شوشىپ، دەم شىعارماي ءۇنسىز تۇر. جيىلعان توپتى كورىپ «مۇندا نەمەنە بولدى؟» دەن سۇراعاندارعا ەشكىم تىرس ەتىپ جاۋاپ بەرمەيدى. كەيىنگىلەر جاقىنداپ كەلىپ ەكى ولىككە كوزى ءتۇسىپ شوشىنىپ، ءۇنسىز سۇلىق تۇرىپ قالادى.
ەرجان مەن ءۆاسيلييدى ەرتىپ كەلگەن ايەل ەكى ولىكتى كەزەك قۇشىپ جىلاپ، ولتىرۋشىلەرگە باعىشتاعان وتتى قارعىسى ارالاس سويلەپ كەتتى. ءىشىن ءورت جالاپ بارا جاتقان قاسىرەتتى ايەلدىڭ ءۇزىپ، جارىپ ىشقىنىپ ايتقان اڭگىمەسىنەن سۇمدىق قىلمىستىڭ سىرى انىقتالدى. تۇندە اياعىنا وق ءتيىپ، بولىمىنەن اداسىپ قالعان جاۋىنگەر الەنانىڭ ۇيىنە كەلىپ جايىن ايتىن كومەك سۇرايدى. الەنا ونى جاراقاتى جازىلعانشا ۇيىندە جاسىرماق بولىپ پوگرەبكە ءتۇسىرىپ جاتقىزىپ قويادى. سودان بۇگىن ەرتەڭگىسىن كەلگەن نەمىستەردىڭ تورتەۋى الەنانىڭ ۇيىنە تۇسەدى. نە سەبەپتەن ەكەنى بەلگىسىز، شاماسى تاماق ىزدەگەن بولۋ كەرەك، پوگرەبتى ءتىنتىپ، جاۋىنگەردى تاۋىپ الادى. جاۋىنگەردى دالاعا سۇيرەپ الىپ شىعادى. الەنانى دا سۇيرەلەيدى. ول بالاسىن قۇشاقتاي شىعادى. جاۋىنگەردى اتاردا الەنا شىرىلداپ ارا تۇسكەن ەكەن، مىلتىقتىڭ دۇمىمەن ۇرىپتى. الەنا شالقاسىنان قۇلايدى؛ قولىنداعى بالاسى ۇشىپ كەتكەن. سول كەزدە مىلتىعىن كەزەپ تۇرعان بىرەۋى ەكى اتىپ بالا مەن ايەلدى ولتىرەدى.
توپ ۇلكەيە ءتۇستى. ەندىگىلەر دەريەۆنياعا تاراپ بولعان سۇمدىق حاباردى ەستىپ كەلىپ جاتقاندار. ولار جاقىنىراق كەلىپ جانسىز ايەل مەن نارەستەنى كورىپ جاندارى تۇرشىگىپ زىلدەي اۋىر ۇنسىزدىككە بەرىلەدى. ۆاسيليي قالىڭ توپتى كوزىمەن اقىرىن شولىپ ءوتتى. ءتۇپسىز قارا تۇڭعيىقتاي ءبارى دە ءۇنسىز تۇنا قالعان. جاس ءسابيدىڭ ۇيقىسىن بۇزۋعا قورىققانداي دەمدەرىن ىشتەرىنە تارتىپ، جاعى سۋالىپ، كوزىنەن قاسىرەت پەن كەك ۇشقىنى جىلتىراپ بوندارەنكو تۇر؛ زەمدوۆتىڭ شيكىل قاباعى تۇكسيىپ، دىمقىل تارتقان كوزى ءبىر نوقاتقا قادالىپ قالعان، ەرنىن جىمقىرىپ الىپتى — باۋىرمال قايىرىمدى جىگىت ارەڭ شىداپ تۇرسا كەرەك؛ قوڭىر، قىسقا مۇرتى تىكىرەيىپ، قارتباي سازارىپ قاتىپ قالىپتى، كوز نۇرى كۇڭگىرت تارتىپ قارا بۇلتتاي جارقىرايدى. كۋسكوۆقا ىلەسىپ جاۋىنگەرلەر تۇگەل باس كيىمدەرىن الدى.
جالعىز كوجەك قانا توڭىرەكتە نە بولىپ جاتقانىن سەزبەي مەلشيىپ تۇر. ءسابيدىڭ ءولىمىن كورگەندە ول قاتتى شوشىنىپ، كوزى قاراۋىتىپ كەتكەن-دى. بەينە شىرت ۇيقىدا جاتقانداي كىپ-كىشكەنتاي اق ساۋساقتارىن شالا جۇمىپ مونتيىپ جاتقان سابيدەن كوز الماي قاراي بەردى ول. تالاي تۇندەر تۇسىنە كىرىپ، كوپ ساعىندىرعان ەركىنى ەسىنە ءتۇستى. مىنا جاتقان جاس بالانىڭ ورنىندا ءوزىنىڭ ەركىنىن كورگەندەي بولىپ ۇركىپ، جۇرەگى قاق ايرىلدى. كوزىنىڭ الدى بۇلدىراپ باسى اينالىپ بارادى. وسىنداي ءبىر اۋىر مەڭ-زەڭ حالدە ءبىراز تۇرىپ قالدى. كەنەت كوجەكتىڭ كوكىرەگىنەن «اھ» ۇرعان اششى لەپ جارىپ شىقتى. ول ءسابيدىڭ قولتىعىنىڭ استىندا قار ۇستىندە قىپ-قىزىل بولىپ ۇيىپ قالعان نارەستەنىڭ جۇرەك قانىن كورىپ قاتتى تۇرشىكتى. قوس تىزەرلەپ وتىرا قالىپ نارەستەنىڭ سالقىن ماڭدايىنا ەرنىن باسا جىلاپ جىبەردى. سالدەن كەيىن باسىن كوتەرىپ الىپ، كوپشىلىككە بۇرىلدى.
— اۋ، بەتىن جاسىرىپ توپىراق سالايىق تا، اعايىن، — دەدى ول، العاشقى رەت ءوزىنىڭ اسكەردە ەكەنىن ۇمىتىپ.
ءبىر توپ جاۋىنگەر كۇرەكتەرىن الىپ، دەريەۆنيا سىرتىنداعى دوڭەستەن ءقابىر قازۋعا بەتتەدى. كوجەك ءالى دە كوڭىلىن باسا الماي:
— نە جازىعى بار؟ نارەستەنىڭ جازىعى نە؟ ءسابيدى حايۋان دا ايايدى عوي! — دەدى اشىنىپ.
— جازىعى بارعا تيە مە ەكەن، ولار!؟ — دەدى قارتباي تىستەنىپ، جانارىندا كەك وتى جارق ەتتى. — قولىنان كەلگەن زۇلىمدىعىن ايانىپ قالادى دەپ ويلاپ پا ەدىڭ! جان اۋىرتپايتىن جەرىڭنەن ۇرادى دەپ پە ەدىڭ!
باتالون دەريەۆنيادا ساعاتتان ارتىق ايالداپ، كەشكە قاراي جولعا شىقتى. دەريەۆنيا سىرتىنداعى دوڭەسكە شىعا بەرگەندە ون شاقتى ماشيناعا تيەلىپ دۇشپان سولداتتارى كەلىپ قالدى. ولار كولوننامەن كەتىپ بارا جاتقان باتالوندى كورىپ تەز ماشينالارىنان ءتۇسىپ، شەپكە ىدىراپ شابۋىلعا كوشتى.
مۇرات باتالونىن دەرەۋ سوعىس تارتىبىنە كوشىرىپ ىدىراتتى دا، ءبىراق شەگىنە بەرۋگە بۇيرىق بەردى. ول دۇشپانمەن سوعىسىپ اينالىسىپ قالعىسى كەلمەدى، قالىڭداپ كەلە جاتقان قاراڭعىلىقتى پايدالانىپ، الدىڭعى جاقتا قاراۋىتقان ورمانعا كىرىپ كەتىپ، جاۋدان قاراسىن ۇزبەك. ول ەرجاننىڭ ۆزۆودىن توسقاۋىلعا قالدىرىپ تەز شەگىنە بەردى. «بەتىن مىقتاپ ءبىر قايىرىپ تاستاعاسىن، اتىسا شەگىنىپ اناۋ ورمانعا كىر، سول جەردەن توسىپ الامىز»، — دەدى ەرجانعا.
ۆزۆودتىڭ جابىلا اتقان وعىنان ورەكپىپ كەلە جاتقان جاۋ سولداتتارىنىڭ بەتى قايتىپ قالدى. القىمعا تاقالعان پىشاقتى قاعىپ جىبەرگەندەي باتالوننىڭ تىنىسى كەڭىپ قالدى. ەرجان ۆزۆودى دا العاشقى ساسقالاڭ اسىعىستىقتان ايىعىپ سابىرمەن سوعىستى. قورشاۋداعىلار ءۇشىن باعا جەتپەس وقتارىن ۇنەمدەپ، دۇشپان باس كوتەرگەندە عانا دالدەپ اتادى. ەرجان ۆزۆودتىڭ ءبىر شەتىنە شابارمان ءبورىبايدى جۇگىرتىپ، ءبىر شەتىنە ءوزى جۇگىرىپ، «اسىقپاڭدار، ساسپاڭدار، دالدەپ اتىڭدار» دەپ ءامىر تاراتتى. جارتى ساعاتتاي ىركىلىپ قالعان دۇشپاننىڭ ارتىنان تاعى قوسىمشا كۇش كەلدى. قارا كولەڭكەدە ماشينا گۇرىلى، ايقاي-شۋ ەستىلدى. شەكتى ۇيلەردى تاسالانىپ ەكى-ۇش زەڭبىرەك اتقىلادى. وكوپسىز اشىق جاتقان جاۋىنگەرلەرگە ۇلكەن ءقاۋىپ وسى بولدى. ءبىر كەزدە «دۇشپان سول جاق قاناتتان اينالىپ ءوتىپ بارادى» دەگەن حابار كەلدى. ەرجان قاسىندا جاتقان قارتبايعا:
— ءبىز ءقازىر شەگىنەمىز. سەن مىنالاردى بوگەي تۇر. تەك بىزدەن كوز جازىپ قالما! — دەپ بۇيىردى.
— مەنى دە قالدىرىڭىز، جولداس لەيتەنانت، — دەدى ەكىنشى جاعىنان كوجەك.
— جارايدى، — دەدى ءبىرجان. — ەكەۋىڭ كەزەك اتىسىپ شەگىنىڭدەر.
ۆزۆود كەيىن قاراي شەگىنگەندە ارتىنان وراپ كەتكەن جاۋ كۇشىنە سوقتىقتى. ەرجان وڭ قاناتقا قاراي تەز شەگىنۋگە ءامىر ەتتى. ەندى كەشىكسە قورشاۋعا ءتۇسىپ قالاتىنا ءسوزسىز. ءبىراق وڭعا ويىسقان ۆزۆودتى، دۇشپان شىعىس جاقتاعى باتالون كىرىپ كەتكەن ورمانعا وتكىزبەي سولتۇستىك-باتىسقا قاراي تىقسىرا بەردى. ەرجان ەندى بارعان سايىن باتالوننان الشاقتاپ بارا جاتقانىن سەزدى.
6
قاراڭعى ءتۇستى. ەندى مىلتىق جارقىلىنان دۇشپان شەبى انىق كورىندى. دەريەۆنيا شەتىنەن جارقىلداعان وت شىعىس جاقتى وراي، ءيىلىپ كەلىپ، سول قاناتقا تىرەلەدى. ەرجاننىڭ بۇيرىعى بويىنشا جاۋىنگەرلەر وقتى ۇنەمدەپ، نەمىس شەبى كوتەرىلىپ اتاكاعا شىققاندا عانا جاپپاي اتقىلاپ تويتارىپ تاستايدى. ءۇش رەت بەتى قايتقاسىن جاۋ ونشا ورەكپي قويمايدى، تەك اتىس سالىپ، قۇرساۋىن قىسا تۇسەدى.
ۆزۆودتىڭ شەگىنىپ كەتكەنىن ءبىلىپ لاپ بەرگەن ءبىر روتاداي دۇشپاندى قارتباي مەن كوجەك قارسى الدى. ىڭىردە قاراۋىتىپ كەلە جاتقان كوپ سولداتتى كورىپ كوجەك قارتبايعا بۇرىلدى. قارتباي قارا كولەڭكەدە ونىڭ كوزىنىڭ جارقىلىن عانا بايقاپ قالدى.
— اسىقپا، قارتباي، اسىقپا تەگى، — دەدى كوجەك تىستەنىپ. — جاقىنداسىن يتتەر! سەسپەي قاتاتىن بولسىن اتا-باباڭنىڭ كورى جانعىرلار!
— قاراڭعىدا جاقىن جىبەرۋ ءقاۋىپتى، بايقا!—دەپ داۋىستادى قارتباي.
— جوق، جوق، بىلەمىن. وتكىزبەيمىن، كىشكەنە جاقىنداسىن! — دەدى كوجەك شيرىعىپ.
قارتباي قارا كولەڭكەدە قاپتاپ كەلە جاتقان دۇشپان مەن ەكى ورتانى شامالاي المادى. الدەقانداي ءبىر سەزىمتالدىقپەن وق اتاتىن كەزەڭنىڭ جەتكەنىن ءبىلىپ، ءوزىنىڭ ەجەلگى داعدىسى بويىنشا وڭ قاناتتاعى سولداتتى كوزدەدى. ءبىراق قاراڭعىدا نىساناعا ىلىكتىرە الماي، كوڭىلمەن توپشىلاپ قول پۋلەمەتىنىڭ شۇرىپپەسىن باستى. داعدىلانىپ قالعان قول قاتەلەسپەدى. سەلكىلدەپ جۇلقىنعان پۋلەمەتتىڭ ستۆولى اجال وعىن قۇسىپ، سولعا قاراي اقىرىن بۇرىلا بەردى. كوجەك تە ۇستەمەلەتىپ وق جاۋدىردى. نەمىستەر قايتادان جاتىپ قالدى. قارتباي سول قاناتتا قاشىقتاپ بارا جاتقان مىلتىق داۋسىن ەستىدى. الدىڭعى جاقتا اتىس ءجيى جارقىلدايدى. قاراڭعى اۋانى تۇيرەپ ۇستىنەن وق زۋلايدى. كوجەك دۇنيەنى تۇگەل ۇمىتىپ وقتى ۇستى-ۇستىنە توپەپ جاتىر، توڭىرەگىندە ماساداي ىزىڭداعان قالىڭ وقتى دا ەلەيتىن ەمەس. قارتباي ونىڭ قاسىنا جۇگىرىپ كەلىپ يىعىنان جۇلقىپ قالدى.
— ەسىڭنەن تاندىڭ با، توقتات!
كوجەكتىڭ ەكى قولى اۆتوماتىنا جابىسىپ قالعانداي، ايرىلار ەمەس.
— قويا تۇر، قارتباي! بوگەمە! — دەيدى قالشىلداپ، ءبىراق وعى بىتكەن اۆتومات وشكەن موتورداي ءۇنسىز قالدى. قارتباي ونىڭ بۇل جەردەن وزدىگىمەن كەتپەيتىنىن ءتۇسىندى.
— ءقازىر شەگىن. ءجۇر!—دەپ جۇلقىپ تۇرعىزىپ كەيىن قاراي سۇيرەي جونەلدى.
قارتباي جۇگىرىپ كەلە جاتىپ توڭىرەكتى تەز، ءجىتى شولىپ ءوتتى. ۆزۆود سول جاققا قاراي كوپ ىعىسىپ كەتىپتى، دۇشپاننىڭ قارداي بوراعان وعىنا سيرەك جاۋاپ بەرەدى. ۆزۆودپەن ەكى ورتاداعى جول كەسىلىپ قالعانىن قارتباي تۇسىنە قويدى. دەريەۆنيا جاقتان شابۋىل جاساعاندار ەندى سولعا كوپ ويىسىپ، ازعانا توبى بۇلاردىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، كوبىسى ۆزۆودتى وكشەلەپ تىقسىرىپ بارادى. كوجەك ەكەۋى جيىرما-وتىز قادامداي شەگىنگەندە نەمىستەر تاعى دا لاپ بەردى. قارتباي مەن كوجەك جاتا قالىپ قايتادان اتىسا باستادى. جاعدايدىڭ قيىنعا اينالعانىن، مىنا نەمىستەردى جەلكەسىنە مىنگىزىپ قويىپ قاشقاقتاي بەرگەنمەن ۇزاققا بارمايتىنىن قارتباي ءتۇسىندى. «شەشىنگەن سۋدان تايىنباس»، — دەيدى قازاق. الىستان بىرەۋ وزىنە قاراپ وق اتسا جاپاندا كەلە جاتقان ادام قاتتى شوشىنادى. قالىڭ وقتىڭ استىنداعى ادام — وقتىڭ كىسى ولتىرەتىن كۇشى بارىن ۇمىتىپ تا كەتەدى. سول سياقتى قارتباي دا جاعدايى اۋىرلاعان سايىن، اجال ءقاۋپىن ەلەمەدى، ەلەۋگە مۇرشاسى دا بولمادى؛ بار ويى قيىن جاعدايدان قايتكەندە شىعۋدا بولدى. كەنەت وجەت وي ساپ ەتە قالدى. كوجەككە «مەنىڭ قاسىمنان ەكى ەلى قالما» دەپ ءامىر ەتتى دە، اتىس سالا، دەريەۆنيانىڭ سول جاعىن الا شەگىنە بەردى. دۇشپاندى ءبىر تويتارىپ تاستاعان كەزىندە، كوجەككە «مەنەن قالما» دەپ داۋىستاپ، شەتكى ءبىر ۇيگە قاراي جالت بەردى. كىشكەنە اعاش مونشانى تاسالانىپ ەنتىگىن باستى. ەندى بايقادى، بۇلاردى قۋعان دۇشپان سيرەپ قالىپتى، كوبىسى ءارى قاراي ويىسقان ءتارىزدى. پۋلەمەتتىڭ داۋسى شىقپاي قالعاسىن نەمىستەر اتاكاعا كوتەرىلىپ بۇلاردىڭ ورىنان سيپالاپ قالدى. ولار ءالى دە ءبىراز ىلگەرىلەپ بارىپ، ەشكىمدى كەزدەستىرە الماي دەريەۆنياعا قايتتى. دابىرلاپ سويلەسىپ كەلەدى.
— انالار كەلىپ قالدى عوي، نە ىستەيمىز؟ — دەدى كوجەك سىبىرلاپ، اۆتوماتى ىڭعايلاي بەردى.
وسى كەزدە مونشانىڭ ارتىنداعى ءۇيدىڭ قاسىنا كەلدى مە، نە ۇيدەن شىقتى ما، نەمىستەردىڭ سويلەسكەن داۋسى ەستىلدى. قارتباي سىعالاپ قاراپ ەدى، ەكى سولدات ءۇيدىڭ قاسىنداعى اربادان ءبىر نارسە ءتۇسىرىپ جاتىر. قاراڭعىدا جاشىك پە، نە قاپشىق پا، نە نارسە ەكەنى انىق بايقالمايدى. دەريەۆنياعا قايتقان قۋعىنشىلاردىڭ ۇش-تورتەۋى بەرى قاراي بۇرىلدى. قارتباي ەندى قايرىلىپ قاراعاندا جاڭاعى ەكى سولدات اربادان تۇسىرگەن تەڭدى كوتەرىپ ۇيگە كىرىپ بارا جاتىر ەكەن.
قارتباي نە ىستەرىن بىلمەي الاڭداپ تۇرعان كوجەككە بۇرىلدى.
— مەنىڭ سوڭىمنان قالما! دىبىسىڭدى شىعارما! — دەپ سىبىرلادى وعان.
كوجەك باسىن يزەدى. قارتباي كوجەكتى ەرتىپ جاڭا عانا سولداتتار كىرىپ كەتكەن ءۇيدى اينالىپ جۇرە بەردى. كوشەدە ادام از ەكەن. كوشەنىڭ ارعى بەتىمەن كەتىپ بارا جاتقان ءبىر نەمىس داۋىستاپ ەدى، قارتباي ەستىمەگەنسىپ جاۋاپ بەرمەدى...
ەرجان سول بۇيىرگە قاراي قيعاشتاپ كەتتى. نەمىستەر ونىڭ باتالونعا قوسىلاتىن الدىن وراپ، ارى-بەرىدەن سوڭ سولتۇستىك باتىسقا ىعىستىردى. جەلكەگە ءمىنىپ العان قالىڭ جاۋ باستىرمالاتىپ، ەس جيعىزباي تىقسىرىپ بارادى. جاپىرىلا قاشسا وڭبايتىنىن ءبىلىپ، ەرجان وق ءقاۋپىن ۇمىتىپ ۆزۆودتىڭ ول شەتىنەن بۇل شەتىنە جۇگىرىپ وتدەلەنيەلەرىن تارتىپكە سالىپ الدى. ەندى ءبىر وتدەلەنيە شەگىنگەندە ەكىنشىسى جاتا قالىپ اتىسىپ دۇشپاندى تەجەيدى. ايتسە دە باسىم كۇش شىداتپاي، كەيدە بۇكىل ۆزۆود تۇگەل قاشادى. زەلەنين مەن ەرجان سول ساتتە بارىن سالىپ ارەڭ تەجەپ قالادى.
ەرجان اۆتوماتىنىڭ ءبىر وبويماسىن تاۋىستى. ۇستىنەن جارتى مەتردەي جوعارى وق زۋىلدايدى. ءبىر كەز تومەنىرەك اتىلعان پۋلەمەت وعى الدىنان ءبىر مەتردەي جەرگە «دجيك»، «دززيك» دەپ شورشىپ قارعا سۇڭگىدى. ەندى ءبىر ءسات الدىنان، ءتىپتى جاقىن جەردەن جاۋ پۋلەمەتشىسى قاردى وقپەن قايىپ ءوتتى. «ءولتىرىپ كەتۋ مۇمكىن-اۋ»، — دەگەن وي كەلدى ەرجانعا. ءبىراق، عاجابى — سول ويدان شوشىنبادى. بىردە الدىنان، بىردە جانىنان قارسى سۇڭگىپ شورشىعان وقتان بەينە لاقتىرعان كەسەكتەن بۇققانداي جاسقانادى. وق تا، اجال دا اۋىر سالماعىن، سۇمدىق سۇسىن جوعالتىپ كەرەكسىز جيرەنىشتى نارسەگە اينالدى. ەرجان ەندى اجالدان قورىققان جوق، جيرەندى. ءوزىنىڭ وسى ءبىر قىزىق ءحالىن كەيىن ويلاپ تۇسىنە الماي قايران بولدى؛ ول كەي ادامدار ءۇشىن اجال ءقاۋپى نەعۇرلىم كۇشەيگەن سايىن، قورقىنىشى ازايا بەرەتىنىن بىلمەيتىن ەدى. ەندى ءبىر ساتتە تۇمسىعىنىڭ الدىنا كەلىپ شانشىلىپ جاتقان وق باسىن وقىس كوتەرىپ العانداي — جوعارىلاپ توبەسىنەن زۋلادى. اجالدىڭ ءوتىپ كەتكەنىن دەنەسىمەن سەزىپ بويى جەڭىلدەپ قالدى.
اق قاردىڭ رەڭىندە قاراۋىتىپ شاشىراپ جاتقان نەمىس سولداتتارى قوزعالا باستادى. بىرتە-بىرتە تۇتاس كوتەرىلىپ، جۇگىرە اتقىلاپ العا ۇمتىلدى. قارايعان سولدات دەنەلەرى، مىلتىقتىڭ اۋزىنان ۇشقان وت — بەينە قارا الباستىلار كەۋدەسىنەن جالىن شاشىپ كەلە جاتقانداي ەلەس بەرەدى. ەرجان بار داۋسىمەن ايقايلادى:
— وگون!
ءوزى دە اۆتوماتىنىڭ ءدۇمىن يىعىنا قىسا ءتۇسىپ، كوڭىلمەن ءدال مولشەرلەپ وق جاۋدىردى. دۇشپاننىڭ قالىڭداۋ جەرىن تەز توپشىلاپ بەس-التى وقتان ءۇزىپ-ۇزىپ اتقىلايدى.
بۇل دۇشپاننىڭ سوڭعى اتاكاسى بولدى. وسى كەزدە شەگىنۋشىلەردىڭ الدى ورمانعا بارىپ كىرگەن بولاتىن. سالدەن كەيىن وزگە سولداتتارىمەن ەرجان دا ءبىر ىرعىپ قالىڭ اعاشتىڭ اراسىنا سۇڭگىپ كەتتى. ورماننان، اسىرەسە، ىشىندە دۇشپان بار ورماننان تۇڭعيىق سۋدان جامان قورقاتىن نەمىستەر ونىڭ ۇستىنە قاراڭعى ءتۇسىپ قالعاسىن، ودان ءارى بەتتەي الماي كەيىن قايتتى.
ەرجاننىڭ العاشقى اڭعارعانى — بۇل ماناعى بەسىن كەزىندە وزدەرى وتكەن دەريەۆنيانىڭ باتىس جاعىنداعى ورمان ەكەن. باتالوننان ابدەن ءبولىنىپ قالعانىنا ەندى كوزى جەتتى. ازعانا جاۋىنگەرىن باستاپ قورشاۋدان ءوز بەتىمەن شىعۋى كەرەك؛ ءوز بولىمىنە قايتىپ قوسىلۋى ەكىتالاي. ول سولداتتارىن جيناپ تۇگەندەي باستادى. ەكى جاۋىنگەرى جوق بولىپ شىقتى، ءولى-تىرىسى بەلگىسىز. قارتباي مەن كوجەكتەن جانە ايرىلدى. ولاردىڭ اتىس سالىپ شەگىنگەنى ەسىندە، ءبىراق ءبىر مەزگىلدە ەكەۋىنىڭ دە ءۇنى ءوشتى. ءولدى مە؟ ءتىرى مە؟ قولعا ءتۇستى مە؟ وعان ەشكىم بولجاۋ ايتا المادى. «دەريەۆنيا جاقتا اتىسىپ جاتقانىن ەستىپ ەدىك، سودان كەيىنگىسىن بىلمەدىك»، — دەيدى اركىم.
ەرجان قاراڭعىدا سولداتتارىن كوزىمەن تۇگەندەپ ءجۇرىپ، ارت جاقتا تۇرعان ءبىر جاۋىنگەرگە نازارى اۋدى؛ تۇلعاسىندا، تۇرىسىندا مۇنىڭ سولداتتارىنا ۇقسامايتىن ءبىر ەرەكشەلىك بار. ەرىكسىز جاقىنداپ كەلىپ، تاڭىرقاپ قالت تۇرىپ قالدى:
— راۋشان!
راۋشان ۇندەگەن جوق، قاجىعان دەنەسى سۇلىق تارتىپ تومەن قاراپ تۇر. ەرجان بۇل كۇتپەگەن كەزدەسۋگە قايران بولدى دا، ءبىراق ۇناتپاي مازاسىزدانىپ قالدى.
— مۇندا قايدان قوسىلدىڭ؟ بىزبەن بىرگە قيىن بولادى عوي وزىڭە.
ەرجان قامقورلىعىمەن قوسا ءوزىن اۋىرسىنىپ قالعانىن سەزدى راۋشان.
— ماعان ءبارىبىر. قاي جەردە وڭاي بولۋشى ەدى، — دەپ قىسقا جاۋاپ قايىردى ول. رەنجىپ ءسال ءمۇدىرىپ قالدى. — مۇندا دا ءبىر كادەگە جارارمىن. ماسىل بولماسپىن.
ەرجان ءوز ءسوزىنىڭ ىڭعايسىز تيگەنىن ءتۇسىندى دە، ۇندەمەدى. ونىڭ بويىن تەز باسىنا تۇسكەن جاعدايدىڭ اۋىرتپالىعى بيلەپ كەتتى. مينۋت وتكەن سايىن جاۋاپكەرشىلىگى ۇدەپ، جەدەل بايلامعا كەلىپ، دەرەۋ ارەكەتكە كوشۋ قاجەت بولىپ بارادى. ول جاۋىنگەرلەرىنە بەس-ون مينۋت دەمالۋعا رۇقسات ەتىپ الدىڭعى جاقتى شولۋعا شىقتى.
كەشقۇرىم باسىلعان قار قايتا جاۋىپ، جەل تۇرىپ، بوراسىن بولدى. جاڭا ءبىر ازىردە وزدەرى تاستاعان دەريەۆنيا كورىنبەيدى. ورمان دا، جول دا كورىنبەي اسپان مەن جەردىڭ جىگى قوسىلىپ، تۇتاس ءبىر بوزامىق تۇنەككە اينالعان. ەت قىزۋى باسىلىپ، ەرجان كەش ىزعارىن انىق سەزدى. بەتىن ايازدىڭ اششى قىلقانى شاقتى.
ۆزۆود دەريەۆنيانى وڭ قاپتالعا الا شىعىسقا قاراي ءجۇردى. جۇرەر جولدى ءدال بەلگىلەۋ مۇمكىن ەمەس، ەرجان قاراڭعىنى سيپالاپ، باعىتىن كومپاسپەن توپشىلادى. كەشەدەن بەرگى جۇرىستەن، سوعىستان قاجىعان سولداتتان اۋىر اياڭداپ ءۇنسىز كەلەدى؛ توڭىرەگىن قورشاعان دۇشپان بارىن، اياق استىندا بەلگىسىز ءقاۋىپ بارىن ۇمىتىپ كەتكەن سياقتى.
بوزامىق تۇنەكتىڭ قاراۋىتقان شەگىنە كوزى اۋىرعانشا قادالىپ، جاياۋ بوراسىننىڭ، ءبىر ىرعاقتى ىزىڭىنىڭ اراسىنان وزگە دىبىس اڭدىپ قۇلاعىن تىگىپ، بۇكىل دەنەسىمەن جات كۇشتىڭ، ءقاۋىپتىڭ سالقىن لەبىن سەزىپ كەلە جاتقان ەرجان ءوزىنىڭ بۇرىنعى بەيقامدىعىنا، ءتىپتى باتالون قورشاۋعا تۇسكەننەن كەيىنگى الاڭسىزدىعىنا مىرس ەتتى. مىنەكەي ونى جىلى قۇنداقتان سۋىرىپ الىپ، ىزعاردىڭ وتىنە جالاڭاش توسقان سياقتى.
كەنەت وڭ جاقتان ماشينا گۇرىلدەدى. ەرجان سەلت ەتىپ، ءوزىنىڭ سولعا قاراي ويىسىپ بارا جاتقانىن سەزدى. «قورقا باستاعانىم با؟» دەگەن وي جالت ەتتى. مانا قارداي بوراعان وقتان، سەكۋند سايىن تونگەن اجال قاۋپىنەن جۇرەگى شايىلماعاندا، ەندى تىم سەكەمشىل، ۇركەك بولىپ كەتكەنىنە ىزالانىپ دەنەنى تۇرشىكتىرگەن سۇيكىمسىز اسەردى سىلكىپ تاستاپ، تەز قايراتىن جيىپ شيرىعىپ الدى. بىر-ەكى رەت بۋلىعىپ بارىپ ماشينانىڭ تىنىسى تۇزەلدى دە، گۇرىلى الىستاي بەردى. ەرجان دەريەۆنيانىڭ تۇسىنا كەلىپ قالعانىن اڭعاردى. الدىندا ەكى شاقىرىمداي جەردە ورمان بار، سوعان ءبىر تىرناعى ىلىكسە... جاۋىنگەرلەرىنە ءۇنسىز بەلگى بەرىپ ول ەندى تەزىرەك اياڭدادى. دەريەۆنيانىڭ دەڭگەيىنەن وتە بەرگەن كەزدە موتوسيكل داۋسى ەستىلدى. «پر-پىرلاپ» قاقالىپ الدى دا ىشقىنا ىرىلداي جونەلدى. «دەريەۆنيادان شىعاتىن جولمەن شىعىسقا قاراي كەتىپ بارادى»، — دەپ جورىدى ەرجان.
ورماندا باتالوننىڭ بۇلاردى كۇتىپ تۇرا المايتىنىن ەرجان دا، جاۋىنگەرلەر دە سەزىپ ەدى. ونىڭ ۇستىنە توڭىرەكتە ۇلكەندى-كىشىلى ورمان كوپ، بۇرقاسىندى قاراڭعى تۇندە باتالوننىڭ ءىزىن تاۋىپ الۋ دا ەكى تالاي. ءبىراق سوندا دا قايىڭ ارالاس قاراعايدىڭ ىشىنە كىرگەسىن ەرجان دا، جاۋىنگەرلەر دە «كىم بىلەدى، كەزدەسىپ قالار»،— دەگەن ۇمىتپەن ەلەڭدەي بەردى. جارتى ساعات جۇرگەننەن كەيىن، الدا بارا جاتقان زەمسوۆ تورعايشا شىرىلداپ «توقتا» دەگەن حابار بەردى. ۆزۆود تەز ىدىراپ، قارۋ-جاراعىن ىڭعايلادى. ءبورىباي كەلدى.
— مىنا جەردە ءبىر اشىق دالاڭ بار ەكەن. سول ارادان جول وتەدى ەكەن. سول جەردە نەمىستىڭ موتوسيكليسىن بىرەۋ ءولتىرىپ كەتىپتى.
— زەمسوۆ قايدا؟ — دەپ سۇرادى ەرجان.
— ول ەكەۋى ارەگىرەك شولىپ قايتامىز دەپ كەتتى.
ورمان ىشىنەن وتەتىن جىڭىشكە جولدىڭ شەتىندە بۇكشيە جانتايىپ نەمىس سولداتى جاتىر؛ موتوسيكل تاقىمىنان سىتىلىپ شىعىپ ارەگىرەك بارىپ قۇلاپتى. زەلەنين ەڭكەيىپ ەلىكتىڭ بەتىنە ءۇڭىلىپ قولىن، بەت، اۋزىن سيپالاپ كوردى.
— ءالى قاتپاعان. تاياۋدا عانا ولتىرىلگەن.
زەلەنين ونىڭ موينىنداعى اۆتوماتىن الدى. جارتى شاقىرىمداي جۇرمەي جاتىپ تاعى ءبىر نەمىس موتوسيكليستىڭ ولىگى كەزدەستى. جۇرت ەندى قايران بولدى. اركىم ءارتۇرلى بولجاۋ ايتتى.
— ءبىزدىڭ باتالوننىڭ ادامدارى شىعار وسىنى ىستەگەن.
— وندا ولار پلانشەتكالارى مەن قارۋلارىن نەگە الماعان؟
— ءتىپتى قولىنداعى ساعاتىن دا الماپتى.
— مۇمكىن، پارتيزاندار شىعار؟
— پارتيزانعا قارۋ كەرەك ەمەس پە ەكەن؟
— كىم بولدى ەكەن؟
— كىم بولسا دا ءبىزدىڭ ادام عوي، ايتەۋىر.
ۇلكەندى-كىشىلى ورمانداردى تاسالانىپ ساي، جىرانى ساعالاپ، دەريەۆنيالاردى وراعىتىپ ءوتىپ ۆزۆود تاڭ اتقانشا ءجۇردى. ەكى كۇننەن بەرى تىزە بۇكپەگەن سولداتتار ابدەن قاجىدى، اشىقتى. وق، ءدارىنىڭ دە كەشەگى ۇرىستان كەيىن ازايىپ قالعانىن ەرجان سەزدى. جۇرتتى تىنىقتىرىپ، جەر شاماسىن باعدارلاپ، بولاشاق قيمىلىن انىقتاپ الۋ ءۇشىن تاڭ اتا قالىڭ ورماننىڭ ىشىنە توقتادى. كۇن ءالى اشىلعان جوق. قار ەدەۋىر قالىڭداپ قالدى.
سولداتتار قاراعاي بۇتاعىن توسەنىپ، مازداپ جانعان وتتى اينالا قىزارا ءبورتىپ ۇيىقتاپ كەتتى. ەرجان زەلەنيندى بارلاۋعا جىبەرىپ، ءوزى دە ءبىر ساعاتتاي ۇيىقتاپ الدى. الدەنەدەن سەكەم العانداي تەز وياندى. دەنەسى سالدىراپ قوزعالتپايدى. ءبۇيىرىن قىزدىرعان وتتىڭ قاسىندا بۇيىعىپ جاتا بەرگىسى كەلەدى. ول ورنىنان اتىپ تۇردى. سوڭعى كۇندەرى ول كوڭىلىن تەجەپ، وزىنە ءوزى قاتال بولا باستاعان-دى. ءقازىر دە قوزعالعىسى كەلمەي بۇيىعا بەرگەنىن سەزىپ، تەز تۇردى. جۇرەگىنىڭ سازعانىن سەزىپ، «ولمەسسىڭ، شىدارسىڭ» دەدى وزىنە. ول كەرىلىپ بويىن جازىپ، كۇزەتتە تۇرعان سولداتتاردى تەكسەرىپ وت باسىنا قايتىپ كەلدى. وت كوسەپ ۇيىقتاعانداردىڭ كيىمدەرىن وتتان قورىپ وتىرعان بوندارەنكوعا جاتۋعا رۇقسات ەتىپ، ونىڭ قىزمەتىن ءوز موينىنا الدى. قالعىپ ارەڭ شىداپ وتىرعان بوندارەنكو باسى جەرگە تيىسىمەن قور ەتە قالدى.
ەرجان ءسونىپ بارا جاتقان وتقا اعاش بۇتاقتارىن سالدى: دىمقىل وتىن بىردەن تۇتانا قويماي، بىقسىپ مازانى كەتىردى. وڭەشىنە ءتۇتىن كىرىپ قاقالعانشا ۇرلەپ شينەلىنىڭ شالعايىمەن جەلپىپ ارەڭ تۇتاتتى. ۇشقىن شاشقان قىزعىلت-سارعىش جالىن ىستىق لەبىمەن بەتتى شارپىپ، جوعارى قاراي جۇلقىنا بەردى. ەرجاننىڭ كوزى ۇيىقتاپ جاتقان راۋشانعا ءتۇستى. سانيتارلىق سۋمكاسىن جاستانىپ وتقا قاراي قىرىنان جاتىر. سۋىققا توتىققان كۇرەڭ جۇزىندە جالىننىڭ ادەمى كولەڭكەسى وينايدى. ەرجان ەرىكسىز قادالىپ قاراپ قالدى. جاق سۇيەگى ءبىلىنىپ، ءوڭى تارتىلىپ جۇدەپ قالعان. قاجىعاندىقتان با، الدە باسقا ما، قاباعىنىڭ استىنا كۇڭگىرت كولەڭكە ۇيالاعان. وسى كولەڭكە ونىڭ دوڭەستەۋ كەلگەن ماڭدايىنا، بۇكىل جۇزىنە قايعىلى، مۇڭدى رەڭ بەرىپ تۇر. قۇلاقشىنى دومالاپ قاردىڭ ۇستىنە ءتۇسىپتى، جالاڭ باس جاتىر. «باسىنا سۋىق تيەدى-اۋ». ەرجان تۇرەگەلىپ بارىپ قۇلاقشىندى الدى دا قارىن قاعىپ، وتقا كەپتىرىپ باسىنا كيگىزدى. راۋشاننىڭ قاسىنان كەتە الماي، بەتىنە ۇڭىلە قاراپ از وتىردى؛ ءدال وسى ساتتە راۋشاننان قاشىقتاعان سايىن بەلگىسىز كۇش وعان قاراي يتەرە تۇسەتىنىن سەزدى. ول تەز ورنىنان تۇرىپ ءجۇرىپ كەتتى.
ەرجاننىڭ بويىندا ءوزى بايقاماعان ءبىر قۇبىلىس پايدا بولدى. ىشىنە قاتال، ءامىرى كۇشتى بىرەۋ كىرىپ الىپ بۇرىنعى اڭعال، بەيقام، بوساڭ ەرجاننىڭ ءار قيمىلىن، ويىن، ارەكەتىن قاپىسىز اڭداپ، قاقپالاپ قاتال جولعا سالىپ وتىراتىن بولدى. بوساڭسىپ بارا جاتسا قاتايتىپ، ەركىنسىپ بارا جاتسا تەجەپ ۇستايدى. جاڭا عانا راۋشانعا كوڭىلى ەلجىرەپ بارا جاتىر ەدى، سول ءامىرشىسى جەلكەسىنەن تارتىپ تۇرعىزىپ اكەتتى.
ەرجان تۇنەرىپ، ارلى-بەرلى سەندەلىپ ءجۇر. كوپتەن بەرى جينالعان، جاستىق، البىرتتىقتان، بەيقامدىقتان موينى جار بەرمەي جاۋاپسىز قالعان ويلارى ەندى ءدۇمپىپ بارادى. «جاۋابىڭدى ايت، ءوز ارىڭنىڭ الدىندا بۇلتارما» دەيدى. «سەن نە ءبىتىردىڭ، نە تىندىردىڭ؟ ارمانىڭ نە ەدى، جەتكەن جەرىڭ قايسى؟» دەيدى. يا، ەرجان جامان سوعىسپاعان سياقتى. قورقىپ قاشقان جەرى بولعان جوق. ۆزۆود تا جامان سوعىسقان جوق. ءتاۋىر كوماندير ءتارىزدى. «ءتاۋىر»، ءيا، تەك «ءتاۋىر» كوماندير، جاقسى كوماندير ەمەس. «تاعى ءوزىڭدى ءوزىڭ الدارقاتپاقسىڭ. ناشار كومانديرسىڭ»، — دەدى ەرجان وزىنە. «ۆزۆود جاقسى سوعىسسا — ول جاۋىنگەرلەردىڭ ءىسى. ال، سەن نە ءبىتىردىڭ. جارايدى وسى ۇرىستا قورىقپادىڭ. ءبىراق سەن كوماندير ەمەسسىڭ بە؟ جوعارىدان بەرىلگەن بۇيرىقتى سولداتتارعا جەتكىزىپ قايتالاپ ايقايلادىڭ. ونسىز دا اتقىلاپ جاتقان جاۋىنگەرلەرگە: «وگون!» دەن بايبالام سالدىڭ. ول ءبورىبايدىڭ دا قولىنان كەلمەي مە؟ قايتا ول سەنەن گورى سابىرلىراق، ورنىقتىراق ىستەر ەدى وسىنىڭ ءبارىن».
ەرجان تالاي مىقتى كومانديرلەردى كوردى. ءبىر ادامى قالعانشا شەگىنبەي، جاۋدىڭ باتالونىن قىرعان، تانكتەرىن قيراتقان ۆزۆود كومانديرلەرىنىڭ اتىن ەستىدى. قيىننان جول تاۋىپ، قالىڭ جاۋدىڭ تەمىر قۇرساۋىن جارىپ ەتكەن، وجەتتىگى اڭىز بولعان كومانديرلەردى كوردى. قاتال، قاھارلى، كۇشتى ادامدار ولار. سولداتتار سول قاھارلى كومانديرلەر ءۇشىن جانىن بەرۋگە بار، وعان ەرىپ وت پەن سۋعا كوزدەرىن جۇمباي تۇسەدى. سول كومانديرلەر جالعىز قىزمەت دارەجەسىمەن ەمەس، قايراتىمەن، جىگەرىمەن قاراۋىنداعىلارىن ءۇيىرىپ العان جوق پا؟ وندا كومانديرگە سولدات شىن ىقىلاسىمەن بەرىلە باعىنادى، كومانديرى كۇشتى بولسا سولدات تا ءوزىن كۇشتى سەزىنەدى. ال، ەرجان شە؟ ول ۆزۆودتىڭ جۇرەگى، ۇيىتقىسى، اكەسى ەمەس، وگىزدىڭ مۇيىزىنە قونعان شىبىن سياقتى. ءبىر كەزدەگى ديۆيزيا كومانديرىنە دەيىن تەز كوتەرىلمەك بولعان قيالى ەسىنە ءتۇسىپ، اششى ىزامەن مىرس ەتتى. «ءارقاشان دا جۇرتتان ارتىق بولعىڭ كەلەتىن ادەتىڭ بار، دوستىم، — دەدى ەرجان وزىنە. — سەنىڭ جۇرتتان نەڭ ارتىق؟ ۋچيليششەدە وتليچنو وقىپ كوزگە ءتۇستىڭ، ال سوعىسقا كەلگەندە ءجۇنجىپ كەتتىڭ. جوق، ءوزىڭنىڭ تومەندىگىڭدى سەز، دوستىم. بۇل جەردە سەن وتىرىك ۇيالاتىن ەشكىم جوق. مويىندا». وسىلاي وزىنە-وزى قاناعاتتانباعان، ءوزىن ولقىسىنعان اۋىر وكىنىش كوڭىلىن ويسىراتىپ بارادى.
ەرجان اياعىن قارعا قاداي باسىپ، ارلى-بەرلى سەندەلىپ ءجۇر. وت باسىنا جيىرما قادامداي ۇلكەن قاراعايدىڭ قاسىنا بارادى دا، ونىڭ سىنعان بۇتاعىنا كوزى ءتۇسىپ، كەيىن قايتادى. ەكى ورتادا تاپتالىپ جول ءتۇسىپ قالدى. ەرجان وتتىڭ ءسونىپ بارا جاتقانىن كورىپ اعاش سالدى. تاعى دا راۋشاننىڭ جۇزىنە كوزى ءتۇستى. قاباعىنىڭ استىنا ۇيالاعان ماناعى ءبىر كولەڭكە ىدىراپ، قىزارا بورتكەن وڭىنە جىلى رەڭ كىرگەن. جۇقا ەرنىندە كۇلكى تابى تۇر. جاقسى ءتۇس كورىپ جاتىر. سوناۋ ايلى تۇندە العاشقى، ءھام سوڭعى رەت سۇيگەن وسى ادەمى جۇقا ەرىننىڭ جىلۋىن قايتا سەزگەندەي بولدى. ومىرىندەگى ەڭ باقىتتى ءساتتىڭ ءقادىرىن سول كەزدە باعالاي الماي قاپىدا وتكىزىپ العانىنا وكىندى. سول باقىتى تاعى ءبىر عانا اينالىپ كەلسە... ىشىندەگى قاتال ءامىرشىسى تاعى دا ۇستاپ الدى. قايدا ەكەنىڭدى، موينىڭدا قانداي مىندەت تۇرعانىن ۇمىتىپ كەتتىڭ بە؟ ءوزىڭنىڭ كىشكەنتاي، ۇساق قايعىڭمەن الەك بولىپ ءجۇرسىڭ. ءولىم-جىتىمى موينىڭا ارتىلعان جيىرما-وتىز ادامنىڭ قامىن ويلاۋ جوق-اۋ سەندە!؟ انەكەي، تامسانىپ قويىپ ءتاتتى ۇيىقتاپ جاتقان بوندارەنكو. سونىڭ ءومىرى سەنىڭ قولىڭدا. ونىڭ ۇيىندە كۇتىپ وتىرعان ايەلى، بالا-شاعاسى بارىن بىلەسىڭ بە؟ ايەلى كۇن ارا حات جازادى، پوچتا كەشىككەندە ءۇش-تورت حات بىردەن كەلەدى. «قولىنا كۇرەك پەن كوسەۋدەن باسقانى ۇستاپ كورمەگەن مەنىڭ قاتىنىم بارماعى مايىسقان پيسار بولىپ الدى»، — دەپ كۇلەدى بوندارەنكو. جاڭا قوسىلعان جارىنان ماۋقى باسىلماي ايرىلعان، سارعايىپ كۇتىپ وتىرعان كاكىبايدىڭ ايەلى شە؟ كوجەكتەن ايرىلدىڭ... زارىعىپ كورگەن بالاسى ساعىنىپ كۇنارا حات جازاتىن ەدى و دا. جاقىندا العان اۆتوماتىنان كەم قادىرلەمەي، باس جاعىن كەرتىپ جىپپەن ءتوس قالتاسىنا بايلاپ العان كوك سيا قارىنداشىن قايتا-قايتا اۋزىنا سالىپ سۋلاپ، ەزۋى مەن مۇرتىن سياعا بوياپ، يكەمسىز مىرتىق ساۋساعىمەن ءار ءارپىن باتتيتىپ جازاتىن. قارتبايدىڭ مەكتەپكە بيىل بارعان بالاسى، العاشقى تانىعان ارپىنەن قيىستىرىپ: «باپا، جاۋدى جەڭىپ قايت، ءبىز سەنى ساعىندىق»، — دەپ جازدى. ءسابي جۇرەگى لۇپىلدەپ اكەسىنەن جاقسىلىق حابار كۇتىپ وتىرعان سول بالاعا نە دەپ جاۋاپ بەرەسىڭ؟ قانشاما جۇرتتىڭ ەڭ ارداقتىسى، ومىردەگى ەڭ اسىلى تاپسىرىلدى ساعان. ۆزۆود. جيىرما التى جاۋىنگەر، ءتورت كىشى كوماندير. شىعىنىمىز ءتورت ادام. وسى جانسىز قۇرعاق ءسوزدىڭ استىندا قانشاما ۇشان-تەڭىز دۇنيە جاتقانىن سەزدىڭ بە سەن؟ وسى دۇنيەنى، اسىل قازىنانى قورشاۋدان امان الىپ شىعا الاسىڭ با؟ — وسى اراعا كەلگەندە ەرجان توقىراپ قالدى. موينىنا تۇسكەن سالماق تىم اۋىر جاتىر. «ارىستانوۆ ءسوز جوق الىپ شىعادى. كۋسكوۆ تا الىپ شىعار ەدى»، — دەپ ويلادى ول. — ارينە جاۋىنگەرلەردىڭ ءبارىن قازادان ساقتاۋ مۇنىڭ قولىنان كەلمەيدى. ءوزى دە قازا تابۋى مۇمكىن. ءبىراق ءاربىر ورىنسىز شىعىن بولعان ومىرگە بۇل جاۋاپتى. كەرەك بولسا ولاردىڭ وزدەرى دە ولىمنەن تايسالمايدى. قارتباي مەن كوجەك قاباق شىتپاستان قالىڭ جاۋدىڭ ورتاسىندا قالعان جوق پا؟
بۇدان بىر-ەكى اي بۇرىن باستىقتار: «روتا كومانديرى بول»، — دەسە ىشىنەن قۋانا كەلىسىم بەرۋگە، «باتالون كوماندير! بول»، — دەسە كوپ ويلانباي-اق كونۋگە دايار ەرجان، ەندى «ۆزۆود» دەگەن ەڭ كىشكەنە بولىمشەنىڭ ءوز ەڭسەسىن باسىپ كەتەرلىك اۋىر سالماق ەكەنىن ءتىپتى بار دەنەسىمەن سەزدى. بەكىمەگەن بۇعاناسى كوتەرە المايتىن اۋىر تەڭدى ارتقان سياقتى بۇعان. ونى «ءالىم كەلمەيدى» دەپ تاستاي المايدى ەندى، قابىرعاسى سىنسا دا اپارار جەرىنە جەتكىزۋى كەرەك. ەرجاننىڭ كوز الدىنا بالا كەزىندەگى ءبىر وقيعا ەلەستەدى. الماتىعا كوشىپ كەلگەن جىلى (ول كەزدە مەكتەپتە وقيتىن) ءۇش-تورت بالا تاۋعا شىقتى. تاۋعا ورمەلەپ ماشىقتانىپ قالعان جولداستارى شانشىلا كوتەرىلگەن جالاڭاش شوقىنىڭ تاستاقتى باۋرايىنا كەسىرتكەدەي تىرمىسىپ يرەتىلە ورمەلەي جونەلدى. ەرجان باتا الماي، كىدىرىپ قالدى. ءبىراق جولداستارىنان قالىپ قويعانىنا نامىستانىپ بۇ دا تىرمىسىپ ورمەلەي بەردى. قىرلى تاستار كەۋدەسىنە، تىزەسىنە باتىپ، قول ەتىن سىدىرعانىنا قاراماي قيىندىققا ەلىگىپ جارتاسقا ەرەگىسكەندەي كوپ ۋاقىتقا دەيىن توقتامادى. ءبىر كەزدە ەنتىگىن باسىپ جوعارى قاراپ ەدى كوزى بۇلدىراپ، باسى اينالىپ كەتتى. ومىرىندە العاشقى رەت ءولىم ءقاۋپىن سەزىپ، شوشىندى. دەنەسىنىڭ بوساپ بارا جاتقانىن بايقاپ جارتاسقا جابىسا ءتۇستى. تۇڭعيىق شىڭىراۋدىڭ ۇستىندە جالعىز تال قىلعا جارماسىپ تۇرعان ءتارىزدى. قىل ءۇزىلىپ كەتسە...
كەيىن قايتۋ، تومەن ءتۇسۋ، جوعارى ورمەلەۋدەن اناعۇرلىم قورقىنىشتى.
ەندى ول دەنەسىنىڭ قىرلى تاس باتىپ اۋىرعانىن، اياعىنىڭ قاناعانىن سەزگەن جوق، تومەنگى جاققا دا قارامادى، جوعارىدان تونگەن مىلقاۋ قارا تاستىڭ زىلدەي سالماعى ەسەڭگىرەتىپ، كوزى قاراۋىتىپ ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىنداعىداي مەڭىرەۋ حالدە تىرمىسىپ ورمەلەي بەردى، ورمەلەي بەردى. بار تىلەگى ءوزىن جانىشا قىسقان تاس قۇشاقتان سۋىرىلىپ شىعۋ بولىپ ىشقىنىپ، ەڭ سوڭعى كۇشىن جيىپ، تىرمىسا ءتۇستى. سوڭعى كۇش تەز تاۋسىلمايدى ەكەن، «ەندى ءبىتتىم» دەگەندە تاعى ءبىر سوڭعى كۇش، ودان كەيىن تاعى ءبىر كۇش ساراڭنىڭ قالتاسىنداعى تيىنداي بىرتىندەپ شىعا بەردى. «جوق، تىرمىسۋ كەرەك، تىسپەن، تىرناقپەن قارىسا جارماسۋ كەرەك، قان جوسا بولساق تا...» دەدى ەرجان.
7
كۇلاندانىڭ جاراقاتى ونشا اۋىر ەمەس-تى. قارىنان تيگەن وق سۇيەگىنە زاقىم كەلتىرمەي بۇلشىقتان وتكەن، ءبىراق جاراسى جازىلعانشا ايعا جۋىق ەمدەلۋ كەرەك بولعاسىن ونى ارميانىڭ، ودان مايداندىق گوسپيتالعا جىبەردى. مايداندىق گوسپيتال كىشىلەۋ ءبىر قالادا بۇرىن اۋرۋحانا بولعان جالعىز قابات كەڭ ۇيدە ورنالاسقان ەكەن. ماڭايىنداعى ۇيلەرگە دە جارالىلاردى ورنالاستىرعان. كۇلاندا توسەك تارتىپ جاتقان جوق، كۇندە جاراسىن تاڭدىرىپ الىپ تۇرەگەلىپ ءجۇردى. ەكى كۇننەن كەيىن ءىشى پىسىپ دارىگەرلەر مەن سانيتارلارعا كومەكتەسە باستادى. العاشقىدا ورنىنان تۇرا المايتىن جارالىلارعا سۋ اپەرىپ ءجۇردى، سودان جاستىعىن تۇزەپ بەرىپ، باسىن كوتەرۋگە جاردەمدەستى. ونىڭ ءىسىن ەلەگەن دە، قوي دەگەن دە ادام بولعان جوق. ءبىر كۇنى اۋىر جارالىعا وپەراسيا جاساپ جاتقان دارىگەر ىستىق سۋعا قايناتقان اسپاپ ۇستاپ تۇرعان سەسترانى حلوروفورم اكەلۋگە جۇمسادى. سەسترا دارىگەرگە ءالسىن-السىن ۇسىنىپ تۇرعان اسپاپتارىن قايدا قويارعا بىلمەي ساسىپ قالعاندا ەسىكتەن سىعالاپ تۇرعان كۇلاندا «مەن اكەلەيىن» دەپ جۇگىرىپ كەتتى. وسىلاي ءوزىنىڭ شتاتتان تىس قىزمەتىنە كۇلاندانىڭ ءوزى دە، گوسپيتال قىزمەتكەرلەرى دە، جارالىلار دا ۇيرەنىپ كەتتى. جاڭادان كەلگەن جارالىلار كۇلاندانى وسى گوسپيتالدىڭ قىزمەتكەرى كورىپ، «قولىڭىز نەدەن جارالى بولعان، گوسپيتالدى بومبالاپ پا ەدى»، — دەپ سۇرايتىن بولدى.
تەك گوسپيتالدىڭ باس حيرۋرگى، كىشكەنە شوقشا ساقالدى، قۋاقى ءتىلدى شال كۇلاندانىڭ قىزمەت ەتۋىنە قارسىلىق ءبىلدىردى:
— جارالىلاردى قىزمەتكە پايدالانۋعا پراۆوم جوق.
ءسىز جۇمىسقا ارالاسۋىڭىزدى قويماساڭىز پوستەلنىي رەجيمگە كوشىرەم، — دەدى ول كۇلانداعا.
— جوق، جوق، مەن جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىم جوق، جۇرتتىڭ قولى تيمەي جاتقاسىن تەك ءجاي...— دەدى مەديسينا مايورىنىڭ قاتال كوزقاراسىنان قايمىعىپ قالعان كۇلاندا.— مەنىڭ ءتىپتى دەنىم ساۋ. ءقازىر جاعداي قيىن عوي، جولداس مايور. جارالىلار كوپ كەلىپ جاتىر.
حيرۋرگ باسىن كەكشيتىپ كۇلانداعا ازعانا قاراپ تۇردى دا:
— ھم. ھم. جاعداي قيىن دەيسىز. ونىڭىز راس. تەك جاعدايدىڭ قيىندىعىن ەسەپتەپ ازعانا كومەكتەسۋىڭىزگە رۇقسات ەتەم. — ول پەنسنەسىنىڭ ۇستىنەن قاراپ، قولىن شوشايتتى. — تەك تسس... ەشكىمگە ايتۋشى بولماڭىز. ۋادە عوي؟
— ۋادە، — دەدى كۇلاندا حيرۋرگتىڭ مىنەزىنە ءماز بولىپ كۇلىمدەپ.
ازعانا كۇن ىستەگەننەن كەيىن حيرۋرگ كۇلاندانى قاتتى ۇناتتى. سىرقاتتىڭ نىشاندارىن باقىلاپ داعدىلانعان دارىگەر كۇلاندا جونىندە اڭعارعانىن كونسيليۋمدا وتىرعانداي اشىق ايتتى.
— ءسىز وتە جاقسى قىز ەكەنسىز، دۇرىسىراق ايتقاندا جاقسى پەرسونالسىز. ءوز ماماندىعىمنىڭ ارقاسىندا ايەل زاتىمەن كوپ قىزمەتتەس بولدىم. ءسىز ىسكە ۇسىناقتى جانە ىقىلاستىسىز. بۇل مەديسينا قىزمەتكەرى ءۇشىن جاقسى قاسيەت. ونىڭ ۇستىنە وتە كىشىپەيىلسىز جانە سوزگە اسا ساراڭسىز. اسىرەسە، سوڭعى قاسيەت ايەل زاتىندا سيرەك بايقالادى. بىرنەشە كۇنگى باقىلاۋىمنىڭ ناتيجەسىندە ءسىزدى گوسپيتالدا تۇراقتى قىزمەتكە قالدىرۋ كەرەك دەگەن قورىتىندىعا كەلدىم.
— جوق، مەن ءوز بولىمىمە قايتۋىم كەرەك، — دەدى كۇلاندا.
— Aha. قالعىڭىز كەلمەيدى، ءا؟ — دەدى حيرۋرگ تاعى دا پەنسنەسىنىڭ ۇستىنەن سۇزە قاراپ. — ءسىز بولاشاعىڭىزدى نەگە ويلامايسىز. مۇندا ءسىز كوپ تاجىريبە الاسىز، جاتتىعاسىز. ەرتەڭ سوعىس بىتكەندە ينستيتۋتقا تۇسپەيسىز بە؟ جوعارى ءبىلىمسىز قالاي بولادى؟ سوندا ناعىز ماڭداي الدى ستۋدەنتكا بولاسىز. ەگەر مەن مەديسينانى تۇسىنسەم، ءتۇبى سىزدەن جاقسى دارىگەر شىعادى.
— سىزگە راقمەت، ءبىراق قالا المايمىن، — دەپ سىبىرلادى كۇلاندا.
— ھم. مەنىڭ باقىلاۋىم تولىق ەمەس ەكەن. ءسىز ءالى قايسار دا ەكەنسىز عوي. ەندەشە ماسەلەنى كەيىنگە قالدىرايىق. ءالى ويلانۋعا ۋاقىت بار.
يا، ويلانۋعا ۋاقىت بولدى، ءبىراق كۇلاندانىڭ ويى باسقادا.
كۇلاندا بالا كەزىنەن جۇرت نازارىن اۋدارىپ كوزگە ءتۇسىپ كورگەن ەمەس-تى. ىلعي وزگە قىزداردىڭ ورتاسىندا ەلەۋسىز بولاتىن. مەكتەپتەگى ويىن-ساۋىق دۋمانداردا دا بالالار بار بولسا ونى بايقامايتىن دا، جوق بولسا جوقتامايتىن. ءسويتىپ تاسادا ءجۇرىپ بوي جەتتى. ءبىراق قىز بولىپ تا جىگىت نازارىن اۋدارا المادى. وزگە قىزداردىڭ الدىندا قىسىلاتىن جىگىتتەر، مۇنى ەركەك بالاداي كورىپ ەركىن قالجىڭداساتىن. وسىلاي ءوز جاعدايىنا بويى ۇيرەنىپ «ەركەك مىنەزدى»، «ەركىن ءتىلدى» قىز بولىپ الدى. ءوز ورتاسىندا ەلەۋسىزدىگىن قىمسىنسا دا، جاس كوڭىلى مۇقالمادى، جاقسى جىگىتتەردى ءۇيىرىپ العان قۇربىلارىن كۇندەۋدەن اۋلاق بولدى.
عاشىقتىڭ دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەي جىگىتتەرمەن بەر جاعىمەن قالجىڭداسىپ جايدارى جۇرگەن كۇلاندا ەرجانعا جولىقتى. جازدىگۇنى الماتىدا باتالون جاتتىعۋ ويىنىنا شىقتى. قالادان ۇزاق، بۋرىلداي اتالاتىن شوقىنىڭ باۋىرىنا جاقىنداعاندا كۇن شىقتى. تاڭ شاپاعى قىزعىلت-سارعىش جۇمساق نۇرعا مالىپ، ەرتەڭگى سالقىنمەن سەرگىپ ويانعان ۋىز تابيعات لەبى كۇلاندانىڭ كوكىرەگىن مۇڭلى قۋانىشقا بولەدى. قارلى شىڭنىڭ ءسۇيىر وركەشتەرى ارايلانىپ، تاۋ جىلعالارىندا تۇتاسا قاراۋىتقان قاراعايدىڭ ۇستىنە كۇلگىن مۇنار ۇيىپ تۇر. اسپاننىڭ قارا كوك بوياۋى وڭىپ، جۇلدىزداردىڭ دا ساۋلەسى سولىپ سەمىپ بارادى؛ تەك تاۋ جوتاسىنان ارقان بويى جوعارىدا قىزعىلت نۇرلى شولپان ەرەگىسكەندەي نۇرى سەمە بەردى.
باتالون پريۆالعا توقتاعاندا كۇلاندا بويىن بيلەگەن راقاتتان ارىلا الماي وڭاشا وتىرىپ قالعان. «قانداي تاماشا!» كۇلاندا سەلت ەتىپ جالت قارادى. تاۋعا يەك ارتىپ شىعىپ كەلە جاتقان كۇنگە سۇيسىنە قاراپ جاس لەيتەنانت تۇر. جاڭاعى ءسوزدى ايتقان سول بولۋ كەرەك. ادەمى قوڭىر دوڭگەلەك ءجۇزى كۇلىمدەپ كۇن نۇرىنا بالقىپ جايناپ تۇر. اۋدىرا كيگەن پيلوتكاسىنىڭ استىنان شىققان تولقىندى قارا شاشى مەن قويۋ قارا قاسى جىگىتتىڭ سۇلۋ ءوڭىن وتكىرلەي تۇسكەن.
— مىناۋ نەتكەن كەرەمەت! ەندى كۇن سايىن ەرتە تۇرىپ تاڭ اتقانىن باقىلارمىن،— دەدى لەيتەنانت تاڭعى ۋىز اۋانى قۇشىرلانا جۇتىپ. ول جۇرەسىنەن وتىرا قالىپ قوس قولىمەن ءشوپ باسىنداعى شىقتى ءسۇزدى.— ءتىپتى جۋىنىپ الۋعا بولادى.
جاس جىگىتتىڭ بۇكىل تۇلعاسىندا، نۇرلى جۇزىندە، قۋانىشتى داۋىسىندا مىناۋ تاڭ ساۋلەسىندەي كىسىنى ەرىكسىز تارتاتىن بالعىن كۇش بار. جۇرەسىنەن وتىرعانى قانداي ادەمى. كۇلاندا لەيتەنانتتان كوز الا الماي قاراپ قالعان. ول تەز تۇرەگەلىپ كۇلانداعا قاراي بۇرىلدى.
— تاماشالاپ وتىرسىز با؟ جاقسى ەمەس پە، ءا؟ — دەدى ول كۇلاندانىڭ قاسىنا كەلىپ.
تابيعاتقا عاشىق بولىپ، الاڭسىز قۋانعان جاس جىگىتتىڭ كوزقاراسى اسەرلى ەدى. كۇلاندانىڭ باسى اينالدى.
— ءيا. وتە جاقسى... جاقسى...— دەي بەردى ول كۇبىرلەپ.
— ءسىز ءبىزدىڭ باتالونعا جاڭادان كەلگەنسىز عوي؟
— ءيا، ەكى-ۇش كۇن بولدى، — دەپ جاۋاپ قايىردى كۇلاندا، لەيتەنانتتان كوزىن ارەڭ تايدىرىپ.
كۇلاندا وسى جىگىتكە عاشىق بولدى. ەرجاندى كۇنىندە ءبىر كورىپ قالسا، بىر-ەكى اۋىز ءتىل قاتىسسا سونىڭ ءوزى بايعۇس قىزدىڭ قيالىن قياعا الىپ كەتەتىن. العاشقىدا مىنەزى اشىق-جارقىن جىگىتتىڭ كۇلكىسىن، كوزقاراسىن، جىلى ءسوزىن ىلعي جاقسىلىققا جورىپ، كوڭىلى مارقايىپ ءجۇردى. «كۇلاندا، ءحالىڭ جاقسى ما؟»، «اسكەر ءومىرى اۋىر ەمەس پە؟»، «كۇننەن-كۇنگە قۇلپىرىپ باراسىڭ عوي» دەگەن ءجۇردىم-باردىم ايتىلعان سوزدەردىڭ ءوزىن كۇلاندا جىگىتتىڭ ەرەكشە ىقىلاسى دەپ قابىلدايتىن. ءبىراق جىگىت ودان ارىعا بارماي، جاڭاعى ىستىق كورىنگەن سوزدەردىڭ ءوزى سۋىنا باستادى. ءسويتىپ جۇرگەندە راۋشان كەلدى. ەرجان مەن راۋشان العاشقى جولىققان كۇنى — سوناۋ كىشكەنە رازەزدە پوەزد توقتاپ تۇرعاندا،— كۇلاندانىڭ جۇرەگى ءبارىن سەزدى، ءبىراق سەنبەۋگە تىرىستى. راۋشان مەن ەرجان اراسىنداعى سوزگە ءجيى قىستىرىلىپ، ورىنسىز كوپ سويلەدى. مىنەزىنىڭ ءتىپتى ورىنسىز ەكەنىن سەزسە دە ءوزىن توقتاتا المادى. بەرتىن كەلە ەرجاننىڭ كوڭىلى راۋشاندا ەكەنىنە ابدەن كوزى جەتتى. ءبىراق ءۇمىتسىز ماحاببات وشپەدى، قايتا ۇلعايا بەردى. راۋشاننان ەرجاندى قىزعاندى، ءبىراق ول قىزعانىشىن سىرتقا شىعارمادى. سونىسىنا قۋىستانىپ، ءوزىن ايىپتى ساناپ راۋشانعا اسا ىقىلاستى بولىپ كەتتى. ءوزى جارالانعان ايلى ءتۇن كۇلاندانىڭ ءالى ەسىندە. ءتانى ەمەس، جانى جارالاندى سول ءتۇنى. ەرجان مەن راۋشاننىڭ وڭاشا كەتكەنىن كوردى. ايەل جۇرەگى سەزگىش قوي، ءدال سول ايلى تۇندە ەرجاننىڭ راۋشانعا بار سىرىن، جۇرەك سىرىن ايتاتىنىن ءبىلدى. «مەيلى، مەنىڭ نە شارۋام بار، مەيلى»،— دەپ كۇبىرلەدى القىنىپ، ءبىراق ءوزىن قويارعا جەر تاپپادى. ۇرىسقا شىققاندا ەرجاننىڭ ۆزۆودىنا قالاي بارعانىن كۇلاندا ءوزى دە بىلمەدى. سولداتتارعا قوسىلىپ الدا بارا جاتسا دا كەيىنىرەك كەلە جاتقان ەرجاننىڭ بار قيمىلىن قاپى جىبەرمەدى. ەرجان قۇلاعاندا قاتتى شوشىدى. ورنىنان ەندى تۇرا بەرگەن ەرجان وق ءتيىپ قۇلاعان كۇلاندانى قاپسىرا قۇشاقتاي الىپ، شوشىنا ءۇرپيىپ:
— قاي جەرىڭىزدەن ءتيدى؟ اۋىر ەمەس پە؟— دەپ سۇرادى.
ەرجاننىڭ تىن جانى اشىپ، قورقا قاراعان سۇيكىمدى كەسكىنى كۇلاندانىڭ كوز الدىنان كەتەر ەمەس.
كۇلاندانىڭ كوڭىلى پولكتا قالدى. مۇندا قۇر كەۋدەسى عانا. اكەسىندەي سۇيكىمدى، قىزىق دارىگەردىڭ ءسوزىن سىيلايدى، ءبىراق كونە المايدى. «ويلانۋعا ۋاقىت بار» دەيدى ول، ال ۋاقىت ساعىنىشتى ارتتىرىپ بارادى.
كۇلاندا ءبىر كۇنى كوشەدە كەتىپ بارا جاتقاندا بىرەۋ اتىن اتاپ داۋىستادى. قاسىنا ىرجيا كۇلىپ كۇجىرەيگەن قازاق جاۋىنگەر كەلدى. انادايدان-اق:
— ە، كۇلاندا، امان با! الىستان تانىدىم عوي،— دەپ داۋىستاپ كەلەدى.
كۇلاندانىڭ بىرنەشە رەت كورگەن تانىس ادامى، ءبىراق ءاتى-جونى ەسىنە تۇسپەدى.
— مەنىڭ قولىمدى تاڭىپ بەرىپ ەدىڭ، ەندى ءوزىڭ جارالى بولىپسىڭ عوي. نەمىس ەكەۋمىزدى ءبىر جەردەن كوزدەپ اتقان ەكەن،— دەن كۇلدى جاۋىنگەر. موينىنا اسقان قولىن ساۋ قولىمەن دەمەي كوتەرىپ. — اي، ءوزىڭ، داۋدە بولسا، مەنى تانىماي تۇرسىڭ عوي دەيمىن.
— جوق، جوق، شىرامىتىپ تۇرمىن،— دەدى كۇلاندا قىسىلىپ.
— تانىماي قالعانىڭدى كوزىڭ ايتىپ تۇر،— دەپ جاۋىنگەر كەڭكىلدەپ كۇلدى.— مەن داۋرەنمىن عوي. سوعىسپاي جاتىپ جارالى بولعان باتىرىڭ ءوزىمىز.
كۇلاندا دا كۇلىپ جىبەردى.
— ە-ە، ەندى ەسىمە ءتۇستى. تەك اتىڭدى ۇمىتىپ قالىپپىن.
جاقسى بولدى عوي، پولكتى ساعىنىپ ءجۇر ەدىم، — دەپ قۋاندى كۇلاندا.
— پولكتى ەمەس، جاس كومانديرلەردىڭ ءبىرىن ساعىنىپ جۇرگەن شىعارسىڭ-اۋ، — دەپ قىلجاقتادى داۋرەن.
كۇلاندا ءازىل-قالجىڭدى قويعالى كوپ بولعان. داۋرەننىڭ ءسوزىن ۇناتپاي قالدى.
— كورىسپەي جاتىپ قىلجاقتاعانىڭىز قالاي!؟ — دەپ تىيىپ تاستادى.
— قالجىڭ عوي. قالجىڭداۋعا بولماسا كەشىرىڭىز. قويدىق، — دەدى قاپەلىمدە قىسىلىپ قالعان داۋرەن. — مەن ءتىپتى ءسىزدى اشۋلانادى دەپ ويلاعان جوق ەدىم.
ءوزىنىڭ قىسىلعانى قىزىق ەكەن، قىزارا ءبورتىپ، ىرجيىپ كۇلە بەرەدى. ونىڭ ءتۇرىن كورىپ كۇلاندا دا جىميدى.
— ەكىنشىلەي قىلجاقتامايتىن بول.
— قۇپ. امىرىڭە قۇلدىق، — دەدى داۋرەن.
داۋرەن كەلگەلى كۇلاندا سەرگىپ، كوڭىلى كوتەرىلىپ قالدى.
باسىندا ساقتانىپ بويىن اۋلاق ۇستاپ ەدى، ءبىراق داۋرەن ءوزىنىڭ كۇجىرەيگەن سۇزەگەن تۇرىنە قاراماي ۇستامدى، جاراتىلىسىنان سىپايى ادام بولىپ شىقتى. ۇزاق اڭگىمەلەسىپ بىرگە جۇرگەندە ارتىق-كەم ءسوز ايتپاي، تەك سىپايى كۇلدىرىپ وتىرادى.
ءبىر كۇنى كەشكە تامان ادەتىنشە كۇلاندا جارالىلاردىڭ بولمەسىنە كەلىپ، بوساعاداعى ورىندىققا وتىردى. سۋ اپەر، ءويت-بۇيت دەپ ەشكىم مازالاي قويعان جوق. بەيۋاقتا بىرەۋ ۇيىقتاپ، بىرەۋ الىستاعى ءۇيىن، قاتىن-بالاسىن ويلاپ، كەيبىرەۋلەر باياۋ ءوزارا سويلەسىپ جاتىر.
ۇزىن پالاتكانىڭ ورتا تۇسىندا باسىن كوتەرىپ وتىرعان بىرەۋ:
— نەمەنە ويلاپ وتىرسىڭ، سەرەگا، — دەپ كەرەۋەتتە جاتقان كورشىسىنىڭ كەۋدەسىنەن قاعىپ قويدى. — ءبىر ساعات بولدى، پوتولوكتان كوز اۋدارمايسىڭ.
سەرەگا جاستىقتان باسىن كوتەرىپ الدى.
— ەح، دوستىم، سەن بىلمەيسىڭ عوي. ۆاريا دەيتىن قالىڭدىعىم بار ەدى. ساعىنىپ ءجۇرمىن، دوستىم. يۋلدە توي جاساماق ەدىك... سوعىس باستالدى. سارعايىپ جۇرگەن شىعار بايعۇسىم.
كۇلاندا قارا كولەڭكەدە سەرەگانىڭ بەت قۇبىلىسىن كورە الماسا دا داۋسىنداعى ساعىنىشتىڭ ىستىق لەبىن انىق سەزدى.
— حا-حا-حا. قوي ءارى، — دەپ كۇلدى كورشىسى. — سارعايىپ، ساعىنىپ جۇرگەن-اق شىعار ابدەن. سەنىڭ ورنىڭا بىرەۋدى تاۋىپ الدى عوي. ونداي قىزداردىڭ جايى بەلگىلى.
سەرەگا ورنىندا قوزعالاقتاپ، كورشىسىنە قاراي ۇمسىنىپ:
— سەن، ءپوترۋحا اعاي، ءۇنىڭدى ءوشىر. سەن ولاي دەمە... سەن بىلەسىڭ بە، ۆاريا قانداي قىز. ول، ول التىن قىز. سەن... سەن ۆارياعا ءتىلىڭدى تيگىزبە!.. — دەپ بۋلىعىپ قالدى.
— ءا-ا. ىرشىپ ءتۇستىڭ عوي. شىن عاشىق ەكەنىڭدى ءبىلدىم، — دەپ كۇلدى پەترۋحا اعاي.— جاس كەزىمدە مەن دە سەندەي اقىماق بولعانمىن.
كۇلاندانىڭ كوزىنەن جاس تامشىلاپ كەتتى. «مەنى ەشكىم دە ساعىنبايدى». «كۇلاندا التىن قىز، سەن وعان ءتىلىڭدى تيگىزبە!» دەپ بايەك بولاتىن كىم بار؟» «نەگە باقىتسىز بولدىم؟!» بوساپ كەتكەن قام كوڭىل تەز باسىلمادى. كۇلاندا جۇرتقا سەزدىرگىسى كەلمەي كوريدورعا شىعىپ قارا كولەڭكە بۇرىشتا سولقىلداپ كوپ جىلادى.
— كۇلاندا، كۇلاندا!— دەدى بىرەۋ جالىنىشتى داۋىسپەن.
كۇلاندا داۋرەننىڭ داۋسىن تانىسا دا، بۇرىلىپ قاراي المادى. تەز كوزىن ءسۇرتىپ الەك بولىپ جاتىر. «مەزگىلسىز ۋاقىتتا قايدان كەلە قويدى».
— كۇلاندا، كۇلاندا! — دەيدى داۋرەن اۋىق-اۋىق جالىنىشتى ۇنمەن. بىرەۋدىڭ ۇياتتى، قۇپيا سىرىن ۇرلاپ تىڭداعانداي ءوزى قىسىلىپ تا تۇر. — كۇلاندا سەنى بىرەۋ رەنجىتتى مە؟
— جوق، جاي، — دەدى كۇلاندا. — ەشكىم دە رەنجىتكەن جوق.
«مەندە نەسى بار، تەزىرەك كەتسە ەكەن بايلانباي»،— دەدى ىشىنەن. ءبىراق داۋرەن كەتەر ەمەس. جەلكەسىنەن ءموليىپ ءالى تۇر. ءتىرى جانعا سەزدىرگىسى كەلمەگەن كوز جاسىن كورىپ، ۇيالتپاي-اق بايقاماعانسىپ ءوتىپ كەتۋدىڭ ورنىنا كەتپەي تۇرىپ العانىنا كۇلاندا ىزا بولدى.
— مەندە نە شارۋاڭ بار، — دەپ كەيىپ تاستادى.
ءبىراق داۋرەن وعان اشۋلانبادى دا، ادەتىنشە قىسىلمادى دا.
— رەنجىمە، كۇلاندا، — دەدى ول سەنىمدى بايىپتى داۋىسپەن.— قايعىرما. ءجۇر تازا اۋاعا شىعايىق.
كۇلاندا داۋرەنگە ەرىكسىز ەرىپ جۇرە بەردى. بۇگىن ەرتەڭگىلىك جاۋعان ۇلپا قار ءتۇس كەزىندە ءجىپسىپ تىعىزدالىپ اۋىر تارتقان. اسفالتسىز كوشەنىڭ ورتاسىنداعى قار ماشينا، كولىك تابانىمەن تاپتالىپ، نىعىزدالعان. قاراڭعىعا سۇڭگىگەن الاسا ۇيلەردىڭ توبەسى اپپاق. قار ءيسى سىڭگەن كەشكى سالقىن اۋا بىردەن كوكىرەكتى اشىپ جىبەردى. داۋرەن ۇندەمەي، تومەن قاراپ سالماقتى كەلەدى. «مۇنىڭ دا ءبىر قايعىسى بار-اۋ» دەپ توپشىلادى كۇلاندا. بىر-ەكى كۆارتال وتكەننەن كەيىن داۋرەن كۇلاندانىڭ بەتىنە ۇڭىلە قارادى.
— سەن كىمنەن ەستىدىڭ، ونى؟
— نەنى؟ نەنى ايتاسىڭ؟ —دەدى كۇلاندا تاڭدانىپ.
— نەنى دەيسىڭ بە؟ — داۋرەن دە كۇلاندانىڭ بەتىنە تاڭىرقاي قارادى. — ەندەشە نەگە جىلادىڭ!؟
كۇلاندا ەش نارسەگە تۇسىنە المادى. داۋرەننىڭ سۇراۋىنا قالاي جاۋاپ بەرۋدىڭ رەتىن دە تاپپادى.
— جىلادىم. جىلاعىم كەلدى. ونى قايتەسىڭ؟
— مەن سەنى ەستىگەن ەكەن عوي دەسەم...— داۋرەن ۇندەمەي قالدى. كۇلاندا ونىڭ ءبىر جاماناتتى بۇگىپ تۇرعانىن سەزىپ قاتتى مازاسىزداندى.
— ايتشى، نەمەنە دەپ تۇرسىڭ؟ نەمەنە؟
— ءبىزدىڭ باتالون قورشاۋعا ءتۇسىپ قالىپتى.
— قوي! ونى كىم ايتتى ساعان؟! بەكەر شىعار!
— اي، بەكەر ەمەس سياقتى. — داۋرەن كۇرسىنە دەم الدى. — بۇگىن ءبىزدىڭ پولكتان جارالى سەرجانت كەلدى. سول ايتتى.
كۇلاندا سازارىپ تۇرىپ قالدى. سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەيدى.
— راس پا ەكەن؟ كوزىڭ جەتتى مە؟ — دەي بەرەدى قايتا-قايتا، مىنا سۇمدىق حاباردىڭ اۋىر سالماعى بارعان سايىن باتىپ بارادى. اسكەر ءومىرىنىڭ، مايدان ءومىرىنىڭ اششىسى مەن تۇششىسىن بىرگە تاتىپ، قۋانىشى مەن ازابىنا ورتاق بولعان ورتاسىمەن بىتە قايناسىپ، ەتەنە بولىپ كەتكەنىن كۇلاندا ەندى بايقادى. ءۇي ىشىنەن، اۋىل ايماعىنان ايرىلعانداي جەتىمسىرەپ قالدى. جۇزىنەن امالسىزدىڭ اجارى سەزىلەدى. كوزىندە جاس مولتىلدەپ داۋرەنگە قارادى. ەندىگى تايانىشى سول سياقتى.
— ءبىز قايتەمىز؟ ەندى نە ىستەيمىز؟
— ديۆيزياعا، ءوزىمىزدىڭ پولكىمىزعا قايتۋىمىز كەرەك.
— مەنىڭ جارام جازىلدى. دارىگەرلەر ەرمەك ءۇشىن بوسقا اۋرەلەپ ءجۇر، — دەدى داۋرەن.
— وندا ءبىزدىڭ باتالون جوق قوي.
— ءبىزدىڭ باتالون جوق بولسا باسقا باتالون بار. قورشاۋدا قالعان بولىمدەر شىعىپ جاتقان كورىنەدى عوي. ءبىزدىڭ باتالون دا شىعار، — دەپ جۇباتتى داۋرەن.
كۇلاندا كوپ ويلانباي بايلامعا كەلدى.
— ەندەشە ءجۇر. گلاۆۆراچقا بارايىق. ءبىزدى گوسپيتالدان شىعارسىن، — دەپ اسىقتىردى داۋرەن.
باس دارىگەر كۇلاندا مەن داۋرەن كىرگەندە پەنسنەسىنىڭ ۇستىنەن سۇزە قاراپ، تاڭىرقاعانداي اجار كورسەتتى. اشەيىندە ۇيالشاق كۇلاندا باتىل سويلەدى:
— جولداس مايور! ءبىزدى ءوز بولىمىمىزگە قايتارىڭىز.
— ول جونىندە ايتقانسىز،— دەدى دارىگەر. — بىرىنشىدەن، ەمدەلىپ بولعان جوقسىز. ەكىنشىدەن، ءسىزدى شالدىڭ ءسوزىن سىيلار دەپ ويلاپ ەم. ءالى دە ويلانساڭ قايتەدى؟— دەدى ول قۋاقى كوزى كۇلىمدەپ.
— ءبىز ءوز پولكىمىزعا قايتۋىمىز كەرەك، جولداس مايور، — دەپ گۇج ەتتى داۋرەن.
دارىگەر كۇلاندانىڭ تاساسىنان شىعا كەلگەن داۋرەندى ەندى بايقادى. ۇرتى بىلىنە باستاعان قۇج-قۇج بەتتى، دوڭەس قاباقتى شومبال جىگىت ماڭدايىنىڭ استىنان سۇزە قاراپ تۇر. شىنىن ايتقاندا دارىگەر ءسال ۇركىڭكىرەپ تە قالدى.
— ءسىز توقتاي تۇرىڭىز، — دەپ دارىگەر كۇلانداعا بۇرىلدى. — دەگەنمەن ءسىز ويلانىڭىز.
— جوق، جولداس مايور، ءسىز كەشىرىڭىز. Meن... ءبىز پولكقا قايتۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ باتالون... ءبىزدىڭ باتالون قيىن حالدە.
ورىس ءتىلىن تاپتىشتەپ تازا سويلەيتىن كۇلاندا جاڭىلىپ مۇدىرە بەردى. مايور كۇلاندانىڭ جۇزىنە ويلانىپ قاراپ قالدى. قىزدىڭ ۇزىلدى-كەسىلدى بەرىك بايلامعا كەلگەنىن ءتۇرى ايتىپ تۇر. وسىلاردىڭ مايدانىندا نە دە بولسا قيىن ءبىر جاعداي بولعان سياقتى. «بۇلاردى توقتاتۋعا بولماس» دەن ويلادى دارىگەر.
8
قارتباي نەمىستەر سىعىلىسىپ تۇرعان دەريەۆنيادان بىردەن شىعىپ كەتۋگە باتا المادى. «وزەكتى جانعا ءبىر ءولىم» دەپ باسىپ اجالعا بايلاپ قويدى دا سابىرمەن ارەكەت ەتتى. ارت جاعىنان داۋىستاعان نەمىسكە جاۋاپ قاتپاي، جان-جاعىنا جالتاقتاپ قاراماستان اسىقپاي سالماقتى اياڭداپ كەلەدى، تەك وتكىر شەگىر كوزى عانا قارلى تۇنەكتە قىبىر ەتكەن ءار قارانى قاپىسىز باعادى. دەريەۆنيانىڭ شەتىنە تايانعاندا، ءبىر ۇيگە كوزى ءتۇستى. تەرەزەدەن كومەسكى ساۋلە كورىنەدى، ءبىراق ءۇي ماڭىندا ءتىرى جان جوق. سويتكەنشە الدىڭعى جاقتان دابىرلاعان داۋىستار ەستىلدى. ءۇي ىشىنە تىعىلۋعا بولمايدى، ماناعى وزدەرى جەرلەگەن قىزىل اسكەر مەن بالالى ايەلدىڭ ءولى بەينەلەرى كوز الدىنا كەلىپ تۇرا قالدى. ونىڭ ۇستىنە شام بولعاسىن-اق ۇيدە نەمىستەر بارى ءسوزسىز. تولعانىپ تۇرۋعا مۇرشا جوق، ول سوقىر سەزىممەن جالت بۇرىلىپ ءۇيدى تاسالاندى. قابىرعاعا جابىسىپ تۇرىپ ءۇي ارتىنداعى سارايدى كوردى. كوجەكتى جەڭىنەن تارتىپ قالدى دا جىپ بەرىپ سارايعا كىرىپ كەتتى.
اياعىنىڭ استىنداعى قاتتى ءبىر نارسەگە ءسۇرىنىپ، قۇلاپ بارا جاتىپ، «قاپ، قولعا تۇستىك-اۋ» دەپ قالدى؛ جۇمساق ءشوپتىڭ ۇستىنە سىلق ەتە قالعانىن سەزىپ جۇرەگى تەز ورنىقتى. قاراڭعىدا سارايدىڭ ىشىندە نە بار، نە جوعىن تەز اڭعارا المادى؛ تەك سالقىن ءشوپتىڭ، كوڭنىڭ ءيسىن سەزدى. كوجەكتىڭ پىسىلداعان دەم الىسىن ەستىدى. قارتباي سيپالاپ، ونىڭ ەتپەتىنەن جاتقانىن ءبىلدى. شاماسى و دا ىلەسە قۇلاعان ءتارىزدى. ازدان سوڭ قاراڭعىعا كوزى ۇيرەنىپ، ەسىكتەن تۇسكەن قارا كۇڭگىرت جارىقتان سارايدىڭ قۋىستارىن توپشىلادى. تاعى دا ءبىر نارسەگە ءسۇرىنىپ شۋ شىعارىپ الارمىن دەپ قورقىپ، قولىن وتقا اپارعانداي ەپپەن سيپالاپ وڭ بۇرىشقا ويىسا بەردى. ول بۇرىشقا وتىنعا دايىنداعان اعاش ۇيىلگەن ەكەن. جاۋراعان نەمىستەر وتىن الۋعا كەلسە قايتپەك؟ قارتباي ەندى ءۇيۋلى ءشوپتى جاعالاپ سول بۇرىشقا باردى. پىشەن قابىرعاعا تاقاي ۇيىلمەگەن — ەكى ورتادا جارتى مەتردەي قۋىس بار. وسى كەزدە نەمىستەردىڭ دابىرلاعان داۋىستارى انىق ەستىلدى. ولار ءۇيدىڭ قاسىنا كەلىپ ازعانا سويلەستى، سارتىلداپ ەسىك اشىلىپ-جابىلدى — سودان كەيىن دابىر سيرەپ، داۋىستار الىستاي بەردى. قارتباي ەسىككە جالت بۇرىلىپ ارقاسىن پىشەنگە تىرەپ يكەمسىز اۋىر قول پۋلەمەتىنىڭ اۋزىن كوتەرىپ الىپ از تۇردى دا، مىسىقشا ەپپەن الشاق باسىپ كوجەكتىڭ قاسىنا باردى. ونىڭ اعاشتاي سىرەسىپ قالعان قولىنان نۇقىپ تارتىپ، جاڭاعى قۋىسقا قاراي جەتەكتەدى.
ماشينا گۇرىلى جاقىنداي بەردى. بىر-ەكى ماشينا ءۇيدىڭ الدىنان ءوتىپ كەتتى دە، بىرەۋى قورانىڭ ىشىنە بۇرىلدى. شوفەر ماشينانىڭ باسىن كوشەگە بۇرىپ، ارتىن سارايعا تىرەي توقتاتتى. ماشينانىڭ ۇستىنەن بىرەۋلەر قارعىپ ءتۇسىپ، ءوزارا نەمىسشە سويلەسىپ، ۇيگە قاراي كەتتى. كابينادان شوفەر شىعىپ كۋزوۆتى اقتارىپ، قاسىندا قالعان ەكى سولداتپەن اۋىر ءبىر نارسەلەردى جەرگە ءتۇسىردى. سودان كەيىن ەسىككە باسىن سۇعىپ، قالتا فونارىمەن سارايدىڭ ءىشىن شولىپ ءوتتى. جاڭاعى تۇسىرگەن زاتتارىن سارايدىڭ بوساعاسىنا اكەلىپ قويدى. شاماسى، پاترون جاشىكتەرى سياقتى. قارتباي كوجەكتى تۇكپىرگە جاسىرىپ، ءوزى دە شوپكە يىعىمەن جابىسا ءتۇسىپ، قول پۋلەمەتتىڭ شۇرىپپەسىنەن سىرەسكەن ساۋساعىن ايىرماي، قۋىستان سىعالاپ تۇر. نەمىستەر سارايدان شىعىپ كەتتى. سويلەسىپ بارا جاتقان داۋىسىنان قارتباي ولاردىڭ ۇيگە كەتكەنىن سەزدى. ەندى ماشينانىڭ قاسىندا جان قالماعان سياقتى. «شوفەر باسقا ءبىر جاققا بارادى-اۋ، كەشىكپەي قايتىپ شىعادى، ماشيناسىنىڭ وتىن وشىرمەي كەتتى عوي»، — دەپ ويلادى. كەنەت وقىس ءبىر وجەت وي جارق ەتە قالدى. ول ارتىندا تۇرعان كوجەكتىڭ قولىنان تارتىپ قالىپ:
— تەز ماشيناعا ءمىن! — دەپ سىبىرلادى.
كوجەك ەش نارسەگە تۇسىنبەي:
— نەمەنە؟ نە دەيسىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
— كۋزوۆقا ءمىن دە، ۇيدەن شىققان ادام بولسا ات. مەن ماشينانى ايداپ قاشامىن.
قارتباي سارايدان كوجەكتى جەتەكتەي جۇگىرە شىقتى دا، ونى كۋزوۆقا اتىپ ۇرىپ، ءوزى تەز كابيناعا كىردى. بەنزيننىڭ تانىس ءيسى الاقانى مەن ۋىسى ۇيرەنگەن قولعا جايلى رۋل مەن رىچاگ — قارتبايدىڭ وتكەندەگى بەيبىت ءومىرىن ءبىر ساتتە ەسكە سالىپ، ويىن قوزدىرىپ جىبەردى. گاز بەرگەندە ماشينا بۋلىعا گۇرىلدەپ، اقىرىن قوزعالىپ بارىپ، كەنەت ارىنداپ جۇيتكي جونەلدى. ماشينا ءۇيدىڭ قاسىنان وتە بەرگەندە شوفەر جۇگىرە شىعىپ ايقاي سالدى.
ول بەزەكتەپ ەشنارسە شىعارا الماي، ەسىكتى اشىپ ءۇي ىشىندەگىلەردى شاقىردى. جۇگىرە شىققان سولداتتار ساسقالاقتاپ، ەشنارسەنى جوندەپ اڭعارا الماي:
— حالت! حالت! — دەپ اششى داۋىسپەن ايقاي سالىستى.
سويتكەنشە قارتباي جولعا شىعىپ، ماشينانىڭ بەتىن تۇزەپ الدى. جولداسىنىڭ ارەكەتىن جوندەپ تۇسىنە الماي ايتەۋىر كورىنگەن نەمىستى اتۋعا دايىندالىپ، اۆتوماتىن كەزەپ وتىرعان كوجەك ايقاي شىعىسىمەن-اق وق جاۋدىردى. ماشينا دەريەۆنيا سىرتىنداعى دوڭەسكە سۋىرىلىپ شىعىپ، ايازدى جەل جەلكەسىن قارىپ وتكەندە، بەينە ارىستاننىڭ ازۋىنان سىتىلىپ شىققانداي كوجەكتىڭ قۇرىسقان دەنەسى كەڭىپ، بويى جەڭىلدەپ قالدى.
مۇرات جۇرتتىڭ الدى ورمانعا كىرگەندە باتالونىن ىركىپ، كەيىندە قالعان ۆزۆودتى توستى. جەل تۇرىپ، قار ۇستىنە قار جاۋىپ بوراسىنعا اينالىپ بارادى. سولداتتاردىڭ سوڭى ورمانعا كىرىپ بولدى. مۇرات اق تۇنەككە قانشا قادالا ۇڭىلسە دە ەش نارسە كورە المادى. تەك سوناۋ ارتتا قالعان دەريەۆنيا جاقتان اۋىق-اۋىق ولەۋسىرەپ بولماشى جارىق جىلت ەتەدى. ەمىس-ەمىس اتىس ەستىلگەندەي بولادى. ءبىراق ازدان كەيىن تالماۋسىراپ سوڭعى دىبىس تا ءوشتى. تەك اعاش باسىندا جەل سۋىلدايدى. ۇيتقىپ تۇسكەن سۋىق قار بەتىنە ءتيىپ ەريدى. جاۋ تارتىنشاقتاپ باتالوننىڭ ىزىنە تۇسپەي ىركىلىپ قالدى. دەگەنمەن بۇل كوزگە ءتۇستى، ەندى دۇشپان ساق بولماق. كەيىندە قالعان ۆزۆودتان ەش بەلگى بولمادى. ءبىر حابار ءبىلىپ قايتۋعا دۋلاتتى جۇمسادى.
— تىم ەلىگىپ كەتىپ جۇرمە! دەريەۆنياعا جاقىنداپ بار دا، بايقاپ تەز قايت، — دەپ تاپسىردى. — كوپ كۇتۋگە حال جوق!
كوپ كۇتۋگە مۇرشا بولمادى. دۋلات ءۇش جولداسىمەن دەريەۆنيانىڭ بەرگى جاعىن قارماپ، حابارسىز قايتتى. مۇرات شارشاپ قالعان جاۋىنگەرلەرىن تۇرعىزىپ، ورمان ىشىندەگى جىڭىشكە جولمەن شىعىسقا قاراي تارتتى. ءجىتى كوزىمەن ءتۇن قاراڭعىسىن تىنتكىلەپ، ءار توسىنعا ەلەڭدەپ اككى كەلە جاتسا دا قالىپ قويعان ۆزۆود جايى مۇراتقا مازا بەرمەدى. «جاۋدىڭ قولىنا ءتۇستى مە؟ قىرىلىپ دالدى ما؟ شىنىمەن جوعالىپ كەتكەنى مە؟ ءوز بەتىمەن قورشاۋدان شىعۋعا كومانديردىڭ قايراتى جەتە مە؟ قاتە ىستەگەن جوقپىن با؟» — دەپ قينالدى مۇرات. «سول جىگىتتىڭ ءجىبى بوستاۋ كورىنۋشى ەدى ىلعي. باسقا پىسىعىراق، جىگەرلىرەك ءبىر كومانديردى جۇمساماي قاسىمدا تۇرعاسىن بۇيىرا سالىپپىن. قاپ! ەندى تۇزەي المايمىن»، — دەپ ويلادى ول. سوعىس بولعاسىن سولاي بولادى. باتالون نە حالگە ۇشىراماق. وسىلاي نەمىسپەن كەزدەسكەن سايىن ءبىر بولشەگىن ءۇزىپ تاستاپ اقىرى تاۋسىلا ما؟ الدە ءبىر ۇرىستا قىرىلىپ قالا ما؟ ەندى مۇرات ويى ءوز قامىنا اۋىستى.
ورماننىڭ شەتىنە شىعا كولونناسىن توقتاتىپ، مۇرات العا بارلاۋشى جىبەردى. نەمىسپەن كەزدەسۋدىڭ ارزانعا تۇسپەيتىنىن ەندى جاقسى ءبىلدى. جول شەتىندە، اعاش تۇبىندە قيسايىپ جاتقان سولداتتاردى ارالاپ كەلە جاتىپ بىرەۋمەن سويلەسكەن كۋسكوۆتىڭ داۋسىن ەستىدى. مۇرات ەلەڭ ەتىپ، ۇيمەلەپ تۇرعان ءبىر توپ ادامنىڭ قاسىنا كەلدى.
— قۇلبايەۆ پەن شوجەبايەۆ كەلدى. قايساروۆتىڭ ۆزۆودىنان، — دەدى كۋسكوۆ مۇراتقا بۇرىلىپ.
مۇرات ەنتەلەي، توپتى جارا كىرىپ كۋسكوۆتىڭ الدىندا تۇرعان ەكى سولداتتى كوردى. ءبىرى ورتا بويلىدان جوعارى، كەڭ يىقتى ءدۇمىن جەرگە تىرەپ قول پۋلەمەتىن ۇستاپ تۇر، ەكىنشىسى موينىنا اۆتومات اسىنعان. ەكەۋى دە مۇراتقا قاراپ بويلارىن تىك ۇستاپ تارتىلا قالدى. مۇرات قاراڭعىدا بەت-جۇزدەرىنە ۇڭىلە قاراپ ەكەۋىن دە ەسىنە ءتۇسىردى. بەرگى — تۇلعاسى ءىرىسى، مۇرات ونىڭ اتىن ۇمىتىپ قالعان، قالشيىپ تەسىرەيە قارايدى. كاپيتان ونىڭ كوزقاراسىن ۇناتپادى.
— ال ۆزۆود قايدا؟ — دەدى مۇرات.
— انىق بىلە المادىق. ءبىزدى توسقاۋىلعا تاستاپ ەدى، نەمىستەر ارامىزدى ءۇزىپ كەتتى.
— قالايشا؟ ايتشى بولعان ءىستى، — دەدى مۇرات ىنتىعىپ.
قارتباي بولعان ءىستى قىسقاشا بايانداپ بەردى.
— سوڭىمىزدان قۋعان ەكى موتوسيكليستى كوجەك اتىپ ءتۇسىردى. وسىدان ەكى شاقىرىمداي جەردە ماشينامىزدىڭ مايى ءبىتتى. ورمان ىشىندە باسقا كىم جۇرگەن دەيسىڭ، باتالوننىڭ ءىزى بولار دەپ وسى سوقپاقپەن قۋىپ جەتتىك،— دەپ ءبىتىردى قارتباي. — ال، مەنىڭ بايقاۋىمشا ۆزۆودتى كەيىن قاراي قۋىپ كەتتى.
مۇرات جاۋىنگەرلەرگە تەسىلە قاراپ، سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي از تۇردى.
— سەندەر ەرتەك ايتىپ تۇرسىڭدار. جولداستارىڭدى تاستاپ قاشقانسىڭدار عوي، ءسىرا،— دەدى ول سۇستانىپ.
— جولداس كاپيتان، ونىڭىز قالاي!.. كىسى اجالدىڭ اۋزىنان سىتىلىپ كەلىپ وتىرسا، يمانداي شىنىمىز... ءتۇن جامىلىپ تۇرمىز عوي، اكەم-اۋ... جولداس كاپيتان، — دەدى كوجەك قاتتى قينالىپ.
قارتباي سازارىپ تۇرىپ قالعان، ۇندەگەن جوق، تەك قاراڭعىدا جىلتىراعان كىشكەنە كوزىمەن كاپيتاننىڭ كەۋدەسىن ۇڭگىپ بارادى. مۇرات ونىڭ بۇل وكتەمدىگىنە ىزا بولدى.
— نەمەنەگە مەلشيە قالدىڭ؟! ايت شىنىڭدى! — دەپ زەكىدى وعان.
قارتباي ساسقان جوق.
— سەنبەگەن ادامعا شىنىڭدى ايتپا دەۋشى ەدى. جانعابىل، — دەدى اقىرىن عانا.
«جانعابىل؟» وسى قۇلاققا تانىس ەسىمدى انادا ءبىر ەستىپ ەدى. «جانعابىل؟ »مۇرات اڭىرىپ قالدى.
— كوجەكتىڭ ايتقانى راس. مەن سەنى الداپ كورگەن جوقپىن، — دەدى قارتباي بۇرىنعىدان دا جاي، تولقي سويلەپ.
مۇراتتىڭ كوز الدىنا سوناۋ ءبىر الىس جىلدارى، كەزەگەن مىلتىققا كەۋدەسىن توسىپ، الدىندا كولدەنەڭ تۇرا قالعان جىگىت ەلەستەپ كەتتى.
— سەن... سەن قارتبايسىڭ عوي، — دەدى و دا اقىرىن بۋلىعا سويلەپ.
9
ءۇش ادام اڭشى يتتەي بۇگىلە موينىن سوزىپ، ەپپەن باسىپ، ۇيەڭكى ورماننىڭ شەتىنە شىقتى. الدا قيسايا كولبەي سوزىلعان جىرانىڭ ارعى قاباعىندا كىشكەنە حۋتور جاتىر. ۇشەۋدىڭ الدىڭعىسى كەيىنگىلەرىن قولىمەن ىمداپ توقتاتتى دا، اعاشقا جابىسىپ، ءىشىن تارتا بۇگىلىپ ءار جەردە بۇتا باسى قىلتيعان ءاجىمدى قيىرشىق قاردى يەسىز قالعانداي قۇلازىپ تۇرعان الاسا ۇيلەردى كوزىمەن ءتىنتىپ ءبىراز تۇردى. ءار ءۇيدىڭ تاساسىنان، ءار بۇتانىڭ تۇبىنەن جاۋ شىعا كەلەتىندەي لىپىل قاعىپ ساق تۇر.
— حۋتوردا ەشكىم جوق سياقتى عوي، — دەدى اقىرىن عانا مىلتىعىن كەزەنىپ، بۇعىڭقىراپ تۇرعان كەيىنگىسى. الدىڭعى ءىرى، قاپساعاي دەنەلى وعان جاۋاپ قاتپادى. ونىڭ وتكىر كوزى وسى كەزدە كىشكەنە مونشانىڭ ار جاعىندا بولەكتەۋ شىعىپ تۇرعان ماشينا كۋزوۆىن، ءۇي تاساسىنان ءۇزىلىپ شىعا بەرگەن اسكەري ىقشام كيىنگەن ەكى ادامدى شالىپ قالدى. ول ءبىر مينۋتتاي ءۇنسىز قادالا قاراپ تۇردى دا، جالت بۇرىلىپ مىسىقشا باسىپ كەيىن قايتتى.
— حوحول اتاۋلى اڭگۇدىك بولاتىن ادەتى ەمەس پە!
سەن دە اڭگۇدىك ەكەنسىڭ عوي، يۆان،— دەدى قاپساعاي دەنەلى كەيىنگىنىڭ قاسىنا كەلىپ.
بوندارەنكو دوبرۋشكينگە بۇرىلماي (الدىڭعى دوبرۋشكين ەدى) حۋتورعا قادالعان.
— تەپەر باچۋ — دەدى ول.
— دوشلد؟ سە ديلو ترەبا رازجۋۆاتي، — دەدى دوبرۋشكين كەكەپ.
بوندارەنكو دوبرۋشكيننىڭ كەكەسىنىن ەلەمەي، ەلەڭشىل ويدىڭ ۇستىندە تۇر. ەكى كوزى، بار ىقلاسى انا حۋتوردا. ال دوبرۋشكين بولسا، تاپ الگىندەگى اككى قالپىنان وزگەرىپ، بويىن بەيقام ۇستاپ، الدەقانداي ىزالى مىسقىلعا اۋىسقان.
— ءيا، ويلانۋ كەرەك، — دەدى بوندارەنكو.
— مۇمكىن نەمىستەر قارا ناندى قارىزعا بەرە تۇرار.
بارىن سۇراساق قايتەدى؟
— بۇل جەر قالجىڭنىڭ ورنى ەمەس. ۆزۆود ءنار تاتپاعالى ءۇش تاۋلىك: نەمىس وعى تيمەي-اق اياعىڭدى سوزارسىڭ، مۇندايدا، — دەدى بوندارەنكو دوبرۋشكينگە سۇقتانا قاراپ.
— سوندىقتان دا باسقا امالىڭ جوق قوي، — دەدى سەرجانت قۇبىلىپ.
— قانداي امال؟ نەمىستىڭ اياعىنا جىعىلۋدى ايتاسىڭ با؟!
بوندارەنكو الدىندا تۇرعان ادام سيقىرمەن باسقا پىشىنگە تۇسكەندەي ىزا مەن تاڭىرقاۋى ارالاس دوبرۋشكيندى باستان اياق شولىپ ءوتتى. داۋسى دا قاتتى شىعىپ ەدى. الگى ءسوزدىڭ تۇسىندا سەرىگىن اڭدىپ، باعىپ قالعان سەرجانت، كەنەت وزگەرىپ بايسالدى وكىم ۇنمەن:
— قيقاڭداما،— دەپ تىيىپ تاستادى. — قانە، كەيىنىرەك بارىپ حۋتوردى باعا تۇرالىق.
ەكەۋى قالىڭنىڭ شەتىندە ۇرىككەن توقتىداي ءۇرپيىپ تۇرعان ءبورىبايدىڭ قاسىنا كەلىپ، تاسالانىپ جاتتى. اڭگىمەگە ەشقايسىنىڭ زاۋقى بولمادى.
ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن حۋتوردان ءبىر جاياۋ شىقتى. اقىرىن دومالاعان قارا دوپ سياقتى الاسا جاياۋ قيعاش جول مەن بەرى، ورمانعا قاراي ويىسىپ كەلەدى. ءۇش جاۋىنگەر دەمدەرىن ىشىنە تارتىپ، سول جالعىز نوقاتقا قادالعان.
— مىناۋ ءبىر ەرگەجەيلى عوي، — دەدى ءبورىباي ءبىر كەزدە.
— وسى سوقپاق ورمانعا كىرەدى. كىم دە بولسا الدىن توسساڭ قايتەدى، — دەدى بوندارەنكو دوبرۋشكييگە بۇرىلىپ، ءامىر كۇتىپ.
ۇشەۋى وراعىتىپ، قالىڭعا تەرەڭدەڭكىرەپ كىرىپ، سوقپاقتى الدارىنا الا جاتتى. ەلەگزي كۇتكەن ون مينۋتتان كەيىن جاڭاعى جالعىز جاياۋ كوزگە شالىندى.
— مىناۋ بالا عوي، — دەپ قالدى. ءبورىباي دىبىس شىعارىپ.
ونىڭ سول جاعىن الا انتەك كەيىن جاتقان سەرجانت تىستەنە كۇبىرلەپ: «ءۇنىڭدى ءوشىر!» دەپ ءامىر ەتتى. بالا اقىرىن اياڭداپ كەلەدى. بىرتە-بىرتە قوربيعان سىرماق قارا فۋفايكاسى، تابانىن كيىزبەن قالىڭ ەتىپ ۇلتارعان، قونشى جىرتىق قولپىلداعان پيماسى انىق كورىندى. الاڭسىز بولعانسىپ، قىزارا بورتكەن دوڭگەلەك ءجۇزىن بۋرا كوتەرىپ اعاش باستارىنا قارايدى، ءبىراق ىلەز قوبالجىپ تومەنگى بۇتا تۇپتەرىن دە شولىپ وتەدى.
— توقتا، بالا! — دەپ داۋىستادى دوبرۋشكين.
بالا سەلك ەتىپ، جالت قارادى. قاپەلىمدە داۋىستاعان ادامدى كورە الماي، ۇركە اقىرىن تۇرىپ قالدى.
— قورىقپا، بالام، وزدەرىمىز عوي، — دەگەن بوندارەنكونىڭ جۇمساق داۋسى ەستىلدى.
بۇتا تاساسىنان شىعا كەلگەن قىزىل اسكەردى كورگەندە قوبالجۋ مەن قۋانىش ارالاس، بالا ەكى ەزۋى ىرجيىپ تاڭىرقاي قارادى. سالدەن كەيىن بارىپ، ەزۋىندەگى قاتىپ قالعان جالىنىشتى كۇلكىسى ءوشىپ، بالعىن ءوڭى جايناپ شىعا كەلدى. جاۋىنگەرلەردىڭ جۇزىنەن كوز الماي بىر-ەكى اتتاپ، جول ەرنەۋىندەگى كۇرتىك قارعا تىرەلىپ توقتادى.
— قايدا باراسىڭ؟
بالا دوبرۋشكين ءسوزىن ەلەمەي، اسىعىس جامانات حابار الىپ كەلگەندەي ارتىنا قاراي قولىن سىلتەپ:
— اعاي، اندا ءبىزدىڭ حۋتوردا نەمىستەر تۇر،— دەدى.
اڭقاۋ بالا ءبىزدىڭ اسكەرلەر ءقازىر تۇرا شاۋىپ، جاۋدى حۋتوردان قۋىپ شىعادى دەپ سەنىپ قالعانى اپ-انىق ەدى.
سولداتتار بالاعا جاۋاپ بەرە الماي قينالىپ قالدى.
— بالام، بەرىرەك كەل، سويلەسەيىك، — دەپ ونى بوندارەنكو شاقىرىپ الدى.
بالانىڭ العاشقى لاپ ەتكەن كوڭىلى باسىلىپ، ەندى ەگدە سولداتتىڭ جۇزىنە ماڭىزدى قۇپيا تىڭداۋعا دايىندالعان ويلى پىشىنمەن قارادى.
— سەنىڭ حۋتورىڭداعى نەمىستەردى ءبىز ءقازىر قۋىپ شىقپايمىز: ءبىز باسقا شارۋادا جۇرگەن اسكەرمىز. ۇقتىڭ با؟
بالا كوزى جىپىلىقتاپ باسىن يزەدى.
— ءوزىڭنىڭ اتىڭ كىم؟
— سانكا.
— مەنىڭ دە سانكا دەگەن بالام بار. سەنىڭ بىزگە پايداڭ تيەتىن ءتۇرىڭ بار، سانكا. ءوزىڭ اقىلدى جىگىت كورىنەسىڭ.
— سەن نەمەنە سىبايلاسىڭا قوناققا كەلىپ پە ەڭ؟!
ەزە بەرمەي توتەسىنەن كەلمەيسىڭ بە؟! — دەپ كەيىدى دوبرۋشكين.
بالا الاقتاپ دوبرۋشكينگە بۇرىلدى؛ ءسوزىنىڭ وكتەمدىگىنە قاراپ كوماندير ەكەنىن تانىپ، ايبىنىپ قالدى. سودان كەيىن بارىپ ارىرەكتە تۇرعان ءبورىبايدى كورىپ، ورىستان بولەك بەت پىشىنىنە ءسال تاڭىرقادى.
— سەن جانىقتىرما، — دەدى بوندارەنكو ساسپاي.
بوندارەنكونىڭ جىلى مەيىرىمى، سالماقتى ءتۇرى بالا ىقلاسىن قايتا بۇرىپ الدى.
— ءبىز جاۋ تىلىندا جۇرگەن ادامدارمىز. ازىعىمىزدى تاۋسىپ الدىق. ال مۇندا نەمىس جوق دەريەۆنيا بار ما؟
— بىلمەيمىن. ەفرەموۆودا نەمىستەر بار. كالاشنيكوۆودا نەمىس تانكتەرى تۇر...— دەپ سانكا ءمۇدىرىپ، ويلانىپ قالدى. — سىزدەرگە نان كەرەك پە؟
— ءيا.
— ەندەشە مەن حۋتورعا جۇگىرىپ بارىپ الىپ شىعايىن.
— سوسىن ساعان نەمىستەر ەرە كەلمەك قوي، — دەپ كەيىپ تاستادى دوبرۋشكين.
— جوق... جوق. مەن نەمىستەرگە ايتپايمىن، — دەدى بالا جىلامسىراپ.
— سەن ايتپاسسىن، ولار وزدەرى، سەزەدى عوي، — دەپ ۋاتتى بوندارەنكو. — ارلى-بەرلى جۇگىرىپ جۇرسەڭ... ودان دا...
ءقازىر سەن قايدا باراسىڭ؟
— كيريۋحينو دەريەۆنياسىنا.
— وندا جاقىندارىڭ بار ما؟
— تەتيا ناستيا بار، ميحەي اتاي بار.
— ەندەشە سەن سول دەريەۆنياعا بار دا، ۇيىڭە قايتقان بولىپ بىزگە نان جانە تاماقتان وتەتىن ول-پۇل اكەل. ءبىز كوپپىز. ميحەي شال دا ەڭبەك ەتسىن.
سانكا قۋانىپ كەتتى.
— وي دۇرىس! ميحەي اتاي، دەگەندەي بىزگە كەلمەك ەدى.
سىزدەر وسى ارادا بولاسىزدار ما؟
بوندارەنكو ءوز بيلىگىن اسىرىپ العانىن ەندى سەزىپ، دوبرۋشكينگە جالىنىشتى قارادى.
— ءسىز قالاي ويلايسىز، جولداس سەرجانت. كۇتەمىز بە؟
— سولاي-اق بولسىن، — دەدى دوبرۋشكين، سودان كەيىن سانكاعا تاياۋ كەلىپ نىعىتىپ اقىل ايتتى. — سەن بالالىق ىستەمە، ءار قادامىڭدى اڭدىپ، جان-جاعىڭا قاراپ، ساق قيمىلدا! ۇقتىڭ با؟
— ۇقتىم، جولداس كوماندير،— دەدى سانكا دوبرۋشكينگە زور قۇرمەتپەن قاراپ.
ون ءبىر-ون ەكى جاسار بالا ءبىر ساتتە ەر جەتىپ قالعانداي ويلى پىشىنگە ءتۇسىپ، سالماقپەن كەڭ ادىمداپ كەتە بەردى.
ۇزاي بەرىپ، ارتىنا بۇرىلىپ:
— مەن تەز كەلەمىن، اعايلار،— دەدى.
قورشاۋعا تۇسكەسىن كەلەسى كۇنى باتالوننان ءۇزىلىپ قالعان ۆزۆود — ات توبەلىندەي ءبىر توپ جاۋىنگەرلەر قالىڭ سەلدەي قاپتاعان نەمىس اسكەرلەرىنىڭ كوزىنە تۇسپەي ءۇش كۇن بويى تۇسپالداپ شىعىسقا قاراي كەلە جاتىر ەدى. ءجۇرىسى ءونىمسىز، تەك قاراڭعىدا عانا سيپالاپ باسىپ، ازعانا ىلگەرىلەيدى دە، تاڭ اتا قالىڭعا تىعىلىپ، بۇتا پانالاپ جان ساقتايدى. كەشە ەرتەڭگىلىك بۇلار كىشكەنە سەلدىر ورماننان شىعا الماي قالدى. الدا ۇلكەن نەمىس كۇشى تۇردى. سولداتتار ءار بۇتانىڭ تۇبىنە تىعىلىپ، كەشكە دەيىن قىبىر ەتپەستەن جاتتى. جۇرەلەپ وتىرىپ، جاتقان جەرىندە اۋناقشىپ بوي جىلىتتى. قىستىڭ قىسقا كۇنى جالعىزدىقتا وتكىزگەن جىلدارداي ۇزاققا سوزىلدى. قىبىرسىز كۇتىس، قاپى جىبەرمەس قاۋىپتەن جۇرت كەشكە قاراي مەڭىرەۋلەنىپ ەسى تانىپ قالعانداي بولدى. باسىنا تۇسكەن اۋىرتپاشىلىققا بويى ۇيرەنىپ، ەسىن جيىپ العان ەرجان ولەرمەن قىڭىرلىقپەن جاي دا بولسا مىعىم باسىپ، قالجىراعان اش سولداتتارىن ايتەۋىر شىعىسقا قاراي سۇيرەپ بارادى. بۇگىن ۆزۆودىن كوزدەن تاسا قالىڭعا جاسىردى. السىرەگەن اش جاۋىنگەرلەر قار ۇستىنە ەلىكتەي سۋلاي كەتكەندە قاتتى ويلانىپ قالدى. بۇدان بۇرىن قورقىپ، دەريەۆنياعا جولاماي جۇرەتىن. ەندى جالعىز ساقتىقپەن قورشاۋدان شىعا المايتىنىن ءبىلدى. سودان كەيىن ءۇش سولداتىنا ءول-تىرىل، ازىق تاپپاي قايتپا دەپ ءامىر ەتتى.
دوبرۋشكين وزىنە جەتەرلىك اقىلى بار ادام ەدى. ول قورشاۋعا تۇسكەلى ەرجاننىڭ وزگەرگەنىن ءتۇسىندى. بالا بۇرىنعىداي بوس ەمەس، قىڭىر سەرجانتتى ۋىسىنان شىعارمايدى. جانە وزىنە وتە سەنىمسىز قارايدى. وح، سول ءبىر سەنىمسىز كوزقاراستى ماكسيم دوبرۋشكين قاپىسىز تانيدى. تالاي باستىقتار ىشىنەن، «ءاي سەن قۋ ناعىز ۇرىسىڭ عوي»، — دەپ ءدال وسىلاي قارايتىن. ەرجان ماكسيمگە سەنبەي تۇرا وڭاشا ورىندايتىن جەكە تاپسىرما بەردى. قاشىپ كەتەدى دەپ قاۋىپتەنبەگەن سەبەبىن دە بۇل جاقسى ۇقتى.
— ءبىزدىڭ كومانديرشيكتىڭ ءتىسى شىعىپ كەلەدى، بايقايسىڭ با؟ — دەدى ماكسيم بوندارەنكوعا.
ۇشەۋى جولدان اۋلاقتاۋ كەتىپ، بۇتانى پانالاپ وتىرعان.
بالا قايتىپ ورالعانشا كوپ ۋاقىت بار؛ مەزگىلدى قىسقارتۋ كەرەك.
— ونىڭ ءتىسى بۇرىننان بار بولاتىن.
— بۇرىن كورىنبەيتىن.
— بۇرىن تەك سەنىڭ قالىڭ تەرىڭە وتپەيتىن. ەندى باتىپ كەتتى بىلەم، ءا،— دەپ كۇلدى بوندارەنكو.
— مەنىڭ تەرىمە باتقان ءتىس، سەنىڭ جانىڭدى شىعارار، — دەدى دوبرۋشكين قىسىلعاننان.
— مەن دە وڭاي جاڭعاق ەمەسپىن. ءبىراق مەنى ەشكىم كەمىرمەيدى.
— ول ءوزى مەنەن قورقادى. سەنبەيدى، — دەدى دوبرۋشكين سالدەن كەيىن.
— ساياسي سەنىمىڭ جوق بولعانى عوي.
بوندارەنكو بۇل ءسوزدى ماكسيمدى رەنجىتەم دەپ ايتقان جوق ەدى. ءبىراق اناۋ قاباعىن ءتۇيىپ وقىس تۇيىقتالىپ قالدى. سودان كەيىن ويدا جوقتا اششى ىزامەن تۇيرەي سويلەدى.
— سەندەر ساياسي سەنىمدىسىڭدەر. باعىپ ءجۇرسىن دەپ باسقا وتدەلەنيەدەن سەنى قوسىپ بەردى، اناۋ جان سەبىلىن جەلكەمە جانە سالىپ قويدى. — سونان سوڭ ءبىر جامانات ويلاعانداي مىرس ەتىپ: — كورەرمىز ءالى!—دەدى.
دوبرۋشكيننەن نەنى بولسا دا كۇتەتىن، ءبىراق ءدال مۇنى كۇتپەگەن ءبورىباي قاتتى تىكسىنىپ، كوڭىلىندەگى بار رەنىش، نالاسىن، جامان ورىسشاسىمەن، اسىرەسە بەت قۇبىلىسى، دىرىلدەگەن كۇيىنىشتى داۋسىمەن جەتكىزدى:
— كەمەدەگىنىڭ جانى ءبىر دەپ... اجال اۋزىندا ءبىر تىلەكپەن جۇرگەنىمىزدە سونشا جامان ءسوز ايتقانىڭ نە، زاڭعار!
قالاي ءداتىڭ جەتتى؟!
بوندارەنكو ۇندەگەن جوق. ول سوعىسقا كىرگەلى، اسىرەسە سوڭعى كەزدە دوبرۋشكيننىڭ وزگەرىپ كەتكەنىن بايقاپ جۇرەتىن. بۇرىنعىداي قالجىڭقوي، ەزبە قىلجاق ەمەس، كەيدە شاتىناپ كەتەدى، كەيدە تىلسىم تۇيىق بولىپ قالادى. كوزقاراسىندا دا جات ءبىر نارسە پايدا بولعان. ءبىراق بوندارەنكو مۇنداي ومىردەن كىسى حايۋان بولىن كەتپەي مە دەپ ونى سوعىس اۋىرتپالىعىنا، قاۋىپ-قاتەرگە جوري سالىپ ەدى.
ەندى باقسا — تەگىن ەمەس. «مىناۋ قاسيەتسىز بولىپ شىقتى، پيعىلى جامان ەكەن»،— دەپ ءتۇيىپ ءبىراز ۋاقىت ۇيرەنىسىپ، جاقىن تارتىپ قالعان ادامىن بىردەن جاتسىنىپ، قاتتى ءتۇڭىلدى. «ەندەشە كورەرمىز، ساتىپ ۇلگىرە الماسسىڭ!» — دەپ شيرىقتى دا ۇندەمەي قالدى.
شىنىندا دا دوبرۋشكين ۇلكەن كۇيزەلىس ۇستىندە ەدى. بۇرىنعى بەيبىت ومىردە ىستىق-سۋىقتان ساقتايتىن سىرت قابىرشاعىن سوعىس جىرتىپ ءوتىپ، مۇنىڭ دا جۇرەگىنە جەتتى. ەندى ول توڭىرەكتەگىنىڭ بارىنە: كۇل بولماسا، ءبۇل بولسىن دەپ قاراي المادى. ومىرىندە العاش رەت، ءوز تاعدىرى تۋرالى قاتتى ويلانىپ قالدى. وسى كەزدە كوڭىل تۇكپىرىندە جاتقان ءبىر جامان وي ىشتەي تۇرتكىلەي باستادى. ول ەلدەن ۇلكەن كۇش بولىپ كەلگەن ديۆيزيانىڭ جىرىم-جىرىم بولىپ كەيىن قاراي قاشىپ بارا جاتقانىن كوردى.
جاۋ باتالوندى ءبىر كەسىپ تاستادى؛ ونى بۇتارلاپ، كىشكەنە بۇتاق دارمەنسىز ۆزۆودتى تاعى جۇلىپ الدى. قالعاندارىن نە ىستەپ جاتقانىن قۇداي ءبىلسىن. ماكسيم شەگىنىپ كەلە جاتقاندا جاۋ تانكتەرىنىڭ تىلعا ءوتىپ كەتكەنىن كوردى. ۆزۆود تۇرسىن باتالون قارۋ قىلا الماي، قاشىپ بارىپ ورمانعا تىعىلدى. قارا تاجالداي تۇتقيىلدان سوعىپ جايپاي وتە شىققان تانكتەردىڭ ارتىندا جانشىلىپ قالعان جارتى ۆزۆودتى كوردى ول. ءالى كۇنگە دەيىن سول كوزىنە ەلەستەسە تىتىركەنىپ قويا بەرەدى. شينەلمەن ارالاس بورشالانىپ ەزىلگەن قان-قان ەت، جانشىلعان مي، قاعازداي ۋماجدالىپ جىرتىلعان قۇيقا تەرى. دوبرۋشكين ءالى كەلمەيتىن جاۋمەن الىسىپ ۇيرەنبەگەن بولاتىن. وعان ءارقاشان قانداي ءىستىڭ بولماسىن جەڭىل، پايدالى جاعىنا بەيىم تۇراتىن سۇيەگىنە سىڭگەن داعدىسى قوسىلىپ، وسى مەن نە ءۇشىن قۇربان بولام، سوۆەت وكىمەتىن قيمايتىن نەم بار دەگەن ويعا اكەلدى. ءبىراق وپاسىزدىق جاساۋ دا وڭاي ەمەس ەكەن. بىردەن كەتە المادى. كەتە الماعان سەبەبىن تۇسىنبەي، ءوز سولقىلداقتىعىنا ىزا بولدى. قىزىل ءسوز، ەرلىك، داڭق دەگەندەر دوبرۋشكيننىڭ قۇلاعىنا كىرمەيتىن. ءبىراق ول باسقا تۇسكەن سالماق اۋىرلاپ، شاراسىزدىق شەگىنە جەتكەن سايىن ازعانا ادامداردىڭ بىر-بىرىمەن بىتە قايناسىپ بارا جاتقانىن، ولىسپەي بەرىسپەس وجەتتىگى، عاجايىپ قايسارلىعى ارتىپ بارا جاتقانىن سەزبەي قويمادى. مۇنى وسى كۇنگە دەيىن ءجىپسىز بايلاپ تۇرعان سولاردىڭ قۇدىرەتى ەدى. ءوزىن وسى توپتان قانشا بولەك ساناسا دا، بىردەن بولىنە المادى. كەشە جۇرت جىمىندا قامالعان قويانداي ءبىر شوعىر اعاشتى پانالاپ وتىرعاندا — ۆزۆود ءحالى مۇشكىل دەپ ۇعىپ، ءوز ويىنا بەكىنىپ ەدى. بۇگىن وڭاشا شىعاردا، اسىرەسە ەرجاننىڭ سىناي قادالعان سەنىمسىز كوزقاراسىن كەرگەندە: «وسى جولى...» دەپ ءتۇيدى ىشىنەن.
كۇن كەشكىرىپ قالدى. بالانى كۇتكەلى ساعاتتان اسىپ كەتتى. توڭعان سولداتتار اعاشقا تاسالانىپ، تەڭسەلە باسىپ بوي جىلىتىپ الادى. جاڭاعى كوڭىل ءتۇيىنى تاراپ كەتپەسە بوساڭسىپ، ۇشەۋى ءوزارا ءتىل قاتىسىپ قويادى.
— اپىرماي الگى بالا كەشىكتى-اۋ، — دەدى ءبورىباي قينالعانداي بولىپ.
— وڭاي شارۋا دەيمىسىڭ. كەلەر ءالى، — دەپ باسالقى ايتتى بوندارەنكو.
— اسىقپا، ءقازىر نەمىستەردى ەرتىپ كەلەدى، — دەدى دوبرۋشكين.
بوندارەنكو ۇناتپاي قابىعىنىڭ استىنان قارادى.
— وسى ءتىرى جانعا سەنبەيسىڭ-اۋ، سەن.
— اقىماق بالاعا سەنگەن ءبىز اقىماق. نەمىستەر ونى تىرپ ەتكىزبەي ۇستاپ الادى دا، قۇيرىقتان بىر-ەكى شىقپىرتىپ جىبەرەدى. سودان ءبارىن بىلشىلداپ ايتىپ بەرەدى. كۇتە تۇر!
دوبرۋشكين تابالاعانداي اششى مىسقىلمەن سويلەدى. قۋعىن كورگەن اڭداي ورمانعا تىعىلىپ، وزدەرىنەن وزگە ءتىرى جانمەن تىلدەسە الماي، ەلسىزدە قۇلازىعان ەكى سولدات بالانى كورگەندە ءۇي ءىشىن، وت باسىن كورگەندەي ءىشى جىلىپ قويا بەرىپ ەدى. باسقا تۇسكەن بار پالەنىڭ ءوشىن وسىلاردان العىسى كەلگەندەي، بۇگىن دوبرۋشكين قاجىعان ەكى اش سولداتتى تيتىقتاتقىسى كەلگەن ەكەن. «بۇگىن وسى تەگىن ەمەس...» — دەدى تاعى دا بوندارەنكو. «بالا شالالىق ىستەپ، قولعا ءتۇسىپ قالماسا يگى ەدى» دەگەن وي مۇنى دا مانادان بەرى مازالاۋدا ەدى. كەنەت ول قىلمىس اشقانداي دوبرۋشكينگە جالت بۇرىلدى.
— سەن نەگە مانا «اياعىڭدى اڭدىپ باس، الدى-ارتىنا قاراپ ءجۇر» دەپ سانكاعا قايتا-قايتا قاقىلدادىڭ؟
دوبرۋشكين قاپەلىمدە ساسىپ قالدى.
— سەنىڭشە ساقتانباۋ كەرەك پە؟
— جوق، سەن ادەيى، اڭقاۋ بالا جان-جاعىنا جالتاقتاپ كوزگە ءتۇسسىن دەپ ايتتىڭ! كورەتىن بولساق، ەندى كورەمىز! — دەپ بوندارەنكو دوبرۋشكيندى كوزىمەن اتىپ قالشيىپ تۇرىپ قالدى.
— قويىڭدار ەندى، جاۋمەن ەمەس، وزىمىزبەن ءوزىمىز قىرقىساتىن بولدىق پا! — دەپ ءبورىباي اراعا ءتۇستى.
بۇلاردىڭ اشۋى باسىلماي جاتىپ بالانىڭ دا قاراسى كورىندى. سوڭىندا بىرەۋ بار. بالا سولداتتارمەن كەزدەسكەن جەرىنە كەلىپ، اياعىن قاجادى ما، پيماسىن قايتا شۇلعانىپ جاتىپ، اقىرىن ىسقىرىپ قويدى. بوندارەنكو ىسقىرىپ حابار بەردى. بالا مەن ۇلكەن اسىقپاي بەرى قاراي بۇرىلدى. بۇتانىڭ تاساسىنان باسىن كوتەرىپ العان دوبرۋشكين ومىرىندە تۇڭعىش رەت ۇلكەن ءىس تىندىرعانىنا قۋانىپ جايناپ كەلە جاتقان سانكانىڭ بەت-الپەتىن كوردى. سانكا جۇگىرىپ كەلىپ دوبرۋشكيندى قۇشاقتاي الدى. ماكسيم وسى ۋاقىتقا دەيىن ادامعا ادامنىڭ وسىنشالىقتى جاقىن بولاتىنىن بىلمەپ ەدى. بالا قۇشاعىن تەز بوساتىپ، يىعىنداعى قاپشىعىن شەشىپ الىپ:
— اعا، الىپ كەلدىك، — دەپ دوبرۋشكينگە ۇسىنا بەردى.
ماكسيم قولى قالتىراپ قاپشىقتى جەرگە ءتۇسىرىپ الدى.
10
پولكتىڭ شتابى يرەتىلە سوزىلعان سايدىڭ شىعا بەرىس جارقاباعىندا، جىڭىشكە جاس شىرشانىڭ اراسىندا. ەكى-ۇش توراپتان كەلىپ تۇيىسكەن تەلەفوندار، كابەل وراعان كاتۋشكالار، راسيا. تىزەدەن كەلەتىن كۇرتىك قار ايعىزدالا تاپتالعان. كەيىن ىلديعا تامان ەكى-ۇش اربا. سول ماڭداعى شىتىرلاپ جانعان وتقا كەلىپ، ايالداپ تىزە بۇكپەي، جۇرت اسىعىس جىلىنىپ كەتەدى. كۋپسيانوۆ جاشىك ۇستىندە، الدىندا جايىلعان ايقۇش-ۇيقىش سىزىقتى كارتادان باسىن كوتەردى. دۇشپان اتاكاسى تويتارىلعان بولۋ كەرەك. شتاب ماڭىنداعىلار ەلەڭدەمەي، ۇلكەن ءىس تىندىرعانداي بايسالدى، سەنىمدى پىشىنمەن كوڭىلدى دابىرلاسادى. وسى كەزدە كۋپسيانوۆتى ءۇشىنشى باتالوننىڭ كومانديرى قونىسبايەۆ تەلەفونعا شاقىردى.
— ا-ا! قالاي، قالاي؟ نە دەيسىڭ؟
— اۋىر جارالاندى دەيمىن. جارىقشاق جانباسىنان ءتيدى. جەدەل سانروتاعا جونەلتتىم،— دەدى قونىسبايەۆتىڭ جۋان قوڭىر داۋسى.
كۋپسيانوۆ قاباعىن ءتۇيىپ، بويىن تۇزەپ تۇرەگەلدى. سودان كەيىن «نە بولدى» دەپ قاسىنا كەلگەن پولك كوميسسارى سترەلكوۆقا، اڭتارىلىپ قالعان كومەكشىلەرىنە قاراپ از ءۇنسىز تۇردى دا:
— پودپولكوۆنيك ەگوروۆ اۋىر جارالانعان. ونى سانروتاعا جونەلتىپتى، — دەپ حابارلادى.
— ناعىز قىسىلشاڭدا جارالانعانىن قاراشى، قاپ،— دەدى سترەلكوۆ رەنجىپ. — ال نە تۇرىس بار؟! كوماندانى ءسىز قولعا الۋعا تۋرا كەلەر، مايور. مەن بارىپ ەگوروۆتىڭ ءحالىن ءبىلىپ قايتايىن.
— پودپولكوۆنيككە تەز ساۋىعۋىن تىلەيتىنىمدى جانە سالەمىمدى جەتكىزىڭىز، جولداس كوميسسار، — دەدى كۋپسيانوۆ قايعىلى رەڭمەن.
كۋپسيانوۆتى قاراما-قارسى سەزىم بيلەدى. كوڭىلى ءوسىپ اڭساعانىنا جەتكەنداي قۋانادى. ءبىراق سول ىرىلەنىپ مارقايعان كوڭىلگە جاڭا جاعدايىن جاتىرقاعان كۇدىك، ازداپ ۇرەي ارالاسىپ، تولقيدى. ايتسە دە تاعدىر ونى ءوز دارەجەسىنە ساي ورىنعا قويدى. ون مينۋتتان كەيىن ۆەنيامين ۆيكتوروۆيچ ترۋبكانى الىپ، باتالون كومانديرلەرىنە حابارلاپ جاتتى؛
— مەن پولكقا كوماندا بەرۋدى قابىلدايمىن. ون مينۋتتان كەيىن ماعان جاعدايدى تولىق بايانداڭىز.
قاپەلىمدە باسىنا تۇسكەن جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىپ، پولكقا بەينە سىرتتان كەلگەندەي ۆەنيامين ۆيكتوروۆيچ جارتى ساعات بويى وزىنە بەلگىلى بار جاعدايدى قايتا تەكسەرىپ، جاڭادان جارلىق، ءامىر بەرىپ الەك بولدى. جاڭا قىزمەتىنە ەتى ۇيرەنىپ بولماعان ءاربىر جوعارىلاعان ادامعا تانىس سەزىم بويىن بيلەپ، قىزۋ، تولقىمالى حالگە ءتۇستى. قانشا سالماقتى، سۇستى بولايىن دەسە دە داۋسىنان قۋانىش، ماقتانىش سەزىلىپ قالا بەردى. ترۋبكادان جاۋاپ بەرگەندەردىڭ ۇندەرىنەن دە ازداپ جاتىرقاعاندىقپەن بىرگە ەپتەگەن قوشامەت ەستىلگەندەي بولادى. شتاب ماڭىنداعىلار بۇعان كۇندە كورىپ جۇرگەن ۇيرەنشىكتى كىسى ەمەس، تىڭنان كەلگەن ادامداي جاڭاشا قۇرمەت ەتىپ، بۇرىنعىدان ارتىعىراق سىيلاپ، ارتىعىراق باعىناتىن سياقتى. ءسال قۇرىستاي باستاپ بويدى قىزدىراتىن بەزگەكتەي جاڭا قىزمەت اسەرى، وسىندايدا كوبەيىپ كەتەتىن ابىگەر — تەلەفون سوعىپ ەگوروۆتىڭ ءحالىن ءبىلۋدى دە ۇمىتتىرىپ جىبەردى. تەك سترەلكوۆ قايتىپ كەلگەندە بارىپ ءتۇسىن سۋىتىپ قاباعىن كوتەرىپ:
قالاي ەكەن، ماكسيم فەدوتوۆيچ؟ — دەپ قىسقا سۇرادى.
— قاتاردان شىعىپ قالدى عوي دەيمىن. جارىقشاق جامباسىن ۋاتىپتى،— دەدى سترەلكوۆ كوڭىلسىز، رەنىشتى پىشىنمەن.
— قالاي، نەمىستەر مازانى العان جوق پا؟
— ازىرگە تىنىش.
— ەندەشە تىلەكتەستىگىمىزدى ءبىلدىرىپ، پودپولكوۆنيكتىڭ ايەلىنە حات جازىپ جىبەرەيىن، — دەپ سترەلكوۆ بۇرىلىپ كەتە بەردى.
— مەن دە قول قويامىن، ماكسيم فەدوتوۆيچ، — دەدى كۋپسيانوۆ وعان قۋا داۋىستاپ.
پولك كومانديرىنىڭ اديۋتانتى اۋىر جاراقاتتى ەسكى باستىعىنىڭ قامىنان بوساي الماعان بولار، ءالى كەلگەن جوق. سوندىقتان كۋپسيانوۆ ءوز جاردەمشىلەرىنىڭ بىرەۋىن ەرتىپ، وسىنداي سايابىردا باتالوندار جاققا بارىپ كەلۋگە شىقتى. ول ەندى بويىنا قورعاسىن قۇيعانداي ءوز سالماعىنىڭ ارتىپ كەتكەنىن سەزدى. ارينە، بۇرىن دا جارلىق بەرىپ، ءامىر ەتەتىن، پولكتىڭ بار جاعدايىن قاداعالاپ وتىراتىن. ءبىراق ەندىگى بەرەتىن ءامىر، جارلىعىنىڭ ماعىناسى، كۇشى بولەك تە، جاعدايدى قاداعالاپ ءبىلۋىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە سياقتى. كۋپسيانوۆ وسى جاسقا كەلگەنشە ءوز بيلىگى وزىندەگى، ءامىرى تولىق، جەكە دارا قوجا بولىپ كورگەن جوق-تى؛ ىلعي ءبىر كومەكشى، جاردەمشى ورىنباسار، ءارى كەتكەندە ءۇشىنشى باستىق بولاتىن. شتاب باستىعىنىڭ قىزمەتى قانشا ۇلكەن ماڭىزدى سانالعانمەن پولك كومانديرى، ارينە بولەك تۇرادى عوي. اڭساپ جەتكەن بيلىكتىڭ قىزۋى ءون بويىن كەرنەپ، استىندا تەپەكتەگەن تور توبەل اتتىڭ بەلىن قايىستىرىپ بارا جاتقان ءتارىزدى.
تاڭەرتەڭنەن بۇلتتانىپ تۇرعان كۇن ءبىر اشىلمادى. ءتۇس قايتا ۇسكىرىك جەل سوعىپ جاياۋ بوراسىن تۇردى.
ويپاڭداعى جالعىز مايانىڭ ماڭىندا قىبىرلاعان سولداتتار كورىنەدى. جاقىنداپ كەلە بەرگەندە ارتىنا قايرىلىپ:
— بۇل قانداي بولىمشە ەكەن؟ — دەپ سۇرادى كومەكشىسىنەن.
— ءبىزدىڭ بولىمشەلەردىڭ ءبىرى بولار، — دەدى ول اتىن تەبىنە قاتارلاسىپ.
كۋپسيانوۆ جولدان بۇرىلىپ اتىن ومبىلاتىپ مايانىڭ قاسىنا كەلدى. سولداتتار ۇيىلگەن ءشوپتىڭ ەتەگىن شاشىپ، ۇڭگىپ كىرىپ ىقتاپتى. بەرگى شەتىندە ءبىر ءتورتباق قارا قازاق بەينە شوڭقيعان يتتەي جۇرەلەپ، جەلدەن قايمىقپاي بوزارىپ قاتىپ قالعان قارا ناندى اپپاق تىسىمەن وپىرىپ جەپ وتىر. ول كەلىپ قالعان اتتىلارعا جالپاق بەتىن بۇرماستان سىعىرايعان نوقاتتاي قارا كوزىنىڭ قيىعىمەن قاراپ قويىپ، نانىن كەمىرە بەردى. ۆەنيامين ۆيكتوروۆيچ اتىنىڭ باسىن ىركىپ:
— بۇل قاي بولىمشە؟ قايدان جۇرسىڭدەر؟— دەپ سۇرادى ودان.
قارا قازاق ءتۇيىلىپ قالىپ، قوس نوقاتتاي قارا كوزىمەن كۋپسيانوۆتى ۇناتپاي ءبىر تۇيرەپ الدى دا، نانىن ءشوپتىڭ ۇستىنە تاستاي بەرىپ، قورباڭداپ تۇرەگەلدى.
— فيلچاگيننىڭ ۆزۆودى، — دەدى ول تۇيىلە جۇتىنىپ.
— ءوزىڭنىڭ فاميلياڭ كىم؟
— قوشقاربايەۆ.
— قايدا بارا جاتىرسىڭدار؟
وسى كەزدە تىزگىنى بوساپ، اۋىزدىعىن سىقىرلاتىپ شوپتەن بىر-ەكى اساعان كۋپسيانوۆتىڭ تور توبەلى، ەرنى جىبىرلاپ الدىنا تۇسكەن ناندى يىسكەي بەرىپ ەدى. قوشقاربايەۆ دەنەسىنە ۇيلەسپەيتىن شاپشاڭدىقپەن شاپ بەرىپ اتتىڭ اۋزىنان ناندى جۇلىپ الدى.
— و جاعىن باستىقتار بىلەدى،— دەدى ول ناننىڭ ات وپىرىپ العان بۇرىشىنا ۋايىمداي قاراپ.
— جولداس مايور، ۆزۆود كومانديرى فيلچاگين، — دەدى تالدىرماش شيكىل سارى لەيتەنانت شىعا كەلىپ. — ءسىزدىڭ قاراۋىڭىزعا بارا جاتىرمىز.
— قالاي دەيسىز؟
— شتاب باستىعىنىڭ قاراماعىنا بارۋعا بۇيرىق بولدى، — دەدى فيلچاگين ساسىڭقىراپ قالىپ، كوزى جىپىلىقتاپ.
— ءسىزدىڭ الدىڭىزدا پولك كومانديرى، — دەدى كۋپسيانوۆتىڭ قاتارىندا تۇرعان كومەكشىسى.
فيلچاگين تاڭىرقاي قارادى.
— ا-ا، جولداس پودپولكوۆنيك شە؟ — دەدى ول كەنەت ۇرەيلەنىپ.
— جارالاندى. قاي روتا، قاي باتالوننانسىڭ؟ — دەپ سۇرادى ۆەنيامين ۆيكتوروۆيچ.
— ءۇشىنشى روتادانبىز، جولداس مايور.
«پولك كومانديرى» دەگەن ءسوزدى ەسىتىپ قالىڭ كيىنگەن يكەمسىز سولداتتار كىنالى بولىپ قالعانداي قيپاقتاپ ورىندارىنان تۇرا باستادى.
ۆەنيامين ۆيكتوروۆيچ ءتۇسىن سۋىتىپ سىزدانا سويلەدى:
— ەندەشە، بۇل نە دەمالىس؟!
— كىشكەنە اياق سۋىتايىق دەپ ەك، — دەدى فيلچاگين قيپاقتاپ. — مىنا ماياسى قۇرعىر دا وسى سۋىقتا شاقىرىپ تۇرعانداي ەكەن.
— قوناقاسىعا شاقىرمايتىن شىعار. نەسىنە جانىعامىز، — دەپ كۇڭكىلدەدى قوشقاربايەۆ.
— بۇيرىقتى بۇلاي ورىنداماس بولار. قانە، تەز جونەلىڭدەر، — دەپ كەيىدى كۋپسيانوۆ.
سولداتتار جىلى ءشوپتىڭ استىنان اسىقپاي شىعىپ، اقىرىنداپ كەلىپ ستروي سياقتى ءبىر نارسەگە ءتىزىلىپ جاتىر. انە بىرەۋلەرى ارقا قاپشىعىن يىعىنا ىلە الماي اۋرە. بىرەۋى پۋلەمەتتىڭ حوبوتىن موينىنا اسا الماي جولداسىن شاقىرادى. تىلدا جۇرگەندە «ساپقا تۇر» دەپ كوماندا بەرىلسە ۇرشىقتاي ءيىرىلىپ كەپ سىمداي تارتىلىپ تۇرا قالاتىن سولداتتار ەمەس، اعىپ-تامىپ ءالى جينالىپ بولعان جوق.
— تەزىرەك، لەيتەنانت! — دەپ زەكىدى ۆەنيامين ۆيكتوروۆيچ ات ۇستىندە شىرەنە كوتەرىلىپ.
— تەز! بازارعا باراتىن قاتىندارداي شۇباتىلماي! — دەپ فيلچاگين ءوز جاۋىنگەرلەرىنە ايقايلادى.
انە كۇرتىك قاردى كەشىپ، جاق جۇندەرى ۇرپيگەن قارا ساۋىس سولداتتار كەتىپ بارادى. ارتتارىنان سوققان ۇسكىرىك شينەل ەتەگىن سيراقتارىنىڭ اراسىنا تىعىپ، قۇيرىقتارىن ءشومپيتىپ ارىق اتتاي بۇكىرەيە تۇسەدى. ۆەنيامين ۆيكتوروۆيچ اياقتارىن اۋىر باسىپ، كوڭىلسىز كەتىپ بارا جاتقان سولداتتارعا قاراپ كۇرسىنىپ قويدى. بۇل سولداتتار ايعا جۋىق شەگىنىستە كەلەدى. ءبىر عاجابى كەيدە دۇركىرەي قاشسا دا، كوپ جەرلەردە قايسارلىق ەتىپ، تىستەسىپ، قارىسىپ قاتىپ، ۇرىسا شەگىنىپ موسكۆاعا جاپىرىلا قۇلاماق بولعان جاۋ كۇشىنىڭ جويقىن سالماعىن ازايتىپ كەلە جاتقان وسىلار. سوعان كەيدە كۋپسيانوۆ قايران بولادى.
ۆەنيامين ۆيكتوروۆيچ اتىن تەبىنىپ قوزعالا بەرگەندە ءۇشىنشى روتاعا ءۋالي مولدابايەۆتىڭ كوماندير بولعانى ەسىنە ءتۇستى. ۆزۆود كومانديرىن شاقىرىپ الىپ ءۋاليدىڭ قالاي جوعالعانىن انىقتاعىسى كەلىپ ءبىر وقتالدى دا، ءبىراق قونىسبايەۆتان سۇراستىرارمىن دەپ ءجۇرىپ كەتتى.
ويپاڭنان شىعا بەرە اتتارىن اتقوسشىعا تاستاپ جاياۋ ءجۇردى. اناۋ سول جاقتاعى سيرەك شاشىراعان قوتان اعاشتىڭ ىشىندە قونىسبايەۆتىڭ شتابى بولۋ كەرەك. الدا ورتا تۇسى ءسال قالقىڭقى اپپاق جازىق كولبەگەن. سول قىرتىستىڭ ارعى ەڭىسى ءبىزدىڭ وكوپتار بولار. ويتكەنى سول ماڭعا اۋىق-اۋىق ىسقىرىپ كەلىپ، سناريادتار قۋلايدى. كۋپسيانوۆ قوسشىسىمەن ەكەۋى قاردا بوي تاسالايتىن اق حالات كيىپ شىققان؛ سوندىقتان بۇقپاي كەلەدى. پولكتىڭ جاڭا كومانديرى وقتا-تەكتە دۇرسىلدەگەن پۋلەمەت، سيرەك جارىلعان سنارياد، مينا داۋسىنا قۇلاق تىگىپ، قار جامىلعان سۋىق دالانى كوزىمەن شولىپ ويعا كەتتى. پولك كوپ ورتايىپ قالدى. گەنەرال پانفەروۆ راديومەن: «كوماندا بەرۋدى سىزگە جۇكتەيمىن» دەگەندە قوماقتى دۇنيەنى قولىنا العانداي بولىپ ەدى، ويلاپ قاراسا مۇنىڭ قولىنا پولكتىڭ اشەيىن تامتىعىن ۇستاتىپتى. كۇشى ازايعان ەكى-اق باتالون. سونىمەن بۇل نە ءبىتىرىپ، نە قيراتپاق؟ مويىندارىنا قار قۇيىلىپ، بۇرسەڭدەپ وتىرعان قاجىعان اناۋ سولداتتاردىڭ قانشاعا شىدايتىنىن قۇداي ءبىلسىن.
ولاردىڭ ءبىرازىنىڭ جانسىز دەنەلەرى تومارداي سىرەسىپ اق قاردىڭ بەتىندە قاراۋىتىپ شاشىراپ جاتقانىن كورگەن. ال نەمىس شابۋىلى باسەڭدەيتىن ەمەس. كۇشى ورتايىپ بارا جاتسا ءسال ىركىلىپ قايتا تولىسادى. مىنا تۇرىمەن شىداتار ما ەكەن؟! ۆەنيامين ۆيكتوروۆيچتىڭ ماناعى قامپيعان كوڭىلى ءبىراز جەلى شىققانداي سولىڭقىراپ قالدى.
«وسى كوتەرەتىن ەمەس، تەزىرەك قۇلاتاتىن ساتى بولماسا يگى ەدى»، دەپ ويلادى. بۇرىن نە بولسا دا ەگوروۆتىڭ ىعىندا ەدى، ەندى بوراننىڭ وتىنە ءوزى شىققانداي بولادى.
مۇرات قورشاۋعا تۇسكەلى جەتىدەن اسقاسىن، ۆەنيامين ۆيكتوروۆيچ ودان كۇدەر ۇزگەن. شىنىندا دا العاشقى الاساپىراندا ەسەبىن تاۋىپ سىتىلىپ شىقپاعاسىن تۇتاسقان قالىڭ جاۋدى جارىپ ءوتۋ — ناعىز ءبىر باقىتتى بولماسا وتە نەعايبىل. ءقازىر دە پولكتى سونشا ويسىراتقان ارىستانوۆقا قاتتى ىزا بولدى. نەمىستەر باتپاققا مالتىعىپ ەكى-ۇش كۇن ىركىلگەندە جاۋ بولدىردى دەپ ويلاپ، سوكولوۆوعا تۇرا ۇمتىلدى. تاعى دا كۋپسيانوۆتان اتتاپ ءوتىپ، ءوزىنىڭ سول كەسىرلى ءىسىن ەگوروۆقا، ودان پانفەروۆقا ماقۇلداتتى. ەندى وتىرسىن سول جانى سۇيگەن سوكولوۆوسىندا. اسىعىس نەمە تەزىرەك العا شىققىسى كەلەدى؛ ال انەكي ارىنداپ بارىپ اراندادى. كۋپسيانوۆتى ءوتۋ وڭايعا تۇسپەس. وسىلاي كىجىنىپ كەلە جاتقاندا ۆەنيامين ۆيكتوروۆيچتىڭ كوز الدىنا ءبىر ءۇمىت ەلەستەپ كەتتى. باتالوننان ايرىلىپ، شوكىمدەي جالبا-جۇلبا توبىمەن سۇمىرەيىپ مۇرات كەلىپ تۇرسا. «بارىڭىز كاپيتان، ۆزۆودتى قابىلداڭىز، ودان ۇلكەن بولىمشەنى سىزگە سەنىپ تاپسىرا المايمىن» دەسە، سوندا ءبىر ايىزى قانار ەدى.
ۆەنيامين ۆيكتوروۆيچ قيالعا بەرىلىپ كەتكەنىن بايقاپ، ۇيقىسىن اشقانداي ويىن تەجەپ الدى.
باتالون كومانديرى كاپيتان قونىسبايەۆ ورتا بويلى، ەمەننىڭ تۇبىرىندەي جۋان، مىعىم ادام بولاتىن. شەكەسى تايقى، جالپاق باسىن جۋان مويىن ارقىلى يىعىنا مىزعىماستاي ەتىپ قوندىرعان. قارا قايىستاي قالىڭ بەت تەرىسى ءار جەردەن قاتپارلانا باستاعان. كۇزەگەن اتتىڭ قۇيرىعىنداي سوياۋلانىپ، تىك وسكەن قارا شاشىنىڭ استىنداعى الاسا ماڭدايىنا ءۇش قاتار تەرەڭ سىزىق تارتىلعان. قالىڭ ىسىك قاباعىنىڭ تاساسىنان وتكىر قارا كوزى جىلتىرايدى. ول امانداسقاندا بۋىلتىق قىسقا قولىمەن ۆەنيامين ۆيكتوروۆيچتىڭ سۇيرىكتەي ساۋساقتارىن سىعىڭقىراپ جىبەردى.
ۆەنيامين ۆيكتوروۆيچ ءوزىنىڭ جاڭا قىزمەت بابىنىڭ بيىگىنەن قونىسبايەۆقا كوز تاستاپ:
— ال جاعدايىڭ قالاي، — دەدى.
— جاعداي جامان ەمەس. جەرگە ءبىر سۇڭگىپ السا كىسى امالدايدى عوي قۇرعىردى. كەيدە سول — تىرناق ىلىكتىرە الماي سورلايمىز عوي. پودپولكوۆنيكتىڭ ءحالى قالاي ەكەن، بىلدىڭىزدەر مە؟
كۋپسيانوۆ تۇرتكىلەپ سۇراق بەرە وتىرىپ، قونىسبايەۆتىڭ جارىلىپ كەتكەن قالىڭ ەرنىنەن گۇجىلدەپ شىققان كەلتە سوزدەردەن باتالون جاعدايىن ۇقتى. ونىڭ ساقتاپ وتىرعان ءبىر ساۋالى ءۋالي جايلى ەدى. سوڭعى الاساپىراندا ۆەنيامين ۆيكتوروۆيچ مولدابايەۆتى ۇمىتا باستاعان-دى.
بۇگىن ءۋالي ەسىنە تۇسە بەردى. بۇگىنگىدەي كۇنى قاسىنا ەڭ كەرەكتى، لايىقتى ادامى سول ءۋالي سياقتى. قىبىن تاۋىپ سونى روتاعا يتەرە سالعان مۇراتقا دا ىزالاندى.
ءوزىنىڭ شتابقا كەرەك ەدى دەپ ارا ءتۇسىپ الىپ قالماعانىنا وكىندى. ءبىراق گەنەرال الدىندا العى شەپكە بارام دەگەن ادامعا بوگەت بولۋ، ارينە، ىڭعايسىز ەدى.
— ءسىز مولدابايەۆتى نەعىپ جوعالتىپ الدىڭىز؟ — دەدى ۆەنيامين ۆيكتوروۆيچ قاباعىن كوتەرىپ قونىسبايەۆقا باعدارلاي قاراپ.
— قازاقتا تۇيە دەگەن مال بولادى، — دەدى قونىسبايەۆ.
كۋپسيانوۆقا سۇيكىمسىز قىسىق كوزىن قاداپ. — قالاي اداستىرساڭ دا ءوز جۇرتىن تابادى.
— تۇيەنى نەمەنەگە قىستىرىپ وتىرسىز،— دەدى كۋپسيانوۆ جاقتىرماي.
— جاقسى ادام جوعالمايدى دەگەنىم عوي.
— دەگەنمەن ايتىڭىزشى. ءسىز كوبىرەك بىلەسىز عوي. وعان نە بولدى ەكەن؟
— روتاسىنىڭ قاشقانىن بىلەم. وعان قوسا ءوزىنىڭ دە قاشقانىن بىلەم.
— ءوزى قايدا؟
— روتانىڭ قالعانىن جيناپ الدىق. ءوزىن بىلمەيمىن.
— مۇمكىن قازا تاپقان شىعار؟
— بىلمەيمىن.
وسى كەزدە كۋپسيانوۆتى گەنەرال شاقىردى؛ ول قونىسبايەۆتان ءۋالي تۋرالى دايەكتى ەش نارسە بىلە الماي كەيىن قايتتى.
سوكولوۆو دەريەۆنياسىنىڭ ماڭىنان مايداندى سىنالاپ جارعان نەمىستەر ديۆيزيانى قاق ايىرىپ كەتتى دە، ەكى جاققا بىتىراي شەگىنگەن قۇرامانى تۇتاستىرىپ الۋ پانفەروۆقا وتە قيىن بولدى. قولداعى بولىمدەردىڭ دە ءحالى جاقسى بولمادى: ءبىرى روتا، ءبىرى باتالون جوعالتىپ، بەرەكەسى قاشىپ شاشىراي شەگىنىپ كەلە جاتتى. ءبىراق كولدەنەڭ قاراعان جۇرتقا گەنەرالدىڭ سىرت ءتۇرى تىم سابىرلى كورىندى. ول بۇرىنعىسىنشا تاپ-تۇيناقتاي جيناقتى، تازا كيىنەدى، ساقالى دا ءوسىپ كورگەن ەمەس، مۇرتىنىڭ جەبەسىن قاعىپ مۇنتازداي ەتىپ قويادى. قولى بوساپ كەتسە شتاب ماڭىنداعى سولداتپەن، نە كومانديرمەن ءجاي اڭگىمەلەسىپ وتىرعانىن كورەدى جۇرت. سول بۇرىنعى ادەتى بويىنشا ءوزى از سويلەپ، تۇرتكىلەپ وتىرىپ وزگە بىرەۋدىڭ اسكەرگە دەيىنگى تىرشىلىك كاسىبىن، ءۇي ءىشىنىڭ جاعدايىن شىم-شىمداپ ايتقىزىپ الادى. جاسى ۇلكەيسە دە جادى عاجاپ، ءبىر سويلەسكەن ادامىن ۇمىتپايدى. كەلەسى جولى ەسكى تانىسشا امانداسادى. گەنەرالدىڭ جاقسى كورەتىن ادەتى كىسىنىڭ تۇسىنە قاراپ، ونىڭ بۇرىنعى كاسىپ، ماماندىعىن اڭعارۋ بولاتىن، وعان كەلگەندە سيرەك قاتەلەسەدى. قولىن ارتىنا ۇستاپ، جىلى شىرايمەن سىناي قاراپ:
— بايقايمىن، ءوزىڭ بۇرىن جىلقىشى بولعانسىڭ عوي.
اياعىڭ مايماق، جانە ىلعي تۇزدە جۇرگەن ادامنىڭ ءوڭى دە بولەك بولادى، — دەيتىن ول. سونان كەيىن جىلقى تۋرالى اڭگىمە قوزعالىپ كەتەدى.
ءيا بولماسا:
— سەن ءداۋ دە بولسا ۇستا شىعارسىڭ. قيمىلىڭنان تانيمىن. قولىڭ دا كۇرەكتەي؛ شينەلىڭنىڭ استىنان بۇلشىق ەتىندى كورىپ تۇرعاندايمىن، — دەيدى.
ماڭىنداعى كومانديرلەر گەنەرالدىڭ ارقا-باسى كەڭ كەزدە ءۇيىر بولعان وسى ءبىر ادەتىنەن جاڭىلماعانىن بايقاپ قايران بولادى. قيىن-قىستاۋدا ۇلكەن باستىقتىڭ كوڭىل-كۇيىنىڭ وزگەلەرگە قالاي داريتىنىن پانفەروۆ ءوز تاجىريبەسىنەن جاقسى بىلەتىن. ول وسى ءبىر قىسىلتاياڭدا قايدا بارسا دا سابىر الا باراتىن. كەيدە قاراۋىتىپ، شەتى كۇيىپ كەتكەن ترۋبكاسىن تىسىنەن شىعارماي بۇرقىلداتا سورىپ، ۇزاق ويلانىپ قالادى. ول كارپوۆ جوعالىپ كەتپەس دەگەن ۇمىتتە بولدى. راس جاس كوماندير تىم كۇيگەلەك — تەز قۋانىپ، تەز تۇڭىلەدى. ءبىراق ونىڭ بويىنان ناق قيىن كەزدە قايرات قىلارلىق ءبىر قاسيەت بايقالعانداي بولىپ ەدى. سونىڭ وزەگى قۋىس ەمەس، ءبىر بولات پرۋجيناسى بار سياقتى.
ايتسە دە سوڭعى پرورىۆتىڭ العاشقى ءۇش-تورت كۇنى گەنەرالدى قاتتى قينادى. الاساپىران ايقىندالىپ، جاۋ مەن ءبىزدىڭ اسكەرلەردىڭ جىگى اشىلىپ مايدان ساباسىنا تۇسكەنشە وڭاي بولعان جوق. پانفەروۆ ەندى نەمىستەردىڭ تاكتيكاسىن جاقسى ءتۇسىندى. جاۋ اسكەرىن تاجىريبەلى، اككى گەنەرالدار باسقارادى. ولار بار سالماقتى تۇگەل سالىپ، بۇكىل مايداندى ىعىستىرىپ شەگىندىرۋگە قۇمار ەمەس. جاۋ تاكتيكاسى ورالىمدى. ءار جەردەن تىلىمدەپ، الدى وراپ كەتكەندى جاقسى كورەدى. وسىعان وراي قانداي شارا قولدانۋدى كوپ ويلاپ جۋىردا ءبىر قورىتىندىعا كەلدى. كۇشتى تەڭ تارتىپ ۇستاعان مايداندى بۇزۋ نەمىستەرگە قيىن ەمەس.
«سىنانى سىنامەن ۇرىپ شىعارادى» دەيدى ورىستار. ەندەشە نەمىستىڭ سىناسىنا قارسى سىنا قاعۋ كەرەك. كوپ ويلانىپ گەنەرال وسىنداي اۋمالى-توكپەلى قورعانىس كەزىندە ار بولىمشەنى قانداي حالگە تۇسسە دە جەكە قايرات قىلا الاتىن كۇش ەتىپ نىعايتىپ، قولىنداعى ارتيللەريانى تاراتىپ ءبولىپ بەردى. باتالوندى ارتيللەريا توبىنىڭ كومانديرلەرىنە قوسىمشا كۇش ەتىپ باعىندىردى. ءسويتىپ تاۋەكەلمەن ۋستاۆتا كورسەتىلمەگەن قيمىل جاسادى. بۇگىن ءوزى قاتىسىپ ەگوروۆ پولكىندا سونداي ەكى جۇدىرىق، ەكى گرۋپپا جاساماقشى ەدى. پولك كومانديرى جارالانىپ كەتكەسىن بۇل ماسەلەنى سونىڭ ورنىنداعى كۋپسيانوۆپەن اقىلداستى.
ءوزى كەلگەن پانفەروۆ كۋپسيانوۆ شتابى دالا بولعاسىن، و ادا ايالداماي جاڭا كومانديردى كەيىنىرەكتەگى ءبىر كىشكەنە حۋتوردان توستى.
— جاعداي جىلىنىپ وتىرۋدى كوتەرمەيدى، دالادا جاۋراپ ءجۇرمىز، — دەدى كۋپسيانوۆ اماندىقتان كەيىن، توڭىپ كەلىپ ەكى قولىن ۋقالاپ. — پودپولكوۆنيك ەگوروۆقا قيىن بولدى. جاراقاتى اۋىر.
— كىردىم. جاراقاتى جەڭىل ەمەس،— دەپ پانفەروۆ قىسقا عانا ءتىل قاتتى.
— بىزگە قيىن بولدى. ورىنباسار دا جوق... جالعىز ءوزىم.
گەنەرال جايعاسىپ وتىرىپ ءوزىنىڭ كەلگەن شارۋاسىن، ەنگىزىپ جاتقان وزگەرىستەرىنىڭ ءمانىن ايتتى. مايوردىڭ پىكىرىن سۇرادى.
كۋپسيانوۆ قاباعىن كوتەرىپ، ءسال ويلانىپ ءوز كۇدىگىن ايتتى.
— مەن ءسىزدى تۇسىنەمىن، جولداس گەنەرال. ءبىراق بۇل ءوزى ويلاناتىن نارسە ەكەن. اڭعارساڭىز... ە-ە... (وزىنەن تومەنگىلەرگە ايتىلاتىن «اڭعارساڭىز» اۋزىنان بايقاۋسىز شىعىپ كەتىپ ۆەنيامين ۆيكتوروۆيچ قىسىلىپ قالدى). مەنىڭ ايتقىم كەلگەنى كۇشىمىز بولشەكتەنىپ كەتپەي مە؟
— ەگەر شابۋىلدا، نە بەكىنىستە بولساق مەن بۇلاي ىستەمەس ەدىم. ال ءدال قازىرگى جاعدايىمىزدا وسى ءتيىمدى. ءار بولىمشەگە كوبىرەك بيلىك تە، كۇش تە بەرگەن دۇرىس مۇندايدا.
— بۇل باتىل ءىس ەكەن. بىردەن ۇعىنۋ دا وڭاي ەمەس، — دەدى كۋپسيانوۆ، ءبىراق ىشىنەن: «شالدىڭ جاڭا ءبىر ەرمەگى عوي» دەپ ۇناتپادى.
پانفەروۆ كۋپسيانوۆتى ونشا جاقسى بىلمەيتىن. قىزمەت بابىمەن تىكەلەي تىعىز ارالاسى بولماعانى دا راس جانە دە ەرەكشە نازار اۋدارىپ بايقاماپتى. كومانديرلەر جيىنىندا ادەمى، سىپايى مايورعا العاشقى بەتتە ءبىر كوز تاستاپ، ىشىنەن «اپ-ادەمى، ءتاپ-تاۋىر، جيناقى كوماندير ەكەن» دەيتىن دە، ىلە ونى ۇمىتىپ كەتەتىن. سوعىس كەزىندە دە ونى ەگوروۆتىڭ تاساسىنان بايقاي قويماپتى. ەندى ءقازىر اڭگىمە ۇستىندە داعدىسى، بويىنشا ءسال تومەن قاراعانسىپ، كىرپىك استىنان باعىپ، سىناپ وتىر. ءبىراق ءبىراز اڭگىمەلەسسە دە «جامان، جاقسى دەپ» ايتارلىقتاي تياناقتى ءبىر ءتۇيىنىن ۇستاي المادى. بايىپتى، سىپايى، سىرتى بىتەۋ، اشىلا قويمايدى.
— پولكتىڭ جاعدايى وتە قيىن. ەكى-اق باتالون. و دا تولىق ەمەس، — دەپ مۇڭىن شاقتى كۋپسيانوۆ.
— ارىستانوۆتان حابار، بەلگى جوق پا، — دەپ سۇرادى پانفەروۆ.
— جوق، ايرىلدىق قوي دەيمىن باتالوننان.
گەنەرال مويىنداعانداي از ۋاقىت ءۇنسىز وتىردى. سودان كەيىن باسىن كوتەرىپ الىپ، اقىرىن عانا:
— قالاي ايرىلىپ قالدىڭدار؟ — دەپ سۇرادى.
— ءيا، ءبىز ايىپتىمىز، — دەدى مۇڭايىپ ۆەنيامين ۆيكتوروۆيچ. — ارينە، جاعداي دا قيىن بولدى.
— نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن. ءبىراق مەن سول باتالوننان كۇدەرىمدى ۇزبەي ءجۇرمىن.
— مەن دە ءۇمىتىمدى ۇزبەيمىن، — كۋپسيانوۆ، ىشىنەن: «سۇيكىمدىڭدى جاماناتقا قيمايسىڭ-اۋ ءالى» دەپ ويلادى. — ءبىراق الدىمەن سارالاپ قاراساق — كۇدەر ۇزبەسكە امال جوق. وتە قيىن.
— يا، وتە قيىن، — دەدى پانفەروۆ كۇرسىنگەندەي بولىپ.
— وزىمەن دە قاتە بولدى. ونى ەندى ءتۇسىندىم. ارىستانوۆ جاقسى كوماندير ەدى. ءبىراق وتە قىزۋ. رەتتى جەرىندە تەجەپ وتىرۋىم كەرەك ەدى. ارينە، كەيدە تىڭداماي دا كەتەدى.
— وندايى دا بار ما ەدى؟!—دەدى گەنەرال تاڭىرقاعانداي.
— بار بولعاندا قانداي. جارلىق ويداعىداي ورىندالماعان جەردە، بىلەسىز عوي، ءىس ورگە باسپايتىنىن. ارينە، ول بۇيرىقتى ورىنداۋدان باس تارتپايتىن. ءبىراق ەبىن تاۋىپ ىلعي قيسىق تارتاتىن. قىڭىر ەدى.
— سولاي ما ەدى؟— دەدى پانفەروۆ كۋپسيانوۆقا يلانا قاراپ.
— ارينە، ول جامان جىگىت ەمەس. ءبىراق ءبىلىمىنىڭ كەمشىلىگىنە قيقارلىعى، مەنمەندىگى قوسىلعان سوڭ وڭدىرا ما؟ سونىڭ ءبىر اراندايتىنىن سەزۋشى ەدىم.
پانفەروۆ كىرپىك استىنان كۋپسيانوۆتى باعىپ وتىر. «ءا-ا سەنىڭ قانداي كىلتپەن اشىلاتىنىڭ ەندى بەلگىلى بولدى، — دەپ ويلادى ول. — باتالوندى جوعالتقانعا وكىنۋدەن گورى، اجالدىڭ اۋزىنداعى ادامدى تابالاۋىڭ كۇشتىرەك سياقتى. ايىزىڭ قانىپ بارادى عوي».
— سوڭعى جولى مەن شەگىنۋگە ءامىر بەرگەندە دە ورىنسىز باتىرلىق ىستەيمىن دەپ كەشىگىپ قالدى. ءجونسىز باتىرلىق قىلمىسقا ۇرىندىرادى عوي، — دەدى كۋپسيانوۆ.
— ءسىز بۇيرىقتى اۋىز-ەكى تەلەفونمەن بەردىڭىز بە؟
پانفەروۆ باسىن كوتەرىپ الىپ كۋپسيانوۆقا سالماقپەن زىلدەنە قارادى.
— جوق، كىسى جىبەرگەنمىن، — دەدى ول قىسىلىڭقىراپ.
— شابارماننىڭ بۇيرىقتى ۋاقىتىندا اپارعانىنا كوزىڭىز جەتتى مە؟
گەنەرالدىڭ كوزقاراسى، سابىرلى، ءبىراق ءزىلدى داۋسى بۇلتارتپادى.
— جاعداي قيىن بولدى عوي. انىعىن بىلە المادىم.
گەنەرالدىڭ تىكە كوزىنەن جيرەنۋ مەن ءتۇڭىلۋ ارالاس ءبىر ۇشقىن جىلت ەتە قالدى.
ول سالماقپەن ورنىنان تۇردى دا:
— ال، ىسكە كىرىسەيىك، مايور. ۋاقىت كۇتپەيدى عوي، — دەدى.
11
باس دارىگەر كۇلاندا مەن داۋرەندى گوسپيتالدان كەلەسى كۇنى شىعاردى. ءبىراق ءبىر شاتاعى ولارعا جولدامانى تۋرا ديۆيزياعا ەمەس، مايدان قاراماعىنا بەردى. ەش نارسەنى بايقاماي قولىنا بەرگەن قاعازدى الىپ، دارىگەرگە العىس ايتىپ شىعىپ بارا جاتقان كۇلاندانى داۋرەن توقتاتتى. ول كۇبىرلەپ قاعازدى ەكى قايتارا وقىپ شىعىپ، دارىگەرگە قايتىپ بەردى.
— جولداس مايور، مىنا قاعازىڭىز بىزگە جارامايدى.
— نەگە جارامايدى؟
باس دارىگەر اشۋلانا تاڭىرقاپ، ساقالىن باۋرىنا تارتىپ، كوزىلدىرىگىنىڭ ۇستىنەن كەكشيە قارادى. جەلكەسى كۇجىرەيىپ، قاباعىنىڭ استىنان سۇزە قاراپ داۋرەن تۇر.
سۇزىسۋگە وقتالعان تەكە مەن قوشقارداي ودىرايىپ، ەكەۋى از ىركىلدى.
— بىزگە جولدامانى تۋرا ديۆيزياعا بەرىڭىز.
— جوق، ول تىلەگىڭىزدى ەندى ورىنداي المايمىن. مايدان قاراماعىنا بارعاسىن ءوز ديۆيزياڭىزعا سۇرانارسىز.
— مايدان شتابى ءبىزدى كەز كەلگەن توپقا قوسادى دا قالاعان جەرىنە جىبەرەدى. ساناسىپ جاتاتىن ءبىز ءبىر ۇلكەن كوماندير ەمەسپىز. قاتتى وتىنەمىز، جولداس مايور، ءبىزدى ءوز بولىمىمىزگە جولداڭىز.
ءىلعي وكتەم كەلەتىن جىگىتتىڭ جالىنعانىن سەزىپ قينالسا دا، دارىگەر امالسىزدىق كەسكىنىن ءبىلدىرىپ ەكى الاقانىن جايدى:
— قولىمنان كەلمەيدى.
— جولداس مايور، تىلەگىمىزدى ورىنداڭىزشى، قولىڭىزدان كەلەدى عوي، — دەپ سوزگە كۇلاندا ارالاستى.
دارىگەر وسى ءبىر ءتۇرى وزگە، تاڭقى تاناۋ قارا قىزدى ءىش تارتىپ قالىپ ەدى. كۇلاندانىڭ ءسوزىن قيا المادى.
كۇلاندا مەن داۋرەنگە ءوز ديۆيزيالارىن تابۋ وڭاي جۇمىس بولعان جوق. العاشقى كۇنى مايدانعا ءوق-دارى الىپ بارا جاتقان ماشيناعا ىلەسىپ ارميا شتابىنىڭ ماڭىنا جەتىپ قالىپ ەدى؛ ءبىراق ول ارميانىڭ قاراۋىندا بۇلاردىڭ ديۆيزياسى جوق ەكەن. داۋرەن ۇلكەندى-كىشىلى كومانديرلەردەن جاعالاي سۇراستىرىپ «ولار وڭ جاق قاناتتا بولار» دەگەننەن ارتىق جاۋاپ الا المادى. بەلگىلى ءبىر قالانىڭ، جەردىڭ اتىن ەشكىم ءدال اتاي الماي ءارقايسىسى ءار جاقتى سىلتەدى. داۋرەن اقىرى قولىن ءبىر سىلتەدى دە «نە دە بولسا نار تاۋەكەل» دەپ سولتۇستىككە قاراي بەتتەدى. ءبىراق كولىك تابۋ العاشقىدان قيىنداي ءتۇستى. كوبىسى شىعىسقا قاراي شەگىنىپ بارادى. بىردە ماشيناعا، بىردە ارباعا ىلەسىپ، بىردە جاياۋ، ۇلكەن قالادان ادرەسىن بىلمەيتىن تانىستارىن ىزدەگەن اۋىل قازاقتارى سياقتى، كۇلاندا مەن داۋرەن دە سۇراۋ سالىپ جۇرە بەردى.
بۇكىل مايدان ۇزدىك-سوزدىق شەگىنىپ بارادى. ەندى بىر-ەكى كۇننەن كەيىن باتىسقا قاراي بەتتەگەن اربا-ماشينالار ابدەن سيرەپ، كولىك اتاۋلى شىعىسقا قاراي جوسىلدى. ارميا تىلدارى — كيىم-كەشەك، ازىق-تۇلىك قويمالارى، شتاب ماڭىنداعى بولىمدەر الاس-قاپاس تيەلىپ، اسىعىس كەتىپ جاتىر. شەگىنگەن اسكەر بولىمدەرى دە كورىنىپ قالدى. مايدان، العى شەپ قايدا دەپ سۇراسا الۋان ءتۇرلى جاۋاپ بەرەدى: «نەمىستەر جاقىنداپ قالدى، بۇگىن كەشكە، نە تۇندە وسى جەردە بولار»، ءبىزدىڭ بولىمدەر نەمىس شابۋىلىن توقتاتىپتى، قارسى شابۋىلعا شىعادى دەگەن ءسوز بار»، ال كەيبىرەۋلەرى ءۇنسىز تومسىراپ جاۋاپ قاتپاي وتە بەرەدى.
كۇلاندا جۇك قاپشىعىن ارقاسىنا تاڭىپ الىپ، داۋرەننىڭ سوڭىنان ەرىپ كەلەدى. جەر بەتىن جاپقان قار ايازبەن قاتايىپ تىعىزدالعان؛ سىقىرلاپ تۇر. جول ورمان ىشىنەن سۋىرىلىپ اشىققا شىققاندا ىزعارلى جەل بەتتى قاريدى. اعاش ىعىندا بۇيىعىپ، قاجىپ كەلە جاتقان كۇلاندانىڭ مەڭ-زەڭ كۇڭگىرت ويىن سەرگىتەتىن وسى سۋىق جەل.
شەگىنۋ كورىنىستەرى: قاباقتارى سالبىراپ، تۇنجىراپ ءوتىپ جاتقان سولداتتار، تار جولعا كەپتەلىپ ازان-قازان شۋ كوتەرگەن ارباكەشتەر، ۆيلليسپەن ىزعىتىپ كەلىپ جولدى بەكىتكەن اربالارعا تىرەلىپ وقىس توقتالىپ، ماشينالارىنان قارعىپ ءتۇسىپ پىسىقسىپ تەز ءتارتىپ ورناتپاق بولىپ ارلى-بەرلى جۇگىرىپ ءامىر ەتىپ، ءبىراق ەش ناتيجە شىعارا الماي قايتادان ماشينالارىنا اسىعىپ ءمىنىپ، ۇيىسقان وبوزدى جولسىزبەن اينالىپ وتەتىن شتاب وفيسەرلەرى — بارلىق كەيىن لوقسىعان اۋىر تولقىن كۇلاندانىڭ ەڭسەسىن باسىپ جىبەردى. وعان ەڭ اۋىر تيگەنى — وسى الاساپىراننىڭ ىشىندە ءار سولداتتىڭ، ەڭ اياعى اناۋ بالاعاتتاسىپ جاتقان ارباكەشتىڭ دە ءوز ورنى، ءوز ءبولىمى، ءوز مىندەتى بار.
ال، كۇلاندا بولسا ۇيىرىنەن اداسىپ، وسى كوپتىڭ ىشىندە بوسقا سەندەلىپ ءجۇر. جۇرت ءبىرىن-بىرى ىزدەپ، بىرەۋلەر ءامىر بەرىپ، قالىپ قويعانىن قامشىلاپ، زەكىپ جاتقاندا بۇلارمەن ەشكىمنىڭ ءىسى بولمايدى. ەڭ مىقتاعاندا «بۇلار قايدان جۇرگەن جاندار» دەگەندەي ەجىرەيىپ قارايدى دا، قاستارىنان وتە شىعادى. ەندىگى ارقا سۇيەرى داۋرەن عانا.
ول اندا-ساندا بىرەۋلەردەن ءجون سۇراپ الادى دا، ماڭدايىمەن اۋانى سۇزە ەمپەڭدەپ تارتا بەرەدى. كۇلاندامەن دە كوپ سويلەسپەيدى.
كۇلاندا ودان:
— وسى ءبىز اداسىپ كەتكەن جوقپىز با؟ — دەپ سۇرادى.
— اداسقان جوقپىز.
كۇلاندا تىم بولماسا اڭگىمەمەن جول قىسقارتىپ، ويىنان سەرگىگىسى كەلىن ونى تاعى دا سوزگە شاقىرىپ كوردى، ءبىراق اۋزىنا كوڭىلىندەگى كۇدىگى ءتۇستى.
— وسى الاساپىراننىڭ ىشىنەن ءوز ديۆيزيامىزدى تابۋ — ءاي قيىن بولار. تىم بولماسا تۇرعان جەرىن دە بىلمەيمىز.
— تابامىز،— دەپ داۋرەن قىسقا قايىردى.
داۋرەننىڭ قالتقىسىز قىسقا جاۋابى، بۇكىل تۇلعاسىنداعى مىزعىماس سەنىمى كۇلاندانى باۋراپ الدى. ونىڭ دەگەنىنە جەتپەي تىنبايتىنىن ءبىلىپ كۇلاندا نە دە بولسا داۋرەننىڭ جەتەگىنە ەرە بەرۋگە بەكىندى.
كەشكە قاراي بۇلار ۇلكەن ءبىر دەريەۆنياعا كەلىپ كىردى. قاراڭعىدا ءار جەردە شىرپىنىڭ قول فونارىنىڭ وتى جىلتىلدايدى. قىمتاۋى جەتپەگەن كەيبىر تەرەزەلەردەن دە سارعىش ساۋلە سىعالايدى. دەريەۆنيا ءىشى ىعى-جىعى اربا سالدىرى، ماشينا گۇرىلى، دابىرلاعان داۋىستار. كولىگى كوپ تىل ءبولىمىنىڭ جاڭادان ورنالاسىپ جاتقانى كوشە ابىگەرىنەن كورىنىپ تۇر. كۇلاندا مەن داۋرەن قاي ۇيگە باس سۇقسا دا لىق تولى سولداتتار مەن كومانديرلەردى كوردى.
ورىن تابا الماي ءبىراز سەندەلگەننەن كەيىن داۋرەن ىشىنە ءشوپ ۇيگەن ءبىر سارايدى تاۋىپ الدى. «وسىدان جايلى ورىن بولمايدى»، — دەدى ول. پىشەننىڭ شەتىن ۇڭگىپ، ورىن ىڭعايلاپ، كۇلاندانى وتىرعىزدى دا، ءوزى شىعىپ كەتتى.
كۇلاندا كەرمەك ءيسى اڭقىعان ءشوپتىڭ ۇستىندە جالعىز ءوزى از وتىردى. كوشەنىڭ شۋى تولاستاپ كەلەدى. كۇنى بويعى ءجۇرىس، سۋىق ءوزىن ءبىراز قاجىتقان سياقتى. بويى جىلىعاسىن ماۋجىراپ ۇيىقتاپ كەتىپتى. قانشا ۋاقىت ۇيىقتاعانى بەلگىسىز، كوزىن اشقاندا قاراڭعىدان وزگە ەش نارسە كورمەدى. موينىنا، بەتىنە تۇسكەن شوپتەن جيىركەنىپ باسىن قالت كوتەرىپ الدى. قاراڭعىدا كۇيبەڭدەگەن داۋرەننىڭ تۇلعاسىن تانىدى. ىستىق بورششتىڭ ءتاتتى ءيسى مۇرنىنا كەلىپ، جۇرەگى سازىپ قويا بەردى.
— ۇيقىڭ قانعان شىعار، تۇر ەندى، — دەدى داۋرەن ءوز ىسىمەن الەكتەنىپ جاتىپ. كۇلاندا ورنىنان تەز تۇرىپ موينىنا تۇسكەن ءشوپ قيقىمىن قاقتى. ءالى دە بولسا، جىلى جەردە بۇيىعىپ قالعان دەنەسى جازىلماي تۇر.
— كانە، تاماق ىشەيىك، — دەپ شاقىردى داۋرەن.
كۇنى بويى تاماق ىشپەگەن كۇلانداعا ءسال سۋىنا باستاعان جىلى بورشش وتە ءتاتتى كورىندى؛ قارا ناندى مول اساپ، قاربىتىپ تەز ءىشتى. ماڭدايى تەرشىپ العاشقى اشتىعى باسىلعاندا بارىپ داۋرەننىڭ جوندەپ تاماق ىشپەي وتىرعانىن بايقادى.
— نەگە ىشپەيسىڭ؟ بورشش جاقسى ەكەن، ىشسەيشى.
— ماعان قاراما، تويىپ ال، — دەدى داۋرەن، قاسىعىن قويىپ، قاپشىعىن اقتارىپ جاتىپ. — مىنەكەي مىنا ءبىر ءسۇر مايدى جەپ ال. — ول قاپشىعىنان العان مايدى كۇلاندانىڭ الدىنا قويدى. — مەن كورگەن اسپازشىنىڭ ىشىندەگى ءبىر مىرزاسى ەكەن. اسپازشى اتاۋلىنىڭ ءبارى ساراڭ بولادى عوي دەۋشى ەدىم.
داۋرەن قانشا توقمەيىلسىسە دە كۇلاندادان قالعان بورششتى سوعىپ الدى. كوتەلوكتىڭ ءتۇبىن تەسەردەي تىقىلداتۋىنان-اق كۇلاندا ونىڭ قاتتى اشىعىپ قالعانىن ءبىلدى. داۋرەن قانشا سىر بەرگىسى كەلمەسە دە كۇلاندا ونىڭ ءار قيمىلىن قاپىسىز ءبىلىپ وتىراتىن. جولعا شىققالى كۇلاندانى قولىنان كەلگەنشە الپەشتەپ-اق كەلەدى، وزىنشە ونىسىن بىلدىرمەگەنسيدى.
— ال، ەندى شاي ىشەلىك، مەنىڭ ءبىر كوتەلوك شايىم دا بار، — دەدى داۋرەن تاماق ءىشىپ بولعاننان كەيىن.
ەندى كۇلاندانىڭ ۇيقىسى كەلمەدى. سىرتتاعى ىزعاردى، سوعىس قاھارىن ۇمىتىپ، شارشاعان دەنەسى بۇيىعىپ، ويسىز ءبىر راقات حالدە قوزعالماي جاتا بەرگىسى كەلدى. تەك موينىنا ءشوپ قيقىمى تۇسپەسىن دەپ، ايقارا جامىلعان شينەلىن جوعارى تارتىپ قىمتانا تۇسەدى. ءجيى دەم الىپ قاسىندا داۋرەن جاتىر. ۇيىقتاپ كەتكەن سياقتى. كۇلاندا داۋرەندى جاقسى كورىپ كەتتى. اقىرىن بەتىنەن سيپادى.
داۋرەن كىشكەنە قوزعالا ءتۇستى دە، بىلەگىنەن ۇستاپ الدى.
ونى ۇيىقتاپ جاتىر دەپ ويلاعان كۇلاندا قاپىدا شوشىپ سەلك ەتىپ قولىن كەيىن تارتىپ قالىپ ەدى، بوساتا المادى. ەندى ءبىر ساتتە داۋرەننىڭ قارۋلى قۇشاعى ءوزىن قاۋسىرا قىسىپ العانىن سەزدى. جىگىتتىڭ ىستىق بەتى جاعىن قىزدىرىپ، «كۇلاندا، جانىم، كۇلانداش!» دەگەن سوزدەر جالىن لەبىمەن قۇلاعىن شارپيدى. كۇلاندا ءبىراز بۇلقىنىپ، تەمىر قۇرساۋداي قۇشاقتان شىعا الماي ءالى تاۋسىلدى دا، داۋرەننىڭ توسىنە بەتىن باسىپ سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى.
داۋرەن ساسىپ قالدى دا قۇشاعىن تەز بوساتىپ، اۋزىنا ءسوز تۇسپەي «قوي، كۇلاندا، سەن كەيىمەشى... »دەپ ەپسىز قولىمەن قىزدىڭ شاشىنان سيپادى. ازدان كەيىن ابدەن قىسىلىپ، تۇرەگەلىپ كەتتى. ول ۇزاق ۋاقىت قاراڭعى سارايدىڭ ىشىندە ارلى-بەرلى تەڭسەلىپ ءجۇردى.
ەرتەڭگىسىن ويانعاندا كۇلاندا ۇستىندە ۇيىلگەن ءشوپتى اشىپ جاتقان داۋرەندى كوردى. «شاماسى تاڭعى سالقىننان قىمتاپ تاستاعان عوي». كۇلاندا كوزىن اشىپ العاندا ول كۇيبەڭدەپ ارتىنا بۇرىلعان بولىپ ءجۇزىن تايدىرىپ اكەتتى.
— تۇر تەزىرەك جۇرەيىك.
كۇلاندا ورنىنان تۇرىپ ءۇستى-باسىن قاعىپ شينەلىن كيدى. داۋرەن بۇكشەڭدەپ قاپشىعىنىڭ اۋزىن بۋىپ جاتىر.
— ءيا، سوندا قايدا بارامىز؟ — دەپ سۇرادى كۇلاندا. وسىلاي لاعىپ جۇرە بەرەمىز بە؟
— لاقپايمىز. ءوز ديۆيزيامىزعا بارامىز.
— نەمەنە، تاپتىڭ با؟
داۋرەن العاشقى رەت كۇلاندانىڭ جۇزىنە قاباق استىنان قارادى. ءوزى ءسال جىميىپ تۇر.
— ءسۇيىنشى. تاپتىم. جاڭا ءبىزدىڭ ديۆيزيانىڭ ءبىر ادامىنا جولىقتىم. بۇرىن بىر-ەكى رەت كورگەن ادامىم ەدى. شىرامىتىپ، جارماسا كەتتىم. شتاب وسى ارادان ون بەس شاقىرىمداي ءبىر دەريەۆنيادا تۇرعان كورىنەدى. جولىن انىقتاپ ءبىلىپ الدىم.
كۇلاندا قاتتى قۋاندى.
— وي جاقسى بولعان ەكەن، — دەپ قاپشىعىن ارقاسىنا اسا بەرىپ ەدى، داۋرەن ونىڭ قولىنان الىپ، ەكى قاپشىقتى ءوز ارقاسىنا مىڭگەستىرە تەڭدەدى.
«مۇنىڭ نە؟» دەگەن كۇلانداعا، «تەز ءجۇرۋ كەرەك، ءبىز جەتكەنشە ولار تاعى قوزعالىپ كەتەر» دەپ جاۋاپ قايىردى
داۋرەن العا ءتۇسىپ ەمپەڭدەپ تارتىپ كەلەدى. ارتىنا قايرىلمايدى، كەيدە كۇلاندا بەتىنە قاراسا كوزىن تايدىرىپ اكەتەدى. ونىڭ قۇرىسقان جاۋرىنىنان-اق كەشەگى قىزۋلىعىنان ۇيالىپ، جەرگە كىرەردەي بولىپ كەلە جاتقانىن تانىدى كۇلاندا. وسىنداي كەۋدەلى، شومبال جىگىتتىڭ بالاشا ۇيالعانىن ول ەندى قىزىق كوردى. ايەل زاتىنا ءتان سەزىمتالدىقپەن داۋرەننىڭ ىشىندە نە بولىپ جاتقانىن ايقىن كورىپ كەلەدى. ايىبىن مويىنداعان وسى قايراتتى وجەت جىگىت قىز نە بۇيىرسا دا ورىنداۋعا دايار، ونى پىلدەي قاقپالاپ قالاعان جاعىنا جۇرگىزە الادى. كۇلاندا ءوزى قىز بولعالى العاشقى رەت جىگىتكە ءامىرى جۇرگەنىن سەزىپ، مارقايىپ قالدى. ەندى ول داۋرەننىڭ جۇزىندەگى قۇبىلىستى بايقاعىسى كەلىپ قاتارلاسا ءجۇردى. داۋرەن تومسىرايىپ قاباعىن ءتۇيىپ، تەرىس اينالا بەردى. ءبىر كەزدە بارىپ وقىس ءتىل قاتتى.
— كۇلاندا، سەن ماعان كەيىمە... رەنجىمە... ءوزىم دە جەرگە كىرۋگە تەسىك تاپپاي كەلەم.
كۇلاندا داۋرەننىڭ قينالعانىن كورىپ، جىگىتتى اياپ ىشتەي كەشىرىم ەتسە دە نە دەپ جاۋاپ بەرۋگە ءسوز تابا المادى
— مەنى ءبىر بۇزىلعان...جامان ادام ەكەن دەپ قور تۇتپاساڭ بولات تا، — دەدى ازدان كەيىن داۋسى دىرىلدەپ.
— جوق. — داۋرەن داۋىستاپ جىبەردى. — سەن ەمەس، مەن وڭباعانمىن. — ول ىركىلىپ قالدى. — مەن... مەن سەنى جاقسى كورەم. شىن جاقسى كەرەم.
كۇلاندا جۇرەگى لۇپىلدەپ ۇندەي المادى، تومەن قارادى.
ازدان كەيىن اقىرىن عانا داۋرەننىڭ ساۋساعىن قىستى. ەمىرەنگەن كوڭىلدىڭ بار ىقىلاسى مەن العىسى سىيدى وسى قيمىلعا. سول ساتتە داۋرەنگە بار باقىتى مەن ءۇمىتى مىناۋ جىلى، نازىك ساۋساقتىڭ ۇشىندا تۇرعانداي سەزىلدى.
12
ورماننىڭ كىشكەنتاي ءۇيىنىڭ ءىشى لەزدە ىسىپ كەتتى. اۋىر جول، سۋىق، ۇزدىكسىز تونگەن قاۋىپ-قاتەر قاجىتقان جاۋىنگەرلەر جىلى جەردە بۋىندارى بوساپ ماۋجىراپ قالدى. قالىڭ قاراعاي ورماننىڭ ازعانا اق قايىڭ كومكەرگەن شەتىندە قاراۋىتىپ تۇرعان كىشكەنە اعاش اڭداپ باسىپ، كەلە جاتقان سولداتتاردى كورگەندە ورمانشىنىڭ كەمپىرى ۇركىپ قالعان-دى. ەندى ءجون سۇراسىپ ۇعىنىسقاننان كەيىن كۇيبەڭدەپ بايەك بولىپ ءجۇر.
— اي، قاراقتارىم-اي. ويىن دەيسىڭ بە؟ جاۋراپ قالعان شىعارسىڭدار! بوي جىلىتىڭدار، — دەپ پەش جاعىپ جىبەردى.
— ءسىز اۋرە بولماڭىز، بىزگە بولا ابىگەرگە تۇسپەڭىز، — دەگەن ەرجاننىڭ سوزىنە قۇلاق اسپادى.
— ورماننىڭ ىشىندە وتىرىپ وتىن ايايمىن با سەندەردەن.
ءقازىر سورپا ىستەپ جىبەرەيىن. قارىندارىڭ دا اشقان شىعار. سەندەرگە كىم تاماق بەردى دەيسىڭ. ىستىق ىشپەگەندەرىڭە دە كوپ بولعان شىعار.
بويى جىلىعاسىن دەنەسى اۋىرلاپ، ەرجاننىڭ ورنىنان قوزعالعىسى كەلمەدى. ورمانشىنىڭ سىلانباعان اعاش بورەنە ءۇيىنىڭ ءىشى ىستالىپ، قاراۋىتقان. كوپ جۋىلىپ قىرىلعان ەدەنى دە ىسقاياق قارا، تەك ۇلكەن ورىس پەشى عانا اقتالعان. ەرجان ەندى بايقادى كۇڭگىرت بۇرىشتا قولا جالاتقان ويۋلى قاڭىلتىر رامادان ادەمى دوڭگەلەك ساقالدى جىلتىر ءجۇزدى ايسا اسا مومىن پىشىنمەن ەلجىرەپ، تەلمىرە قارايدى. ءۇشىن ءبۇرىستىرىپ توسىنە اكەلگەن سۇيرىكتەي قىز ساۋساعىنىڭ قيمىلى دا ۇياڭ. بار كورىنىسىمەن دەنەڭدى بوساتىپ، اشۋىڭدى تاراتىپ، ۇيىتقىسى كەلىپ تۇرعانداي. «وتە ءبىر جۋاس قۇداي ەكەن»، — دەپ ويلادى ەرجان.
كەمپىردىڭ شىجعىرعان مايىنىڭ ءيسى تاناۋدى جىبىرلاتىپ، جۇرەكتى سازدىرىپ بارادى. تاقتايلارىنىڭ اراسى اجىراسىپ كەتكەن كىشكەنە ستولدىڭ قاسىندا راۋشان كارتوپ ارشىسىپ وتىر. سۇيەگى كەڭ، ات جاقتى ءىرى ءجۇزدى سارى كەمپىر پەشكە وتىن سالىپ جىبەرىپ ستول باسىنا قايتىپ كەلدى. ول دا ۇلكەن قارا پىشاقپەن كارتوپتى دوڭگەلەنتىپ تەز ارشي باستادى. سويلەگەنى سياقتى قيمىلى دا شاپشاڭ. ول ارشىلعان كارتوپتى جۋىپ، قازانعا سالدى.
سودان كەيىن راۋشانعا بۇرىلدى:
— جاسىڭ نەشەدە، قاراعىم؟
— ون توعىزعا قارادىم.
كەمپىردىڭ جۇزىنەن ايانىشى كورىنىپ تۇر.
— ءتىپتى جاس ەكەنسىڭ عوي، قاراعىم. مەنىڭ ليدام بيىل جيىرماعا شىقتى.
— قىزىڭىز قايدا؟ — راۋشان ليدانى ىزدەگەندەي جان-جاعىنا بۇرىلىپ قارادى.
— لەنينگرادتا وقۋدا. ول دا اكەسىنىڭ جولىن قۋىپ، ورمان ينستيتۋتىنا كەتتى. ورماندا تۋىپ ءوستىم، ورمانشى بولامىن دەيدى. حات كەلمەگەلى دە ءبىراز بولدى. كەمپىر كۇرسىنىپ قويدى. — امان بولسا بولار ەدى بايعۇسىم. زاماننىڭ ءتۇرى مىناۋ. ول قالانى دا بومبالاپ جاتىر دەيدى عوي.
— قاپا بولماڭىز، شەشە، — دەپ جۇباتتى راۋشان.
— قايدان بىلەيىن. ايتەۋىر ۋاقىت قيىن عوي، — دەدى كەمپىر. — ءوزىڭنىڭ شەشەڭ بار شىعار؟
— بار.
— بايعۇس-اي. ەركەكتەرگە ەش نارسە ەمەس، قىز بالاعا قيىن عوي. — كەمپىر ۇيىقتاپ جاتقان سولداتتاردى شولىپ ءوتتى. — جاتىپ دەم السايشى، قاراعىم. قاجىعان شىعارسىڭ، — دەدى ول راۋشانعا. — كوردىڭ بە، مىنالاردىڭ قورىلداۋىن. قىز بالاعا دەم ال دەپ ايتۋدى دا بىلمەيدى. ايەل بايعۇس ىلعي وسىلاردىڭ قامىن ويلايدى. بۇلار ەسىركەۋدى دە بىلمەيدى وگىزدەر.
ۇيىقتاماي دەل-سال بولىپ، كەمپىردىڭ ءسوزىن تىڭداپ جاتقان ەرجان باسىن كوتەرىپ الدى. تۇرىپ راۋشانعا ورىن بەردى.
— مىنەكەي، ۇياتى بار بىرەۋى تابىلدى، قانشا ايتقانمەن جاس جىگىت قوي، — دەپ كۇلدى كەمپىر. راۋشان جاتقاننان كەيىن كەمپىر ەرجانعا جاقىنداي ءتۇسىپ قۋاقى كەسكىنمەن ىم قاعىپ:
— قالىڭدىعىڭ با؟— دەپ سۇرادى.
ەرجان باسىن شايقادى، ءبىراق كەمپىردىڭ كوزىنەن سەنبەي تۇرعانىن تانىدى. جاس جىگىتتىڭ ءوڭىن لەزدە مۇڭ شالعانىن كورىپ اككى كەمپىر ەكەۋىنىڭ اراسىنىڭ تەگىن ەمەس ەكەنىن، ءبىراق ارالارىنان مىسىق جۇگىرىپ وتكەندەي ءبىر نارسە بولعانىن تۇسىنە قويدى. ول ەرجاننىڭ كوزىنە جىلى شىرايمەن قاراپ:
— جاقسى قىز، — دەپ سىبىرلادى.
— مەن كۇزەتتەگى جاۋىنگەرلەردى تەكسەرىپ كەلەيىن، — دەپ ادەيى داۋىستاپ ەرجان شىعىپ كەتتى. راۋشان ورنىنان دوڭبەكشىپ ءتۇستى. كەمپىر ونىڭ ۇيىقتاماعانىن ءبىلىپ:
— كومانديرلەرىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى.
— يا، — دەدى راۋشان.
— جاقسى جىگىت ەكەن. سالماقتى ەكەنى كورىنىپ تۇر، — دەدى كەمپىر مايدا قوڭىر داۋىسپەن.
راۋشان ۇندەمەدى. ول كەمپىردىڭ بار قيمىلىن كورىپ، ەرجانعا نە دەپ سىبىرلاعانىن ەستىپ جاتقان. كوز الدىنا ءۋالي ەلەستەدى. ونىڭ تەمەكى ءيسى اڭقىعان ىستىق دەمىن قايتادان سەزىپ، كۇلىمدەي جىلتىراعان كوزىن كورىپ بۇكىل دەنەسىمەن تۇرشىگىپ قالدى. سوعان ىلەسە ءۋاليدىڭ كوروستىليەۆقا: «جارايدى، توقتاتام!» دەپ مىڭگىرلەپ جاۋتاڭداپ شەگىنشەكتەپ بارا جاتقان كەيپى جالت ەتتى. وسى كورىنىستەر دەنەسىنە ءسىڭىپ كەتكەن لاستاي، قانشا تىرناسا دا سىدىرىپ الىپ تاستاي الماي-اق قويدى. كەمپىر «جاقسى قىز» دەگەندە دوڭبەكشىپ ءتۇستى. كىسىنىڭ سىرتى قانداي الدامشى. شەشەسى ايتۋشى ەدى: «قاراعىم، كەيبىرەۋلەردىڭ ءتۇسى — ءىشى شىرىك، سىرتى قىزىل الماداي الدامشى بولادى» دەپ...
از دا بولسا ۋاقىت ءوتتى مە، الدە بۇرىن باسىنا تۇسپەگەن اۋىر جاعداي، قورشاۋداعى ۆزۆود قامى ويىن ءبولدى مە، ەرجاننىڭ راۋشاننان ايرىلعان اششى كۇيىگى، ءىشىن ورتەگەن وكىنىشى تولاستادى. قانى سورعالاعان ىستىق جارا ەندى بىتەۋ جاراعا اينالدى. ول راۋشانمەن ەكەۋىنىڭ كوڭىلى ەندى قايتىپ جاراسپايتىنىن ءبىلدى. ءتىپتى رەتى كەلىپ قوسىلعان كۇندە دە — قانشا جاماعانمەن سىنعان كوڭىل بۇتىندەلمەيدى. ونىڭ ۇستىنە ۋاليگە باسىندا قاتتى ىزا بولىپ، ونى جەك كورىپ ەدى، ەندى ءبىر ءتۇرلى ىزاسى باسىلدى، ءبىراق ودان جيرەنەتىن بولدى. راۋشاندى كورگەندە ءۋاليدى ەسىنە الماي، جانە تۇرا المايدى. ەندەشە راۋشانمەن ەكەۋى باقىتتى دا بولا المايدى. ال راۋشاندى جەك كورىپ، تىم قۇرىسا ۇمىتىپ كەتە الا ما؟ جوق، بىتەۋ جارا جاڭبىر الدىندا سىرقىرايتىن قۇياڭداي، رەتى كەلگەندە سەزىلمەي قالمايدى. ومىرىنە كەتەدى. قانداي جارانىڭ بولماسىن ەمشىسى ۋاقىت. ۋاقىت نە دەرىن كىم بىلگەن. ءبىراق ەرجان ويىنىڭ تىرەلگەن جەرى وسى بولدى. ول كەمپىر ءسوزى قوزعاۋ سالعان وسى ويدىڭ سونارىندا زەمسوۆتىڭ قاسىنا قالاي كەلگەنىن سەزبەدى.
— تازا اۋاعا شىقتىڭ با، جولداس لەيتەنانت؟ — دەدى زەمسوۆ، قولىن شەكەسىنە اپارىپ.
— قالاي، دۇشپاننىڭ قيمىلى سەزىلمەي مە؟ — دەپ سۇرادى ەرجان ويىنان قالت سەرگىپ.
— ءازىر ەش نارسە بايقامادىق، — دەدى زەمسوۆ. ول كوزى جىپىلىقتاپ جوعارى قاراپ:— ءاي، سەن ەش نارسە كورمەدىڭ بە؟— دەپ داۋىستادى.
جوعارىدا اعاش باسىندا كاكىباي وتىر، ول قوزعالعاندا اعاش بۇتاعىنان قىلاۋلاپ قار ءتۇستى.
— ءازىر ەش نارسە كورىنبەيدى. ۇلكەن دەريەۆنيالار تۇرعاندا نەمىستەر ورمانشىنىڭ لاشىعىن ءقايتسىن. ولاردىڭ تۇمسىعى دا جىلىنىڭ ءيسىن سەزگىش قوي.
— ونداي ويمەن قاراۋىل قاراساڭ، ارينە ەش نارسەنى كورمەيسىڭ، — دەدى ەرجان كاكىبايعا.
ازدان كەيىن ورمان ىشىنە كوز جۇگىرتىپ تۇرعان زەمسوۆ ەرجانعا ىم قاتتى.
— انە بىرەۋ كەلە جاتىر.
— كانە؟
— انە، انە ءبىر اشىق جەرگە قاراڭىزشى، — دەپ زەمسوۆ قولىمەن نۇسقاپ كورسەتتى.
بۇلتتى ەرتەڭگىلىكتە كۇڭگىرت تارتقان ورمان ىشىنەن ءار اعاشتى ساعالاپ اككى كەلە جاتقان جۇپىنى كيىمدىنى ەرجان ارەڭ اڭعاردى. كاكىباي مەن زەمسوۆ مىلتىقتارىن كەزەدى.
— بۇل نەمىس ەمەس. وزىندە قارۋ دا جوق، — دەدى ەرجان وزىمەن ءوزى كەڭەسكەندەي. وعان كەنەت ءبىر وي ساپ ەتتى. — ءا، ايتپاقشى كەمپىر كۇيەۋىم كورشى حۋتورعا كەتىپ ەدى قايتپادى-اۋ دەپ وتىرعان، وسى ءبىزدىڭ ورمانشى شىعار.
ەرجاننىڭ جورامالى انىقتالدى. اياعىنا قالىڭ قارا بايپاق، ۇستىنە قىسقا قارا تون كيگەن، سابالاق ءجۇندى قۇلاقشىنىنىڭ قۇلاعىن قايىرىپ تاستاعان قابا ساقالدى كىسى ساقشىلاردى جاقىن كەلگەندە بارىپ كوردى. ول ۇركىپ وقىس توقتاپ قالدى دا، ەرجان مەن زەمسوۆتى باستان اياق شولىپ ءوتىپ:
— بوجە، نە ۋج تو سۆوي! — دەدى اقىرىن، كوزى ادىرايا ءتۇسىپ.
— مى تو سۆوي، ا ۆى چەي بۋدەتە؟ — دەدى زەمسوۆ سۋىق قاراپ.
شال ءبىر ساتكە تىكسىنىپ قالعانداي بولدى دا، ءبىراق لەزدە ءوڭى جىلىدى. قالىڭ بۋرىل قاباعىنىڭ استىنان جىلتىراعان شەگىر كوزى «بۇلتارساڭ دا ءبىلىپ تۇرمىن» دەگەندەي.
ول ەندى جاي باسىپ جاقىنداي بەردى.
— نەمەنە، كەمپىرىم مەنى ۇيگە جىبەرمە دەپ پە ەدى سەندەرگە.
ول تەرى قولقابىن سۋىرىپ ەرجانعا قولىن ۇسىندى. كۇستى ءىرى قولى جىلى ەكەن. «بۇل قاي ۇلت، قاي تۇقىم بولدى ەكەن» دەگەندەي قاباق استىنان ۇرلاپ ەرجاننىڭ ءجۇزىن شولىپ ءوتتى. قارتتىڭ سالماقتى ءىرى تۇلعاسى، بايسالدى جىلى ءجۇزى قىبىر اڭدىپ اككى تۇرعان كۇزەتشىلەردىڭ ارقا باسىن كەڭىتىپ تاستادى.
— قايتىپ ورالدىڭدار ما؟ — دەپ سۇرادى شال.
ەرجان مەن زەمسوۆ باسىن شايقادى. وسىدان كەيىن شال ار جاعىن قازبالامادى. شال مەن ەكەۋى ۇيگە كەلە جاتقانداعى ەرجاننىڭ العاشقى سۇراعى:
— ءبىزدىڭ اسكەر قاشان ءوتتى؟
— ءدال ءبىزدىڭ ماڭىمىزدا سوعىس بولعان جوق، — دەدى شال. — الدىڭعى كۇنى زەڭبىرەك داۋسىن ەستىدىك. ال، حۋتورداعىلاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا سول الدىڭعى كۇنى وتكەن سياقتى.
— بۇل ماڭدا نەمىس اسكەرلەرىن كورمەدىڭىز بە؟ — دەدى ەرجان.
— ءوز كوزىممەن كورگەنىم جوق، — دەدى شال. ودان ءارى ويلانىپ مۇدىرە سويلەدى.— كەشە، ونىڭ الدىڭعى كۇنى ۇيدەن شىققانىم جوق. ءبىراق ءبىزدىڭ اسكەرلەردىڭ شەگىنىپ بارا جاتقانىن ءىشىم سەزىپ جاتتىم. جاعدايدى بىلەيىن دەپ مانا تاڭ الدىندا كورشى حۋتورعا باردىم. ولار دا انىق ەش نارسە بىلمەيدى. ءبىراق ار جاعىندا كولحوز ورتالىعىنا نەمىستەر كەلگەنىن كورىپتى. كىلەڭ ايەل، بالا-شاعا. ەركەكتەر بۇدان ءۇش كۇن بۇرىن استىقتارىن تيەپ، مالدارىن ايداپ كەتىپتى. ال وزدەرىڭنىڭ قالىپ قويعان تۇرلەرىڭ بار عوي.
— يا، قورشاۋدا كەلە جاتىرمىز، — دەدى ەرجان.
شال ونشا كوپ ءسوزدى كىسى ەمەس ەكەن. ءوزى دە بۇرىن اسكەردە بولىپ كورگەندىكتەن بە، بۇلاردىڭ جاي-جاپسارىن، بەت الىسىن قازىپ سۇرامادى، تەك ءوز جاعدايىن، ءوز بىلگەنىن عانا ايتتى. ەرجان ەكەۋى ۇيگە كىرگەندە كەمپىرى، قۋانىشىن جاسىرىپ، ۇرسا قارسى الدى.
— دىڭكەم قۇرىدى. وسىنىڭ جاسىندا كىسى ۇيدە تىنىش وتىرماس پا!؟ ۋاقىت بولسا مىناۋ. بۇل تاڭ اتپاي جورتىپ ءجۇر. نەمىستەر ۇستاپ السا قايتەسىڭ؟ قاشان كەلگەنشە — سارىلىپ ءبىتتىم. ءۇش كۇن اۋىرىپ توسەكتەن تۇرعانى كەشە.
باسىن كوتەرسە بۇل ۇيدە وتىرۋدى بىلە مە، قاڭعىرىپ ۇيرەنگەن. ەندى ءوزىمىزدىڭ اسكەر قايتىپ كەلگەنشە وسى ۇيدەن اتتاپ شىقپايسىڭ. جاتاسىڭ.
شال كەمپىرىنە قارسى داۋ ايتقان جوق، «مىنەزىڭ وزىمە ءمالىم» دەگەندەي ىرجيىپ كۇلدى. جاۋىنگەرلەر كەزەكتەسىپ كەمپىر قايناتقان ىستىق سورپانى ءىشىپ بولعاندا بارىپ ول ەرجاننان جاعدايىن سۇرادى.
— مەن ءوزىم ءبىرىنشى گەرمان سوعىسىنا قاتىسقان ەسكى سولداتپىن. سولداتتىڭ ءحالىن جاقسى بىلەم، — دەپ وراعىتىپ باستادى ول. — قورشاۋعا ءتۇسۋ دەگەن وڭاي بولمايدى.
اۋىر جاعدايعا دۋشار بولعان ەكەنسىڭدەر. ونىڭ ءوزى ءبىر بەيماعلۇم جاعداي عوي. ەگەر ءبىزدىڭ قاۋقارىمىزدان كەلەر كومەك بولسا، ايت، — دەپ ول ەرجاننىڭ بەتىنە قاراپ الدى. — سولداتتاردىڭ سورپا ىشۋىنەن بايقادىم، ازىق-تۇلىكتەرىڭ تاپشى بولار، — دەپ ول كەمپىرىن شاقىرىپ الدى، — ۆاسيليسا يۆانوۆنا، مىنا جىگىتتەرگە جول ازىققا بەرەتىن نەڭ بار؟
ۆاسيليسا يۆانوۆنا ەكى الاقانىن شارت ەتكىزىپ، بايەك بولدى:
— قاپ، ەت تە جوق. ازعانا كارتوپ بار. ول نە بولادى؟!
نان ءپىسىرىپ بەرەتىن ۇن دا جوق. بيىل بيدايىمىزدى دا تارتتىرا المادىق.
شال قاتتى ويلانىپ قالدى.
— ەندەشە ءسىز، سول بيدايدى قۋىرىڭىز، — دەدى ەرجان شالعا.
شال تۇسىنبەي ەرجاننىڭ بەتىنە باجىرايا قارادى.
— قۋىرعان بيداي وتە جاقسى تاماق، بالا كەزىمدە تالاي جەگەنمىن، — دەدى ەرجان ءسال جىميىپ. — وسىنداعى چۋگۋن، تابا، كاستريۋلدىڭ بارىنە تەز قۋىرىپ الايىق.
— اي، راس-اۋ، — دەپ شال سانىن سوعىپ قارقىلداي كۇلىپ جىبەردى. — راس، ول جامان قورەك بولماس. ءوزىڭ جاس تا بولساڭ ويلى ەكەنسىڭ. كانە، ۆاسيليسا يۆانوۆنا، ىدىسىڭدى دايىندا. ال، جولداس كوماندير، سەن ءبىزدىڭ كەمپىرگە نۇسقاۋ بەرىپ جىبەر، — دەدى ول ەرجانعا كۇلە قاراپ.
كەمپىر بيداي قۋىرىپ جاتقاندا ەرجان شالدان جول سۇرادى. ول ءوز شاماسى كەلگەنشە ءار ءتۇرلى ورمان، توعايدىڭ، وزەن، بۇلاقتىڭ، دەريەۆنيالاردىڭ اتتارىن اتاپ، بەلگى، وزگەشەلىكتەرىن سيپاتتاپ، جول ايرىقتارىن، سوقپاقتاردى ايتىپ ۇزاق ءتۇسىندىردى. ءبىراق ەرجاننىڭ كوزىنىڭ جىپىلىقتاۋىنان-اق ونىڭ ءوزى كورمەگەن وي-شۇقىرى كوپ جەردى تۇسىنە الماي وتىرعانىن تانىدى.
— قالاي، ەندى ۇقتىڭ با؟— دەپ سۇرادى شال اقىرى ەرجاننان.
— ۇققانىمشا ۇقتىم عوي، قالعانىن جۇرە كورەرمىز، — دەدى ەرجان.
شال ۇزاق ۋاقىت ويلانىپ ءۇنسىز وتىردى. ءبىر كەزدە، «ۆاسيليسا يۆانوۆنا، بەرى كەلشى» دەپ ايەلىن سىرتقا شاقىرىپ اكەتتى. كەمپىر ۇيگە قايتىپ كەلگەندە ءوڭى جۇدەۋ تارتىپ قالعان ەكەن. «ءوزى جىلاعان-اۋ، نەگە رەنجىدى ەكەن» دەپ قويدى ەرجان. كەمپىر مۇرنىن بىر-ەكى تارتىپ قويىپ، تەرىس اينالىپ كۇيبەڭدەپ قازانىن قاراي بەردى. وسىدان كەيىن شال دا ۇيگە بىر-ەكى رەت كىرىپ شىققانى بولماسا، ەرجانمەن سويلەسپەي، كوبىنە قوراسىنىڭ ىشىندە شارۋاسىن ىستەدى.
كەشكە قاراي ەرجان جاۋىنگەرلەرىن جيىستىرىپ، جولعا شىعۋعا ىڭعايلاندى.
— ال، سىي-قۇرمەتتەرىڭىزگە كوپ-كوپ راقمەت! وتە ريزامىز، — دەدى ەرجان الدىمەن جىلامسىراپ تۇرعان كەمپىردىڭ، سودان سوڭ شالدىڭ قولىن الىپ.
جاۋىنگەرلەر دە دابىرلاسىپ العىسىن ايتىسىپ جاتىر.
— جوق، جولداس كوماندير، — سەن مەنىمەن قوشتاسپاي قويا تۇر، — دەدى شال ەرجانعا. قاباعىنىڭ استىمەن كەمپىرىنە دە ءبىر قاراپ قويدى. — مەن وزدەرىڭمەن ءبىر كەتەم.
جول كورسەتپەسەم سەندەرگە قيىن بولار. ارعى بەتكە شىعارىپ سالايىن.
مۇنداي اسپاننان تۇسكەن جاقسىلىققا تاڭىرقاپ جاۋىنگەرلەر دە، ەرجان دا از ءۇنسىز قالدى.
— وي، مولودەس، شال!
— ناعىز ەر ەكەن!— دەگەن داۋىستار ەستىلدى ساپتان.
— ءسىزدىڭ بۇل نيەتىڭىز وتە جاقسى. راقمەت سىزگە، — دەدى ەرجان ويلانىپ بارىپ. — ول كەمپىردىڭ مانا نەگە جىلاعانىن، ءقازىر دە وكسىپ تۇرعان سەبەبىن ءتۇسىندى. — ءبىراق قارت ادامسىز... ونىڭ ۇستىنە انا ۇلكەن كىسىنى قالاي جالعىز تاستايسىز؟ ءبىزدىڭ جولىمىز اۋىر... نەعايبىل دە.
ەندى كەمپىردىڭ ءوزى جاۋاپ بەردى.
— جوق، شىراعىم. مەنىڭ جىلاعانىما قاراما. قاتىن دەگەننىڭ كوز جاسى جاقىن تۇرادى. مەن بۇل وتىن اكەلۋگە كەتسە دە جىلايمىن. سەرۋەندە جۇرگەن جوقسىڭدار، جول بىلمەگەن قيىن عوي. ءبىزدىڭ شال وسى اتىراپتىڭ ءار تەسىك، تۇكپىرىن بىلەدى. ماعان بولا قايعىرماڭدار. حۋتورداعى سىڭلىمە بارام دا وتىرام. تەك تەزىرەك قايتىپ كەلىڭدەر!
ۆاسيليسا يۆانوۆنا ەندى بوساڭسىماي ءوزىن بەرىك ۇستادى. قوشتاساردا «سەن اڭعالسىڭ، ءوزىڭدى ساقتاي گور!» دەدى شالىنىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ.
جاۋىنگەرلەر ۇزاپ ورمان ىشىنە ءسىڭىپ كەتكەنشە قاراۋىتقان كىشكەنە اعاش ءۇيدىڭ سىرتىندا جالعىز ايەل جاعىن تايانىپ، تەلمىرە قاراپ ۇزاق تۇردى.
— بيىل قىس قاتتى بولادى، — دەدى ەروفەي ماكسيموۆيچ. — جاۋىن-شاشىن لايساڭنان كەيىن بىردەن سىعىپ اكەتتى. ايازدىڭ شىمشۋىن كوردىڭ بە؟ اعاش تا تەمىردەي ىزىڭدايدى.
ەرجان قاراڭعىدا شالدىڭ ءجۇزىن كورە العان جوق، تەك قىراۋ شالىپ قارا مۇنارتقان ساقالىنىڭ قيمىلىن كوردى. اسپاندى تورلاعان تۇنەك اق قاردىڭ ساۋلەسىمەن كۇلگىن تارتقان. ەروفەي ماكسيموۆيچ پەن ەرجان شاشىراڭقى اعاشتاردىڭ اراسىمەن جۇگىرگەن جالعىز اياق جولمەن جاۋىنگەرلەردى باستاپ كەلەدى.
— بيىل قىس قاتتى بولادى، بىردەن قىسىپ اكەتتى عوي، — دەدى شال.
— قىستىڭ قاتتى بولعانى جاقسى. نازىك نەمىستەر تەز ءۇسيدى، — دەدى ەرجان.
ەروفەي ماكسيموۆيچ ەرجاننىڭ بەتىنە بۇرىلىپ قارادى. ساقالىنىڭ قيمىلىنان ونىڭ كوز قىسىپ يەك قاققانىن اڭعاردى ەرجان.
— ايازعا سەنبە، وزىڭە سەن جىگىتىم. ورىستىڭ قىسى نەمىستى ءبىراز جاۋراتادى. ءبىراق جاۋدى اياز قۋدى دەگەندى ەستي المادىم. ول بوس جۇبانىش. گەرماندىقتارمەن تانىستىعىم بار. ءبىرىنشى جيھانگەردە شەكىسىپ بايقاعانمىن. تىسكە وڭاي سىناتىن جۇمساق جاڭعاق ەمەس. سوعىسقا شەبەر يت. ءادىلىن ايتۋ كەرەك. وح، وڭاي تيمەيدى. تەحنيكاسى دا كۇشتى. ولار ءوزى ءتۇرلى ماشينا ويلاپ تاپقىش نەمەلەر عوي.
— ءيا، تەحنيكاسى بار،— دەدى ەرجان.
— تانكتەرى سۇمدىق دەسەدى عوي، — دەدى ەروفەي ماكسيموۆيچ باسىن شايقاپ.
ونسىز دا جۇرتتىڭ موينىنا سۋ كەتىپ كەلە جاتقاندا ەرجان شالدىڭ مىنا ءسوزىن جاقتىرمادى.
— سوندا سىزدىڭشە ولار جەڭۋگە ءتيىس پە؟ — دەدى ول، شالدى رەنجىتىپ الماس ءۇشىن داۋسىن جۇمسارتىپ.
— جوق، جىگىتىم، مەن ونداي ءسوزدى ايتقانىم جوق، — دەپ قارسىلاستى ەروفەي ماكسيموۆيچ. — ولاردىڭ كۇشتى ەكەنى راس. ونىڭ نەسىن جاسىرىپ، ءوزىمىزدى جۇباتامىز. جۇبانىش دەگەن جاقسى جاردەمشى ەمەس.
— ارينە.
— سولاي ول، — دەپ قوستادى ەروفەي ماكسيموۆيچ. — ال، مەنىڭ سەنىمىمە كەلسەك، وعان قام جەمە. ءبىر كۇندە ويلاپ، ءبىر ساتتە شەشكەنىم جوق. نەمىس بىردەن كيىپ-جارىپ، مىنەكەي موسكۆانىڭ تۇبىنە كەلىپ قالدى. وسىندايدا ويلانعاندا باسىڭ داڭ بولادى. ورمانشى دەگەن نۋ جىنىستا جۇرگەن ايۋ ەمەس. ول كوپ ويلايدى. وعان ۋاقىتى جەتەدى.
ورمانشىنى جاماندايتىن ناعىز وڭباعان ۇرىلار. ءبىز ولارعا جايساڭ ورماندى وتاتتىرمايمىز. بالعىن اعاشتاردى بالامىزداي كۇتەمىز. جەر جانناتىنىڭ ساقشىسىمىز بىزدەر، ۇقتىڭ با، جىگىتىم. ءسىزدىڭ ولكەڭىزدە ورمان مول ما؟
— ءبىزدىڭ قازاقستاندا ورمان وتە از، — دەدى ەرجان.
— ەندەشە ورمان ءقادىرىن بىلۋگە ءتيىسسىڭ. — ەروفەي ماكسيموۆيچ ەرجاننىڭ بەتىنە قاراپ ءسال بوگەلدى. — يا. مانا سەندەردى كورگەندە ماعان وي ءتۇستى. قۋانىشتى وي. ءوزىم حۋتوردان كوڭىلسىز قايتىپ ەدىم. بۇل قاي تۇقىم، قاي ۇلت بولدى ەكەن دەپ ويلادىم سەندەردى. انا گەرمان سوعىسىندا ءبىزدىڭ اسكەردەن مەن ءسىز تۇستەس اعايىنداردى كورە المادىم. ال، ءقازىر مىنەكەي، وزىڭمەن بىرگە كەلەمىز.
— ول سوعىستىڭ اياعىنا تامان قازاقتاردى تىل جۇمىسىنا موبيليزاسيالاعان. ءبىراق حالىق پاتشاعا قارسى كوتەرىلىس جاسادى، — دەپ ءتۇسىندىردى ەرجان.
— ۇقتىڭ با، جىگىت، اڭگىمەنىڭ ءتۇبى قايدا جاتىر،— دەدى ەروفەي ماكسيموۆيچ. — ەندى مىنەكەي جۇرتتىڭ ءبارى شىقتى. ءبىزدى جاپىرىپ كەتە المايدى. — ول ەندى قۇلاقشىنىڭ قۇلاعىن ءتۇسىرىپ از ءمۇدىردى دە، ەرجانعا ۇڭىلە قارادى. مەن ەندى ءبىر ەسەپتەن سەنىڭ سولداتىڭ سياقتىمىن. سوندىقتان دا سۇراۋعا حاقىم بار شىعار. نەعىپ قورشاۋعا ءتۇسىپ قالدىڭىزدار؟
ەرجان قورشاۋعا تۇسكەن جاعدايىن قىسقا بايانداپ بەردى.
— شاماسى كىنا مەنەن بولسا كەرەك. بايقاماي دۇشپاندى جەلكەگە شىعارىپ الدىم، — دەپ قورىتتى ول.
— دۇشپان قانشا ەدى؟
— ەكى ءجۇز ادام شاماسى.
— سوعىستا ءار نارسە بولادى، — دەپ دەمەۋ ايتتى ەروفەي ماكسيموۆيچ. — وقاسى جوق، وپىق جەگەن ادام ىزالى بولادى.
شالدىڭ كەڭ ادىمدى سالعىرت ءجۇرىسى، بايسالدى ءۇنى، سابىرلى، بەيقام ءىرى تۇلعاسى دەنەنى سالقىن سۋداي تىتىركەندىرگەن ءتۇن ءقاۋپىن ۇمىتتىرىپ جىبەردى. ءبىر كەزدە بارىپ ەروفەي ماكسيموۆيچ ەرجاندى توقتاتتى.
— كىشكەنە سابىر ەت، اقىلداسىپ الايىق، — دەدى ول ساقالىنا تۇرعان بوز قىراۋدى الاقانىمەن سىپىرىپ. — وڭ جاق قاپتالىمىزدا ون شاقتى شاقىرىم شاماسى — بولشاك بار. ول ۆولوكولامسكىگە اپارادى. الدىمىز ون شاقىرىمعا تارتا اشىق. جولدا ەكى كىشكەنە دەريەۆنيا بار. بەرگىسى جيىرما شاقتى ءۇيلى ۆاسيليەۆو، ارعىسى ودان مولىراق تاتيانينو بولادى. بۇل جولدا نە بار، نە جوعىن، ارينە مەن بىلمەيمىن. ال سول جاقپەن اينالىپ نيكولايەۆسكايا دەريەۆنياسىن ماڭايلاپ وتسەك، ول جاق ورماندىلاۋ ءقاۋپى از، ءبىراق جولى ۇزاپ كەتەدى. تاڭ جاقىنداپ قالدى. الدىڭعى ايتقان جولمەن تۋرا تارتساق جارىق تۇسكەنشە ورمانعا ىلىگەر ەدىك. ال، وسىنى اقىلىڭا سالىپ ءوزىڭ شەش. اقىرىن جۇرسەڭ الىسقا جەتەسىڭ دەگەن دە ماقال بار،—دەپ ەسكەرتىپ قويدى ەروفەي ماكسيموۆيچ.
قورشاۋعا تۇسكەلى بەيقامدىقتان ارىلىپ، اشىنعان ەرجان تەز بايلامعا كەلدى.
— ول ماقالىڭىز سوعىس ءۇشىن ايتىلماعان بولار. تۋرا تارتامىز.
— سوعىستا دا ساقتىق كەرەك،— دەدى ەروفەي ماكسيموۆيچ.
— ساقتىق كەرەك بولسا، — ەرجان ءسال ىركىلدى. — زەمسوۆ، احمەتۋللين، بوندارەنكو بەرى كەلىڭدەر. سەندەر ءجۇز ەلۋ مەتردەي الدا جۇرىڭدەر. ەروفەي ماكسيموۆيچ ءسىز دە وسىلارمەن بىرگە بولساڭىز.
— بۇيرىق دەگەن — زاڭ، قۇپ، جولداس كوماندير، — دەدى شال قورباڭداپ قولىن شەكەسىنە اپارىپ.
— تەك، تەز جۇرىڭدەر! — دەپ ءامىر ەتتى ەرجان.
ءاربىر اسىعىس ءىستىڭ ءبىر شيكىسى بولۋى مۇمكىن. ەرجان ۆاسيليەۆودان ىڭسىز-شىڭسىز وتكەسىن تاتيانينونى دا الىستان وراعىتقىسى كەلمەدى. «نە ىستەيمىز» دەپ كىدىرگەن دوزورعا دەريەۆنيانىڭ ءدال سىرتىن جاناپ وتەتىن جالعىز اياقپەن تارتا بەرۋگە ءامىر ەتتى. شاعىن دەريەۆنيانىڭ شارۋا ۇيلەرى — شارشاپ كەلىپ قونعان كەرۋەننىڭ شەككەن تۇيەلەرىندەي ءتۇن قاراڭعىسىمەن الاسارىپ، قالجىراي مۇلگىپ تۇر. ءتىپتى سول دەريەۆنياداعى ۇيقىلى تىنىشتىقتىڭ ءوزى قاۋىپ-قاتەردى ۇمىتتىرىپ جىلى توسەككە، راقات تىنىسقا شاقىرعانداي ەدى. كەنەت «حالت!» دەگەن اششى داۋىس قۇلاققا تىكەندەي قادالدى.
13
باتالون سۋىت ءجۇرىپ كەلەدى.
ەرجان ۆزۆودىنان ايرىلعاننان كەيىن مۇرات دۇشپانمەن قانشا قاقتىعىسقىسى كەلمەسە دە قالىڭ جاۋدىڭ ورتاسىنان جۇقپاي ءوتىپ كەتە المادى. ءۇش رەت نەمىستەردىڭ ۇلكەندى-كىشىلى توبىنا سوقتىعىسىپ ارادا ۇرىس بولدى. بىردە جاۋىپ بىردە باسىلىپ قالىڭداعان ومبى قاردان اياقتارى اۋىرلاعان، ۇزدىكسىز تونگەن ءقاۋىپ قاجىتا باستاعان جاۋىنگەرلەر جاتا قالىپ اتىسىپ جاۋدىڭ بەتىن قايتارىپ، قاشىپ ورمانعا تىعىلادى. ءوق-دارى دە كەمىپ بارادى. مۇرات نەمىستەردەن تۇسكەن قارۋدى پايدالانۋعا ءامىر بەردى. ەكىنشى كۇنى ءتۇس قايتا مۇرات نەمىستەردىڭ ءبىر كولونناسىنا كەزدەستى. ۇلكەن جولمەن كەتىپ بارا جاتىر ەكەن. سوعىسۋعا باتا الماي جىڭىشكە جولمەن قيعاشتاي تارتىپ قاراسىن ۇزبەك بولدى. العاشقىدا دۇشپان دا بۋلارعا نازار اۋدارا قويماپ ەدى، ءبىراق ازدان كەيىن حابارشى جىبەردى. مۇرات كولونناسىنىڭ ءجۇرىسىن تەزدەتىپ شامادان كەلگەنشە الىستاپ باقتى. حابارشىعا تيمەۋگە ءامىر ەتتى. ەكى نەمىس جاقىنداپ كەلىپ بۇلاردى تانىپ كەيىن قاراي قاشتى. ول ەكەۋىن اتىپ تۇسىرگەندە، دۇشپان بىردەن ۇمتىلار ەدى، ءبىراق ەكى سولدات قايتا جۇگىرىپ بارىپ، وشارىلىپ قالعان كولونناعا «رۋس» دەپ ايقايلاعانشا مۇرات ەداۋىر جەر ۇتتى.
نەمىس كولونناسى تەز ىدىراپ سوعىس تارتىبىنە كوشتى. كۇمىستەي جىلتىراعان اق قاردىڭ بەتىندە قۇمىرسقاداي جورعالاعان قارا دەنەلەر شاشىراپ جايىلىپ بارادى. ءار جەردەن كۇنگە شاعىلىپ قارۋ-جاراق جالت ەتىپ قالادى. جول ۇستىندە كىشكەنە توپ سەلتيىپ تۇرىپ قالدى.
ولار دا قىبىرلاپ قوزعالا باستادى.
ءبىراق ارت جاقتان جاۋ كەلەدى. وڭ جاقتان، سول بۇيىردەن، نەمەسە الدىڭعى جاقتان، تۇتاس اينالانىڭ قاي مۇيىسىنەن تاعى دا قانداي جاۋ كۇشى شىعا كەلەتىنى بەلگىسىز.
ىزعارلى الا شاربى بۇلت قابىرشاق مۇزداي قاتىپ قالاعان اقشىل-كوك اسپانداعى كىشكەنە كۇننىڭ سۋىق ساۋلەسى ىستىكتەي قادالىپ بارا جاتقانداي. الداعى بيىك ارشا ورماننىڭ ءىشى دە ىزعار شاشىپ تۇرعانداي سۋىق كورىنەدى. باتالون تەز شيرىعىپ جۇگىرە باسىپ بارادى. مۇرات جول ۇستىنە شىعىپ كولوننانىڭ ارتىن توسىپ الدى دا كۋسكوۆتى شاقىردى. ەكەۋى ساپ جانىندا جۇگىرىپ كەلە جاتىپ سويلەستى.
— اناۋ ورمانعا تىرناعىمىز ىلىككەسىن، ەكىنشى ۆزۆودتى الىپ توسقاۋىلعا قال. جاۋدى تويتارىپ تاستا. ءبىراق بىزدەن قاراڭدى ءۇزىپ قالما. پەچالنىي وپىت ەسىڭدە بولسىن.
— قۇپ!—دەدى ۆاسيليي تىستەنىپ.
كومباتتىڭ سوڭعى ءسوزىن ەستىگەندە كوز الدىنا سوناۋ دەريەۆنيا سىرتىنداعى قىرقا، قالىڭ جاۋدىڭ ورتاسىندا ەرجان ەلەستەپ كەتتى.
باتالون ورمانعا قاراي جۇگىرىپ بارادى. جىڭىشكە جولمەن يرەتىلە ۇزاق سوزىلعان كولوننانىڭ ەندى باس-اياعى تارتىلىپ، قىسقارىپ، ەنى كەڭي ءتۇستى. جاۋىنگەرلەر شاشىراپ جولدان شىعىپ، اياقتارىمەن ۇگىلمەلى قۇرعاق قاردى كۇرەپ جامىراي جۇگىرىپ بارادى. كولوننانىڭ الدىنا تامان كەلە جاتقان ەكى اربا مەن ەكى كىشكەنە زەڭبىرەك كەيىندەپ قالدى. ارباكەشتەر قانشا قامشىلاعانمەن اربا دوڭعالاعى قاردى پىشاقتاي ءتىلىپ تەرەڭ باتىپ، بولدىرعان اتتار ەركىن جەلىسكە تۇسە الماي قۇيرىقتارىن كوتەرىپ، ەكى جاعىنا تەڭسەلە بۇلقىنىپ، تىپىر اياڭنان اسا المايدى. الدىڭعى اربانىڭ ءجۇرىسى باياۋ تارتىپ، ارتقى اربا تەرتەسىمەن كيمەلەي ءتۇستى.
— تەز! تەزىرەك ايداڭدار! — دەپ مۇرات جۇگىرىپ كەلەدى.
الدىڭعى اربانىڭ ۇستىندە بايپاق كيگەن يكەمسىز اياعىن تومارداي سەرەيتىپ، قالىڭ سارى توننىڭ سىرتىنان سىرەسكەن برەزەنت پلاشش كيىپ العان قازاق جاۋىنگەر وتىر.
بەت الپەتى دە انىق كورىنبەيدى. قۇلاقشىنىڭ كوزىنە تۇسىرە كيىپ، اۋزىن جابا، موينىن كۇدىرەيتە شارقات وراعان، قومپيتىپ قاردان سوعىپ ۇستىنە كيىم جاۋىپ قويعان جانسىز دەنە سياقتى. قىسقا قولىن ارەڭ كوتەرىپ شىبىرتقى سىلتەيدى. ونىڭ ۇرعانى ات ساۋىرىن قىشىتا تۇسەتىن سياقتى.
— ايدا تەزىرەك! — دەپ ايقايلادى. مۇرات ارت جاعىنان جۇگىرىپ كەلىپ.
— جانۋارلار بولدىرىپ قالىپتى، — دەدى ارباكەش وعان بۇكىل قوربيعان يكەمسىز دەنەسىمەن ارەڭ بۇرىلىپ.
— ءتۇس اربادان!—دەپ اقىردى مۇرات.
ارت جاقتان قىسىلشاڭدا ايتىلاتىن سوزدەردى اعىتىپ ستارشينا دا جۇگىرىپ كەلەدى ەكەن. ارباكەش ارەڭ دەپ اياعىن باۋرىنا جيناپ، ەڭكەيىپ تۇسۋگە ىڭعايلانا باستادى. اتتار ىركىلىپ قالدى. مۇرات ونىڭ قولىنان دەلبە مەن شىبىرتقىنى جۇلىپ الىپ، دەلبەنى قاتتى سىلكىپ، اتتاردى وسىپ-وسىپ جىبەردى. اتتار ارتقى اياقتارىمەن شىرەنىپ قالىپ، اربانى جەلە تارتىپ كەتكەندە ارباكەش تە قارعا دومالاپ ءتۇستى. شەردەن سۇيرەتىلە تۇرىپ، ۇزىن پلاششتىڭ ەتەگىنە ورالىپ ارباكەش مۇراتتى ارەڭ قۋىپ جەتتى. ول دەلبەگە قولىن سوزا بەرگەندە مۇرات ونى باستان-اياق تەز شولىپ، جەكىپ تاستادى.
— شەش، ۇستىڭدەگىڭدى!
وي، قازاق بولماي كەتكىر! بازارعا پىشەن اپارا جاتقان- داي!
ارباكەش سىرتقى پلاششىن شەشكەنمەن تونىنىڭ ءوزى تىم قالىڭ كورىندى.
— تونىڭدى دا شەش!— دەدى مۇرات.
توننىڭ ىشىندە جىلى قالىڭ تەلەگرەيكە بار ەكەن. ارباكەش ەداۋىر ىقشامدالىپ قالدى.
— ءوزىڭنىڭ اتىڭ كىم؟ — دەپ سۇرادى مۇرات.
— قويشىبايمىن عوي، — دەپ جاۋاپ قايىردى ارباكەش قولىنا شىلبىر مەن شىبىرتقىسىن الىپ جاتىپ.
— قويشىباي بولساڭ قۋالا!—دەدى دە مۇرات ىلگەرى قاراي جۇگىردى.
ىزگە تۇسكەن دۇشپان توبى وق اتا باستادى. ەكى ارا العاشقىدان ەداۋىر جۋىقتاسا كەرەك. وسى كەزدە باتالوننىي الدى بارىپ ورمانعا ىلىكتى. مۇرات اعاش اراسىنا كىرە بەرە اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى. اعاشتار سەلدىرەپ ار جاعىنان اعاراڭداپ كەڭ الاڭ كورىنەدى. ورمان دەپ ارقا سۇيەگەنى شوعىر اعاش ەكەن. وسى ساتتە وقتىڭ وتىندە جالاڭاش تۇرعانداي قورقىنىشتى سەزىم بيلەپ كەتتى. وسى ءبىر دەنەسىن شىمىركەندىرگەن جيرەنىشتى سەزىمدى بويىنان سىلكىپ تاستاي المادى. الدىندا وڭكەيىپ اق قار جامىلعان جازىق جاتىر. ودان ءارى تاعى دا ورمان. الدە بۇل دا سەلدىر اعاش پا؟ جوق، تىم بيىك كورىنەدى. دوڭەسكە ورمەلەي وسكەن بولار. سولعا تامان دەريەۆنيا ۇيلەرىنىڭ توبەسى قىلتيادى. بىر-ەكى مۇرجادان بوزعىلت سۇيىق ءتۇتىن شىعادى.
ال، اناۋ ورماندا كىم بار؟ مۇرات الدىڭعى شەپكە جاقىنداپ كەلە جاتقانىن سەزىپ ەدى. ءوز توپشىلاۋىنشا وسى الداعى تۇندە ارعى بەتكە وتۋگە دە ءتيىس. ءسوز جوق، العى شەپكە جاقىنداعان سايىن دۇشپان كۇشى كوبەيە تۇسەدى، ۇلكەن جولدان جايىلىپ، قاناتتاسىپ تۇتاسا دا تۇسپەك.
سوعىس ادامى ءۇشىن دۇشپاننىڭ كۇشى مەن ورنىنان از دا بولسا حاباردار بولماي قيمىل جاساۋ — كوزدى تاس جۇمىپ ارەكەت ەتۋ. مۇرات اسا قيىن تولقىمالى حالگە ۇشىرادى. قايتپەك؟ مىناۋ سەلدىر شوعىر اعاش وعان بەكىنىس بولا المايدى. سوڭىنان قۋىپ كەلە جاتقان جاۋعا وسى ارادان-اق توتەپ بەرەر ەدى. ال، ۇرىس ءدۇبىرىن ەستىپ جەلكەدەن، بۇيىردەن جاۋ كۇشى كەلمەسىنە كىم كەپىل؟ «نە دە بولسا تاۋەكەل!» مۇرات جاعدايىندا تاۋەكەلدەن باسقا شارا دا جوق ەدى. ول ەندى اناۋ ورمانعا دا نەمىستەردى جەلكەسىنە مىنگىزىپ اپارعىسى كەلمەي ءبىر ۆزۆودتى توسقاۋىلعا قالدىرىپ كەتتى.
سۋىرمالى قۇرعاق قاردى كۇرەپ جاۋىنگەرلەر ىلديعا قاراي شاشىراپ جۇگىرىپ بارادى. كەيبىرەۋلەرى تۇمسىعىمەن قاردى سۇزە قۋلاپ، تۇرا سالىپ قايتا جۇگىرەدى. ارت جاقتا اتىس باستالدى. شىجىلداپ قاڭعىرما وقتار تۇسە باستادى. باتالوننىڭ سوڭى جەلكەدەن تونگەن جاۋمەن ايقاسىپ جاتقاندا، الدان تاعى دا جاۋ كەزدەستى.
مۇرات ورمانعا كىرە بەرگەندە زەڭبىرەك گۇرس ەتە قالدى. بۇرىن ارتيللەريست بولعان مۇرات «داۋسىنا قاراعاندا، 120 ميلليمەترلىك زەڭبىرەكسىڭ-اۋ» دەپ توپشىلاپ قالدى. سالدەن كەيىن تاعى، وعان ىلەسە تاعى دا زەڭبىرەك اتىلدى. سنارياد ىلگەرى قاراي زۋلاپ بارادى. سالدەن كەيىن بارىپ گۇرس ەتىپ جارىلعان جۇمساق باياۋ داۋىس ەستىلدى. «بۇل جاۋ زەڭبىرەگى!» مۇراتتىڭ جۇرەگى دۇرسىلدەپ قويا بەردى. انەكەي، قۇلاق ەستىر جەردە ءبىزدىڭ اسكەر! ءيا، ءيا ءبىزدىڭ ادامدار. قورشاۋداعى بەس كۇننىڭ ىشىندە بەس جىل ەلسىز ارالدا قالعانداي ساعىندىرعان ادامدار.
مۇراتتىڭ وتىز جىلدىق ءومىرى، قۇمارتقانى، قۋانعانى، ىستىعى، اڭساعانى، قىسقاسى، بار تىرلىگى — جارىق دۇنيە كوز الدىندا جارق ەتتى. ءىعىنا كوندىرىپ، بۇقتىرىپ ابدەن زىعىردانىن قايناتقان قاس دۇشپانمەن دە ادام سياقتى الىساتىنى دا اناۋ سول جەر. ابدەن بەرەكەسىن كەتىرىپ، وزىنە-وزى جەككورىنىشتى ەتكەن شىنجىرسىز كىسەننەن دە قول-اياعى، انە، سول جەردە بوسايدى. «ءبىز مۇندامىز! بارمىز! ءتىرىمىز!» دەپ ايقايلاعىسى كەلىپ كەتتى مۇراتتىڭ. القىمىنا جاس تىرەلدى. ءبىراق ءبىر ساتكە لاپ ەتكەن قۋانىش وسى ساعىنىشتىڭ ىستىق سەزىمى وقىس وزگەردى. مۇرات شوشىنىپ قالدى. الدى قالىڭ جاۋ. وزىنەن سان ەسە كۇشتى جاۋ. ابدەن زارىقتىرىپ بارىپ ەڭ جاقىنىن كوزىنە ءبىر كورسەتىپ ەندى تالپىنا بەرگەندە الدىنان تەمىر قاقپانى تارس ەتكىزىپ جاۋىپ تاستاعانداي. قانشا شىڭعىرساڭ دا ءۇنىڭ ەستىلمەيدى. مۇراتتىڭ كوزىنەن ەكى تامشى جاس ىتقىپ شىعىپ، قاۋلاپ وسكەن قارا ساقالىنا قاراي دومالاپ بارادى. كورىپ تۇرىپ، قولىڭ جەتپەگەن جامان ەكەن. قيىن ساعاتتا كوڭىلدىڭ بوساعانىنان جامان نارسە جوق ەكەنىن جاقسى بىلەتىن مۇرات ءبىر ساتكە بويىن بيلەپ كەتكەن دارمەنسىزدىك سەزىمىنەن تەز ارىلدى. انەكەي، زەڭبىرەك اتىسى جيىلەي ءتۇستى. العاشقى زالپ تا بەرىلدى. تەز، باتىل شەشىمگە كەلۋ كەرەك باتالون تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇر.
«اتاكا! تەك قانا العا! باسقا شارا جوق»،— دەگەن وي جالت ەتتى. مۇرات ورمانعا كىرىپ، ىركىلە باستاعان روتالاردى تەز شولىپ، «العا!» دەگەن كوماندا بەردى.
جارتى كيلومەتر جۇرمەي جاتىپ-اق، بۋداقتاعان كوك ءتۇتىن اراسىنان اۋىر زەڭبىرەكتەر كورىندى. جەر سولقىلداتقان تارسىل-گۇرسىلدەن قۇلاعى بىتكەن، قىزۋ اتىسقا ەلىككەن نەمىس ارتيللەريستەرى كوگىلدىر تۇمان شالعان اعاش اراسىمەن كەلە جاتقان جاۋىنگەرلەردى بايقامادى. قالىڭ كۇش جاقىنداپ كەلىپ لاپ بەرگەندە عانا جان ۇشىرىپ الاس ۇردى. ەڭ بەرگى شەتكى زەڭبىرەكتىڭ قاسىنداعى سنارياد تاسۋشى جۋانتىق سارى نەمىس كەيىنگى جاققا جالت قاراپ، اۋزىن اشىپ اقىرىپ قالدى. قولىنداعى سنارياد جەرگە ءتۇسىپ كەتتى. باجىلداپ ايقاي سالىپ قاشا جونەلدى. ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ زىتىپ بارا جاتقان سەرىگىنە زەڭبىرەك وقتاۋشى الدەنە دەپ ايقايلادى دا، سەكەم العانداي ارتىنا بۇرىلدى. يىلگەن كۇيى كوزى شاراسىنان شىعىپ قاتىپ قالدى. تاعى دا بىر-ەكى جەردەن شارىلداعان ايقاي شىقتى. وسى كەزدە ساسقالاقتىق بۇكىل باتارەياعا تارادى. قولىندا بينوكلى، جاشىكتىڭ ۇستىندە كوماندا بەرىپ تۇرعان سۇلۋ، سۇڭعاق بويلى وفيسەر، نە بولىپ قالعانىنا تۇسىنبەي شاڭقىلداپ بىر-ەكى داۋىستادى دا، ارتىنا بۇرىلدى. تۇرعان جاشىگىنەن قارعىپ ءتۇسىپ، قاشا باستاعان سولداتتارىنا اششى داۋىسپەن «حالت! حالت! سيۋريح!» دەپ ايقايلادى. قاپىدا قايرات كورسەتىپ، قولىنا ىلىككەن سولداتىن لەزدە اتىسقا دايىندادى. ءبىراق ول كەشىگىپ قالدى. قاشقاننان قالعان نەمىس زەڭبىرەكشىلەرى قارۋىن ىڭعايلانىپ وق شىعارعانشا، «ۋرالاپ» لاپ قويعان مۇرات باتالونى جاپىرىپ تا كەتتى.
— تەز زەڭبىرەكتەردىڭ قۇلپىن الىڭدار! العا! — دەپ كوماندا بەردى مۇرات.
جاۋىنگەرلەر ىپ-ىسسى زەڭبىرەكتەردىڭ قۇلپىنا جارماسىپ، بىرەۋى اعىتىپ الۋدىڭ ءتاسىلىن بىلمەي الەك بولىپ ساسقانىنان ۆينتوۆكانىڭ دۇمىمەن ۇردى. مۇرات جۇگىرىپ كەلىپ ەپتى قولىمەن قۇلىپتى زىپ ەتكىزىپ شىعارىپ الىپ، جاۋىنگەرگە ۇستاتا سالدى.
— ءما! تاستاما!
وڭ جاقتان، ءسال العا تامان ايقاي-شۋ، اتىس ەستىلدى.
مۇرات سول شامادا ءبىر باتارەيا بار ەكەنىن بايقاعانداي بولىپ ەدى. «قۇرتۋ كەرەك!» ول تەز ەكىنشى روتاعا ءامىر بەردى.
— باتارەيانى قۇرتقاننان كەيىن، العا ۇمتىل، بىزگە قوسىل!
تەك قانا العا! العا! باتالون نە قىرىلادى، نە بولماسا وسى ەكپىنمەن جاۋ شەبىن جارىپ وتەدى. نىسانانىڭ جاقىندىعى مەن الداعى كەدەرگىنىڭ كۇشتىلىگى جاۋىنگەرلەردى اپ-ساتتە شيراتتى. اعاش سيرەپ، الدان كولدەنەڭ سوزىلعان ۇزىن دالاڭ اشىلدى. ودان ءارى تاعى دا ورىستىڭ سانسىز ورمانىنىڭ ءبىرى. وڭ جاقتا ەكىنشى روتا نەمىستەرمەن ايقاسىپ قالدى. ايقاي-شۋ، اتىس كۇشەيە ءتۇستى. باتالوننىي، الدى ورمانعا جۋىقتاعاندا اعاش اراسىنان شاشىراڭقى اتىس ەستىلدى. مۇرات بەرەكەسىز، سيرەك اتىسقا قاراپ «نە شتاب، نە تىل بولىمشەسى بولارسىڭ» دەپ تەز ءتۇيدى. ول العا!» دەگەن تەگەۋرىندى ءسوزدى ەكى-ۇش لاقتىرىپ جاۋىنگەرلەرىن تاعى ءبىر جەلپىپ تاستادى. ومبى قارعا سۇرىنشەكتەپ، بوگەلە ءتۇسىپ وق اتىپ، سولداتتار ميتىڭداپ جۇگىرىپ بارادى. كەيبىرەۋلەرىن وق جۇلىپ كەتىپ جاتىر.
ماناعى نەمىس كولونناسىن بوگەۋگە قالعان كۋسكوۆتان حابار جوق. جاۋ باتارەياسىن قۇرتۋعا جۇمسالعان ەكىنشى روتا كەيىندەپ قالدى. ول جاقتان ءالى دە اتىس ەستىلەدى. توزاق وتىنان الىپ ۇشقان سامۇرىق قۇسقا قوڭ ەتىپ بورشالاپ بەرگەن ەرتەگىنىڭ باتىرى سياقتى مۇرات ءار توسقاۋىلعا باتالوننىڭ جاندى بولشەگىنەن ءبىر كەسىپ بەرىپ كەلەدى. ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ ازايعان باتالون كەۋدەسىن توسىپ، كۇشى بەلگىسىز جاۋعا قارسى بارادى.
وسى كەزدە جاڭاعى ءبىر ازىردەن بەرى ءار جەردەن جۇگىرتە اتىلعان زەڭبىرەكتەر ءۇنى كوبەيە كەلە تۇتاسىپ، كوناناداعا اينالدى. دىبىس جىگى اشىلماعان ۇزاق گۇرسىل — ىزالانىپ، دەمالماستان بۋلىعا وكىرگەن الىپ ءبىر حايۋاننىڭ ۇنىندەي. تاۋ توڭكەرىلگەندەي ۇستى-ۇستىنە جارىلا قۇلاعان، ءزىل سوققىدان جەر كەۋدەسى جانشىلىپ، اۋىر ىڭىرانادى. سەلدىرەگەن اعاش ساڭلاۋىنان جاي تەڭسەلگەن قويۋ قارا ءتۇتىن كورىنەدى. سول دوزاق وتىنىڭ استىندا ادام تۇگىل، ءبىر تال ءشوپ امان قالماعان سياقتى. جولىنداعى ازعانا نەمىستەردى تەز ىدىراتىپ، تىرشىلىك ءۇمىتىن سودان ىزدەگەندەي باتالون اناۋ قالىڭ ورتكە قاراي جان ۇشىرىپ كەلەدى.
مۇرات باتالونىنىڭ جولىنداعى ءۇش-تورت باتارەيا جويىلدى، وزگەلەرىنە «رۋس قورشادى» دەگەن لاقاپ جەتكەن بولسا كەرەك، تۇتاسا گۇرىلدەگەن ارتيللەريا داۋسى قاق ايرىلىپ، ەكى جاققا قاراي ەداۋىر الىستادى. باتالون ورماننان شىعا بەرگەندە الدارىنان ەكى روتا شاماسى نەمىستەر كەزدەستى. يرەك ارقانداي سوزىلىپ، سيرەك شەپپەن كەلەدى. بۇل ەندى جاڭاعىلارداي قاپىدا قالىپ الاسۇراتىن، قارسىلىققا مۇرشاسى كەلمەي قاشا جونەلەتىن ۇرىككەن ارتيللەريستەر، كىرەشىلەر ەمەس، بەلدەسىپ سوعىساتىن كۇش. دۇشپان ەسىن جيىپ، شتابتارعا حابار جەتىپ، بولعان ءىستى ۇعىپ قالسا كەرەك. قورشاۋداعى باتالوننىي قولىنداعى ەڭ مىقتى قارۋى — تۇتقيىل، بۋداي تارقاپ جوق بولدى.
مۇرات جاعدايدى ءوز كوزىمەن كورىپ، تەز ارەكەت ەتۋ ءۇشىن شەپتىڭ الدىندا كەلە جاتقان. ونىڭ العاشقى اڭعارعانى: قايدا، كىمگە قارسى كەلە جاتقانىن ءبىلىپ، ءوز كۇشتەرىنە سەنگەندەي دۇشپان سولداتتارى سابىرلى ەكەن. ەكپىنمەن كەڭ اياڭداپ كەلەدى. مۇرات تەز «جات!» دەپ كوماندا بەردى. الدىمەن ءبىراز سيرەتىپ، قۇتىن قاشىرىپ الىپ تيىسكىسى كەلدى. ونىڭ ۇستىنە كەيىنىرەك قالعان ەكىنشى روتانى دا توسۋ كەرەك.
شويىنداي اۋىر ەتىكتەر اياز قاتىرعان سۋىرىلمالى قاردى كۇرەپ كەلەدى. كەيبىرەۋلەرى ءسۇرىنىپ كەتىپ قونىشىمەن قاردى قاۋىپ قالادى. انا ءبىر العا تامان كەلە جاتقان جۋان سارى باسىن شۇلعىعان سايىن كوز اينەگى جالت ەتەدى.
شەپتىڭ ارت جاعىنان شاڭقىلداعان داۋىس ەستىلدى.
داۋىسپەن قابات اۆتومات وعى بوراپ تا كەتتى. جاۋ ءتونىپ كەلە جاتقاندا قيمىلسىز جاتۋ — كوڭىلدى ورنىقتىرا قويمايدى. ءبىراق مۇرات مۇنىڭ سوڭعى ايقاس ەمەس ەكەنىن، ءتىپتى سانىن دا، سالماعىن دا بولجاۋعا كىسىنىڭ كوڭىلى داۋالامايتىن كوپ ايقاستىڭ باستاماسى ەكەنىن سەزدى. وزدەرىندەگى وق مولشەرىن ويلاعاندا شوشىنىپ قالدى.
دۇشپان وعى ۇدەپ بارادى. سۋعا تۇسكەن تەمىردەي شىجىلدان اعاشقا ءجيى قادالادى. مۇرات دۇشپانىنان كوز الماي ەتپەتىنەن جاتىر. اجالدىڭ ءجۇزى سۋىق. مۇرات نەمىستەردىڭ كەيپىن، تۇلعاسىن انىقتاپ بايقاي المادى (ول جۇرتتىڭ قيمىل، تۇلعاسىن اڭداعىش بولاتىن). اركىمنىڭ وزىندىك ءمۇسىنىن جاسىرىپ ءبىر جىلتىر مۇنار وراپ العان سياقتى. شىنىداي شىڭىلتىر، سۋىق مۇنار. ءار دەنەدەن شاشىراعان سول مۇز مۇنار تۇتاسىپ، ەندى اجالدىڭ ىزعار لەبى شارپىپ وتكەندەي بولدى. دۇشپان ءجۇزىن تاسالاعان وسى ءبىر كورىنبەس پەردەنى سىلكىپ تاستاعىسى كەلىپ مۇرات كوزىن ءسۇرتتى. ەندىگى ساتتە نەمىستەردىڭ اق قاعازداي ءقان-سولسىز بەتتەرى تۇتاسىپ ۇزىن اق جولاققا اينالدى. «مىنالار ولىك قوي»، — دەپ قالدى مۇرات. ولاردىڭ كەۋدەدەگى جانارى، الدەقايدا ۇشىپ كەتىپ، قۇر سۇلدەلەرى اق قاردىڭ ۇستىندەگى قارايعان ولىك بولىپ سۇلاي كەتۋگە كەلە جاتقان سەكىلدى كورىندى.
مۇرات «وگون!» دەپ ايقايلادى. ورمان شەتىن وتقا قاقتاعان ەسكى تەمىردەي كەرمەك ءدارى ءيسى الىپ كەتتى. ورماندا جاۋدىڭ بار-جوعىن انىق بىلمەي تەك وقپەن ءسۇزىپ وتپەك بولىپ اڭعىرت كەلە جاتقان نەمىس سولداتتارى كوپ شىعىنعا ۇشىرادى. ءبىراق اياق استىنان لاپ ەتكەن العاشقى زالپتان نەمىس وفيسەرى ساسپادى. ول اشىق جەردە وق استىندا كەشەۋىلدەپ قالعىسى كەلمەي سەلدىرەپ سيرەپ بارا جاتقان شەبىن ىلگەرى قاراي قۋدى. شاڭقىلداعان اششى ايقايىمەن جاتا باستاعاندارىن قايتا كوتەردى. ءبىراق قارداي بوراعان وقتان كەنەت دۇشپان توبى سيرەپ، سەلدىرەپ قالدى. ەندى ورمان شەتىنە جاقىنداپ جۇگىرىپ كەلە جاتقاندارىنان قارايىپ قار ۇستىندە شاشىلىپ جاتقان نەمىستەر ەكى ەسە كوپ سياقتى. وسى كەزدە ازايىپ، تالماۋسىراپ كەتكەن توپقا باتالون قارسى لاپ بەرىپ، جاپىرىپ كەتتى.
مۇرات اسىعىپ كەلەدى. ەندى دۇشپان مۇنىڭ سىرىن دا، كۇشىن دە ءبىلىپ قالعانى انىق. مانادان بەرى شەت جاعاسىنداعى شاشىراندىلارىمەن الىسىپ ەدى. ەندى ءسوز جوق، دۇشپاننىڭ قالىڭ ورداسىمەن ايقاسپاق. باتالوننىڭ الدى-ارتى شۇباتىلىڭقىراپ كەتتى. كەيىنىرەك قالعان اربالار مەن زەڭبىرەكتەردى قۋالاۋعا كەتكەن ماشتاي كەلدى. ول ەكىنشى روتانىڭ قۋىپ جەتكەنىن ايتىپ قۋانتتى. توسقاۋىلدا قالعان كۋسكوۆتان ءازىر حابار جوق. تەك جاڭاعى ءبىر ازىردە ارت جاقتان اتىس ەستىگەندەي بولدى. ول دا توعاندى بۋعان دولى وزەندەي قاپتاعان جاۋعا ازعانا كۇشپەن تىعىن بولا الماي كەلە جاتقان شىعار.
قورشاۋداعى اسكەردى سەرگەلدەڭگە سالىپ تيتىعىنا جەتەتىن دە، شىدام شەگىنەن اسىرىپ اشىندىراتىن دا اسا ءبىر قيىن ۇرىس باستالدى. مۇرات جول بويى كەزدەسىپ قارسىلىق ەتكەن شاعىن توپتاردى تىقسىرىپ، ىلگەرىلەپ كەلە جاتقاندا الدىنان ۇلكەن كۇش شىقتى. ەكى جاقتان كەسكىلەسكەن ۇرىس باستالدى. باتالون سەلدىر جاس قايىڭ ەسكەن الاسا توبەگە بەكىنىپ قارسىلىق ەتتى. توبەنىڭ سول باۋرايىن ىقتاي ءۇش-تورت ءۇيلى حۋتور ورنالاسقان ەكەن. اربالار مەن زەڭبىرەكتەر سونى پانالادى. جاۋىنگەرلەر قاردان ۇرا قازىپ، تاسالانىپ، قايىڭداردى پانالاپ اتىسىپ جاتىر. نەمىستەر ەكى رەت باس كوتەرىپ ۇمتىلىپ ەدى، ءجوندى ىلگەرىلەي الماي توقتاپ قالدى. دەگەنمەن باسىم كۇش وڭايعا سوعار ەمەس. قىسىپ بارادى. وڭ جاق قاناتتاعى ەكىنشى روتانىڭ ءحالى قيىنعا اينالدى. مۇرات سولاي قاراي جۇگىردى. بۇل جاقتا جاۋدىڭ كۇشى باسىم ەكەن. مۇرات جۇگىرىپ جەتكەنشە ولار تاعى دا اتاكاعا كوتەرىلدى. جاۋىنگەرلەر شىداي الماي بىرتىندەپ شەگىنە باستادى. روتا كومانديرى توقتاتا الماي بايەك بولىپ ءجۇر. مۇرات شەگىنگەندەردىڭ الدىمەن دەڭگەيلەنە بەرىپ، قالت توقتادى دا العا سىلتەي قولىن كوتەردى. كومباتتى كورگەن سولداتتار ۇرەيدى ۇمىتىپ، تاڭىرقاعانداي كىدىرىپ قالدى. «قايدا باراسىڭدار! العا!» دالانى باسىنا كوتەرە ايقايلادى مۇرات، ۇزىلگەن شەپ قايتا جالعاندى.
جۇگىرىپ دۋلات كەلدى. ول جاۋعان وقتان ونشا تاسالانباي جۇرەسىنەن وتىرا قالىپ:
— جولداس كاپيتان، سول جاقتان نەمىستەر كەلەدى، — دەپ حابارلادى.
— چەرت پوبەري! — دەدى مۇرات تىستەنىپ. ول قاسىندا جاتقان ۆولوشينگە قىسقا ءامىر ەتتى: — وسى ارادان ءبىر ادامىڭ قالعانشا شەگىنبە، ءبىر! ەكىنشى، ءبىر ۆزۆودتى سول قاناتقا، حۋتورعا جىبەر. — قارسىلىق ايتقىسى كەلگەن ۆولوشينگە جەكىپ تاستادى. — ۇرەي تۋعىزبا! ءبىراق تەز قيمىلدا!
سوعىسىپ جاتقان سولدات اينالاسىنداعى اياداي جەردى عانا كەرەدى. ودان ءارىنى بولجاي المايدى. سوندىقتان ءبىر ۆزۆودتىڭ كەيىن كەتىپ بارا جاتقانىن كورىپ وزگەلەرى دە تولقۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. مۇرات ءوز ءامىرىنىڭ ءقاۋپىن ءبىلدى.
ءبىراق وزگە امالى بولمادى.
سول. قاناتتان باتالوننىڭ تىلىن وراي جاۋ كولونناسى كورىندى. شىققان ءىزى — ارىرەكتە جايىلىپ جاتقان اناۋ ۇلكەن دەريەۆنيا سياقتى. سوعىس بولىپ جاتقان جەردىڭ مولشەرىن ولشەپ الىپ، كۇنى بۇرىن جۇبىن جازباي كەلەدى.
مۇرات ەندى حۋتور تاساسىندا ىركىلىپ قالعان قىرىق شاقتى جاۋىنگەرى بار ءبىر روتاسىن سولاي توستى. ول حۋتور شەتىندەگى ءبىر اعاش سارايدى تاسالانىپ ارتتان كەلە جاتقان دۇشپانعا كوز تىگىپ، بولاشاق ارەكەتىن ويلاپ تۇر.
جاۋ موينىنا سالعان تۇزاعىن قىسا ءتۇستى. «ەندى قورشاۋدى جارىپ شىعۋعا مۇرشا جوق. ەندىگى زور ماقسات وسى الاقانداي جەردە سىرەسىپ، قارسىلاسىپ باعۋدا. مىنا كۇيىمىزبەن قانشاعا شىدارمىز،— دەگەن وي كەلدى مۇراتقا.
بۇل ويدان مۇرات شوشىنعان جوق اۋىر نالىدى. كوز الدىنا ايشا كەلىپ تۇرا قالدى. قىزىل شىرايلى دوڭگەلەك ءجۇزى تولقىپ، قوڭىر كوزى مولدىرەي قارايدى. سۇلۋلىعى مەن ايەلدىك جىلى مەيىرىمى اياسىمەن جىبەككە وراعانداي مۇراتتى جۇمسارتىپ بارادى. مۇرات اششى مىرس ەتتى. «سەنىڭ ورنىڭ بۇل ەمەس. وق ءتيىپ كەتەر»!
— جولداس كاپيتان!
مۇراتتىڭ قاسىنا ارتيللەريا ۆزۆودىنىڭ كومانديرى كەلىپ تۇر ەكەن.
— اناۋ ناحالنىي فريستەردى ازداپ سوعىپ جىبەرسەم قايتەدى؟
— قانشا سناريادىڭ قالدى؟
— وتىز ەكى.
— جوق. سابىر ەت! ءالى كەرەگى بولادى. ۇرىس جاڭا باستالىپ كەلەدى. ناعىز جان القىمعا كەلىپ قالماسا، مەنىڭ بۇيرىعىمسىز ءبىر سنارياد شىعارما.
نەمىستەر ارتيللەرياسى ءالى اتقان جوق. ءوز اسكەرلەرىنە تيگىزۋدەن قاۋىپتەنەتىن بولار. ازىرگە جاياۋ اسكەرمەن قىسىپ بارادى. تاعى دا قانداي كۇش جۇمسارى بەلگىسىز. مۇراتتىڭ ارتقا ساقتاعان تاۋداي قۇرالى — وت پەن سۋدان امان الىپ كەلە جاتقان وسى ەكى كىشكەنە زەڭبىرەگى ەدى.
ءۇشىنشى روتا جاۋىنگەرلەرى قارعا سۇڭگىپ سوعىسقا دايىندالۋدا. ۆولوشين ۆزۆودى ءالى كەلگەن جوق. ول جاقتا مۇرات كەتكەسىن نەمىستەر تاعى دا اتاكالادى. ءقازىر ەكى جاعى قىرقىسىپ جاتىر. ءبىر ۆزۆودى كەتسە ارەڭ شىداپ تۇرعان شەپ سوگىلىپ كەتەتىنى انىق.
حۋتوردىڭ كىشكەنە كوشەسىنە دە وق ءجيى ءتۇسىپ جاتىر. ءبىر ۇيگە جاقىنداي بەرىپ مۇرات ەسىك الدىندا كوروستىليەۆتى كوردى. ول ىڭىرسىعان ءبىر جاۋىنگەردى قاپسىرا كوتەرىپ ۇيگە كىرىپ بارادى. ىلە مۇرات تا كىردى. قارا كولەڭكە الاسا بولمەنىڭ بۇرىشىنان ىڭىرسىعان داۋىستار ەستىلەدى. جىلىمشى قان ءيسى شىعادى. ءبىر بۇرىشتا ۇيلىعىپ تورت-بەس جاۋىنگەر وتىر. كوروستىليەۆ كوتەرىپ اكەلگەن ادامىن ەدەنگە جاتقىزا سالىپ، ونىڭ شينەلىن شەشە باستادى.
— مىلتىق ۇستاۋعا جارايتىندارىڭ شىعىڭدار ءقازىر! — دەدى مۇرات اقىرىن، ءبىراق وكتەم ۇنمەن.
ەكى جاۋىنگەر جايلاپ مىلتىقتارىنا سۇيەنىپ ورىندارىنان تۇردى. وزگەلەرى دە قىبىرلاپ اۋىر قوزعالعانداي بولدى. سۇلاپ جاتقان ءبىر جاۋىنگەر شىنتاقتاپ باسىن كوتەردى:
— مەنى تەرەزەگە جەتكىزىڭدەرشى. تىم بولماسا ءبىر تەسىكتى باعىپ جاتايىن.
سوعىس قىزا ءتۇستى. سول قاناتتان كەلگەن كولوننا ارت جاقتى وراي شابۋىلعا شىقتى. ورتاسىنان قاق جارىلىپ ەكى جاققا ىدىراي جۇگىرىپ تارادى دا، قارعا مالتىعىپ اياڭداپ ىلگەرىلەپ كەلەدى. ەكى جاق تا ازىرگە وق شىعارعان جوق. مۇرات جۇگىرىپ شەپتى ارالاپ، پۋلەمەت ۇيالارىن تەكسەرىپ ءجۇر. ءبىر شەتكە حۋتوردان جيناپ العان جارالىلارىن ورنالاستىردى. نەمىستەردىڭ تىڭ كۇشى جاقىنداسىمەن كىدىرمەي اتاكاعا كوشتى.
ەكپىندەپ مالتىعا جۇگىرىپ كەلەدى. كەزەنگەن مىلتىق اۆتوماتتارىنان ءتۇتىن بۇرقىلداپ قويا بەردى.
ارت جاقتان تاعى دا كۇش كەلىپ باتالوننىڭ قورشاۋعا الىنعانىن سەزىپ كوڭىلى مارقايعان نەمىستەر الدىڭعى جاقتان، وڭ قاناتتان شابۋىلىن ۇدەتە ءتۇستى. كەيدە بىرتىندەپ جۇگىرىپ ىلگەرىلەسە، كەيدە لاپ قويىپ ۇمتىلادى.
مايداننىڭ ەندى الدى-ارتى جوق، توڭىرەك تۇگەل اتىس. مانادان بەرى تىنىشتاۋ جاتقان قارسى بەتتەگى ءبىرىنشى روتا، ەندى نەمىستەردىڭ ۇستى-ۇستىنە ورەكپىگەن تەگەۋرىندى اتاكاسىنا ارەڭ توتەپ بەرەرلىك حالدە. ءبىر رەت شەبى جىرتىلىپ كەتىن ارەڭ جالعاندى. ۆولوشين باستاعان ەكىنشى روتانىڭ دا ءحالى جەڭىلدەمەدى. نەمىستەر ونىڭ وڭ قاناتىن تىقسىرىپ ەداۋىر-شەگەرىپ تاستادى. ۇزدىكسىز ۇرىستان قالجىراعان، جۇزدەرى تۇتىگىپ، كوزدەرى قىزارىپ كەتكەن جاۋىنگەرلەر ەڭ سوڭعى كۇشىن جيىپ ىشقىنىپ اتىسىپ جاتىر. جارالىلار ساپتان شىعۋدى قويدى. ەندى باس پانالار، جاراسىن كۇتەر تىل جوق. كەيبىر جارالىلار سوڭعى دارمەنىنە دەيىن اتىسىپ، قولىنان ۆينتوۆكاسىن تۇسىرمەستەن، قانى تاۋسىلىپ تالماۋسىراپ ماڭگى كوز جۇمادى.
قارسى الدىنداعى ءبىرىنشى روتانىڭ شەبى تاعى دا ءۇزىلدى. ون بەس شاقتى نەمىس سولداتى ىشكە كىرىپ كەتتى. مىلتىق اتىپ حۋتورعا قاراي جۇگىرىپ كەلەدى. مۇرات ارتيللەريستەر مەن سانيتارلاردى جيىپ حۋتوردا ىشكى بەكىنىس جاسادى، ولاردى ارەڭ جويدى. كوپ شىعىنعا ۇشىراپ، ابدەن السىرەگەن ءبىرىنشى روتا حۋتورعا قاراي شەگىندى. ۆولوشين روتاسى دا بەرى قاراي مايىسىپ كەلەدى. مۇراتتىڭ ءتۇرى جان شوشىعانداي ەدى. قارا ساقال قاۋلاپ وسكەن ءجۇزى قاپ-قارا بولىپ تۇتىگىپ، جاعى سۋالىپ كەتكەن.
ۇلكەيگەن قارا كوزىنىڭ جارقىلى كىسىنىڭ وڭمەنىنەن وتكەندەي. لac شينەلدىڭ شالعايىن ەكى-ۇش جەردەن وق تەسىپ وتكەن. ول ەندى وقتان جاسقانۋ دەگەندى ابدەن قويىپ العان.
ساڭقىلداپ ايقايلاعان داۋسى ءار ۆزۆودتان ءبىر ەستىلەدى.
ءار قيمىلىن ولشەپ-پىشىپ جاتۋعا مۇراتتىڭ مۇرشاسى بولمادى. وندا الدەقانداي ءبىر سەكەمشىل سەزگىشتىك پايدا بولدى. بۇكىل باتالون ءوز دەنەسى سياقتى، قاي جەرىنە باتىپ بارا جاتقانىن ايتقىزباي-اق سەزە قويادى. جاپىرىپ بارا جاتقان نەمىستەرگە قارسى شاراسى تاۋسىلىپ، ابدەن قالجىراعان سولداتتار كومباتتىڭ تانىس داۋسىن ەستىپ ۇلكەن كومەك كەلگەندەي تىڭايىپ قالادى.
— زولداس كاپيتان! ءسىز زارالانىپ قالدىڭىز!
ماشتاي جۇگىرىپ كەلە جاتقان مۇراتتىڭ جەڭىنەن تارتتى دا، ول قايرىلماعاسىن اياعىن توسىپ ەتپەتىنەن قۇلاتتى.
مۇرات ماشتايدى كوزىمەن اتا جالت قارادى. ءبىراق وردينارەس ودان قايمىقپاي تەز قالتاسىنان ءبينتىن سۋىرىپ الدى. مۇراتتىڭ جەڭىنەن قاپ اعىپ تۇر ەكەن.
ماشتاي قولىن تاڭىپ جاتقاندا مۇرات جاۋ جاقتى شولىپ ءوتتى.
— نەمىستەرگە تاعى كومەك كەلەدى! ءبىراق نەگە سونشالىق از!— دەپ ول تاڭىرقاپ قالدى.
ون بەس شامالى سولدات نەمىستەردىڭ تۋ سىرتىنا جاقىنداپ، اتىسا جۇگىرىپ كەلەدى. دۇشپان ۇيلىعىپ، ساسىپ قالدى. وسى كەزدە مۇراتقا «بۇل كۋسكوۆ بولار»، — دەگەن وي ساپ ەتتى. ول ماشتاي وراپ بولماعان ءبينتتىڭ شەتىن سۇيرەپ ورنىنان اتىپ تۇردى.
— ۆستات! ۆ اتاكۋ! ۆپەرەد!
— ۆزۆودتىڭ جارتىسىنان ايرىلدىڭ، قولىمنان كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەدىم! — دەدى كۋسكوۆ.
— راقمەت! — دەدى مۇرات ونىڭ قولىن قىسىپ. — ءبىر قورشاۋدان شىعىپ، ەكىنشى قورشاۋعا تۇستىك. حال مىناۋ.
— ءحالدى ءوزىم دە سەزىپ كەلە جاتىر ەدىم. — كۋسكوۆ اششى مىرس ەتتى.— كوپپەن بىرگە كوڭىلدىرەك بولار. قاي جەرگە بەكىنۋگە بۇيىراسىز.
كۇن كەشتەتىپ قالدى. قانسىراپ، سەلدىرەگەن باتالوننىڭ قارسىلىعى ءالى توقتالعان جوق. كەيدە تالماۋسىراپ ءسونىپ بارا جاتادى دا، كەيدە ىشقىنىپ قايتا لاپ ەتەدى. مۇرات دوشيەۆسكييدىڭ ارباسىنداعى سوڭعى پاترون جاشىكتەرىن ءوز قولىنان جونەلتتى. ارباكەشتەرىمەن قوسا دوشيەۆسكييدىڭ ءوزىن دە العى شەپكە قۋدى. ءبىراق ەندى العى شەپ قايسى، تىل قايسى اجىراتۋ قيىن ەدى. بەكىنىس شەڭبەرى ابدەن تارىلىپ، باتالون توبەنىڭ باسىندا شوقشيىپ قالدى. بip تىرەگى تورت-بەس ءۇيلى حۋتور عانا.
ءبىراز ۋاقىت جاۋدىڭ سەرپىنى باسىلعانداي بولىپ ەدى.
ارت جاقتان نەمىستەر قورشاۋدى تاستاپ كەتىپ جاتىر دەگەن حابار كەلدى. مۇرات العاشقىدا نەمىستەردىڭ بۇل ارەكەتىن تۇسىنە المادى. ءبىر كەزدە سول جاقتى وراي ماڭداي الدىنا قاراپ ويىسقان اسكەرلەردى كوردى.
— نەمىستەر ءقازىر تاعى دا اتاكاعا شىعادى، — دەدى مۇراتتىڭ قاسىندا جاتقان كۋسكوۆ. — تەمەكى تارتىپ الۋعا دا مۇرشا بەرەر ەمەس.
— ولار توپتالىپ جاتىر. قورشاۋدى بوساتىپ، ءبىزدى كەيىن قاراي قۋماق. — مۇرات ءسال ويلانىپ قالدى. ول ەندى كۋسكوۆقا شىنتاقتاي بۇرىلىپ يىعىنا قولىن سالدى.— ءبىراق ارت جاققا دا ساق بولۋ كەرەك. شالعان مانيەۆر بولماسىن. سەن ءقازىر ارت جاققا بار دا روتانى بەرى جونەلت!
ءوزىڭ ازعانا جاۋىنگەرمەن سوندا بولا تۇر.
— قۇپ،— دەپ كۋسكوۆ كەتۋگە ىڭعايلاندى.
مۇرات ءۆاسيلييدىڭ وزگەرىپ كەتكەنىن ەندى بايقاعانداي.
توپ-تولىق كىشكەنە بەتىنىڭ ەتى قاشىپ، جاق سۇيەگى سورايىپ قالىپتى. ءسال تۇرىكتەۋ قالىڭ ەرنى جۇقارىپ تىسىنە جابىسقان. بۇرىنعى جاس الپەتىن سۇستاندىرىپ ەزۋىنەن تومەن قاراي سىزىق تۇسكەن. اقشىل سارى نۇرلى ءوڭىنىڭ بوياۋى قاشىپ قۋقىل تارتقان. ونىڭ وسى بەت الپەتى، سورايعان تۇلعاسى — بالعىن جاپىراعىنان ايرىلىپ قاتتى بۇتاقتارى تىكىرەيگەن ەمەندى مۇراتتىڭ ەسىنە ءتۇسىردى.
— ءوق-دارى از قالدى. كىسى دە ازايدى. مىنا قالىڭ كۇشتى جارىپ وتە الماسپىز،— دەدى مۇرات اقىرىن عانا.
— ءبىراق بەرىسپەسپىز،— دەدى ۆاسيليي دە جايىمەن.
ەكەۋى ءبىر ءسات ءۇنسىز قاراستى دا، ايرىلىستى.
نەمىستەر بوي تاسالاماي وق جەتپەس جەرمەن وراعىتىپ كەلەدى. جاڭادان اسكەر كەلمەسە دە، باتالوندى قورشاپ تۇرعان كۇشتى ءبىر باعىتقا توپتاعاندا تىم سالماقتى ەكەن.
مىناۋ قالىڭ توبىر لاپ بەرگەندە ازايىپ، السىرەپ قالعان سەلدىر توپتى جانشىپ كەتەتىن ءتۇرى بار. مىنالاردىڭ ازىرگى قاراسىنىڭ ءوزى قۇلايتىن اۋىر سالماقتى سەزدىرگەندەي تىنىستى تارىلتىپ بارادى.
نەمىس كولونناسى ءجيى جايىلىپ، باياۋ كەلەدى. بۇرىننان جاقىنىراق كەلىپ جاتقان نەمىستەر دە قىبىرلاپ قوزعالا باستادى. جۋىقتاپ قالعان كەيىنگى كۇشتى توسىپ دايىندالىپ جاتسا كەرەك. قاپتاپ كەلە جاتقان قالىڭ جاۋعا جاۋىنگەرلەر ءۇنسىز كوز تىگىپ، ۆينتوۆكالارىن قىسا تۇسەدى. ەڭ سوڭعى جان-دارمەندى سالاتىن جەر كەلگەن سياقتى. ودان ءارى نە بولارىن قۇدايدىڭ ءوزى بىلەسىن.
مۇرات جاعدايدىڭ ناعىز قيىنعا اينالعانىن سەزدى. مىنا كۇشكە توتەپ بەرۋ قيىن. ءبىراق شەگىنۋگە دە بولمايدى. وندا تۇگەل قىرىلادى. «نە دە بولسا شىداپ باعايىق. تىستەسىپ ولەرمىز!» ول ەندى ەڭ سوڭعى كۇشىن سالدى.
زەڭبىرەكتەرىن العى شەپكە شىعارىپ، نەمىس شەبىن تۋرا كوزدەپ اتتى. قيىن ۇرىستىڭ ىشىندەگى ەڭ قيىنى باستالدى.
ازعانا سنارياد نەمىستەردى ءبىراز ۇركىتىپ، ەكپىنىن باسەڭدەتكەنمەن، قاتالاعاندا اۋىزعا تامىزعان تامشى سۋداي عانا بولدى. نەمىستەر قۇلاپ، ۇيلىعىپ از بوگەلدى دە، العا ۇمتىلدى. ءۇنى وشپەگەن ەكى پۋلەمەت قانا جان ساقتاپ تۇر. كەيبىر جاۋىنگەرلەر وعى تاۋسىلىپ، ىزالانىپ، دىڭكەسى قۇرىپ، مىلتىعىمەن جەردى ۇرادى. سەرەيىپ جاتقان جانسىز دەنەلەر كوپ پە، مىلتىق اتىپ، تىرشىلىك بەلگىسىن بەرگەندەر كوپ پە، ايىرۋ قيىن. ايقايلاي-ايقايلاي مۇراتتىڭ داۋسى ءبىتىپ قالدى. ول ەندى ولگەن پۋلەمەتشىنىڭ ورنىن باستى.
كەنەت مۇرات پۋلەمەتتەن باسىن كوتەرىپ الدى.
— نەمىستەر نەگە قاشتى، — دەدى ول اڭ-تاڭ بولىپ. قاسىندا جاتقان ماشتاي دا باسىن كوتەرىپ العان.
نەمىستەر توبى قاق جارىلىپ ەكى جاققا سەرپىلگەندە جۇگىرىپ كەلە جاتقان ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەر كورىندى.
— بارمىسىڭدار! تىرىمىسىڭدەر! باۋىرىم!
سترەلكوۆ جۇگىرىپ كەلگەن بويى پۋلەمەتتىڭ قاسىندا تۇرعان مۇراتتى قۇشاقتاي الدى.
— سەندەر ەكەندەرىڭدى ءبىلىپ ەدىم!
ءتورتىنشى تاراۋ
1
قاھارلى كەزەڭ تايانىپ كەلە جاتتى.
سوۆەت جەرىنە تەرەڭدەپ، ويسىراتا كىرگەن نەمىس-فاشيستەر بالتىق تەڭىزىنەن ازوۆ تەڭىزىنە دەيىن سوزىلعان ۇزاق مايداننان سىعىمداپ الىپ، ارتقا ساقتاعان رەزەرۆىمەن قوسا نەگىزگى كۇشىن موسكۆا تۇبىنە توكتى. ۇزىننان-ۇزاققا سوزىلعان يرەك مايدان شەبىنىڭ موسكۆا تۇسىنداعى ورتا دەڭگەيى سۋىرىلىپ العا شىعىپ بارادى. بۇرىننان دا سابىرلى اقىلعا كەمىس، ونىڭ ۇستىنە كارى ەۆروپاعا وڭاي تىزە بۇكتىرگەسىن تاسىپ كەتكەن ەسىرىك ەفرەيتور، جەتىنشى نويابردە موسكۆادا پاراد قابىلداماق ۋادەسى زايا بولعانىنا ىزالانىپ، اسكەرىن اسىقتىردى. وزگەگە كوڭىلدەرى سوقىر بوسا دا سوعىس تاسىلىنە جۇيرىك، قان ءيسى مۇرىندارىنا ءسىڭىپ قالعان گەنەرالداردىڭ اكەلگەن جوسپارلارىن قاراپ، قالشىلداعان قولىمەن وپەراسيا مەرزىمىنە كرەس تارتىپ، شاڭقىلداق اششى داۋسىمەن «جالقاۋ وگىزدەر!» دەپ بالاعاتتاپ، ىلگەرى قاراي نۇقىدى. دەگەنى بولىپ جامان ۇيرەنگەن ەسەر ءتوزىمسىز دە، ساتسىزدىككە، بوگەتكە شىدامسىز، ىزاقور دا بولادى. ەۆروپانى مايداي ءتىلىپ وتكەن تەمىر كۇشىنىڭ ەندى تاسقا ءتيىپ مۇقالىپ بارا جاتقانىنا كۇيىپ-پىسەدى. جەڭىل جەڭىسكە ۇيرەنىپ، قاتتى قارسىلىقتان قاجي باستاعان، ءبىر جاعىنان ورىس قىسى قىسقان نەمىس-فاشيست سولداتتارى دا نىسانانىڭ جاقىندىعىن سەزىپ، اياز قارىعان مۇرىندارىنا جىلىنىڭ ءيسى كەلىپ كيمەلەي تۇسەدى.
ءفاشيزمنىڭ تابانىنا تۇسكەن حالىقتار قارا ءتۇن سەرپىلەر مە دەپ شىعىسقا قارايدى. ءبىراق قالىڭ تۇنەك ءالى شىعىسقا قاراي جىلجىپ بارادى، ءۇمىت وتىنداي جارقىراعان جارىق جۇلدىزعا ءتونىپ كەلەدى. رەڭى سۋىپ، قار جامىلعان پيرەنەي، الپى، كارپات تاۋلارىندا، ەۆروپا ورماندارىندا، ەسىك، تەرەزەسى تاس قىمتالعان وڭاشا ۇيلەردە قولىنا قارۋ الىپ، فاشيزمگە قارسى شىققان جاندار راديو قابىلداعىشتىڭ سىرىلداعان داۋسىنا قۇلاق توسادى. كوڭىلدەرى ەلەگىزىپ موسكۆا حابارىن تىڭدايدى. جاۋ باسىپ العان جەردەن ورە كوتەرىلگەن سوۆەت پارتيزاندارى دا پريەمنيكتىڭ قۇلاعىن بۇراپ، اۋەنى قارماپ موسكۆا داۋسىن ىزدەيدى. ەرتەڭگى سمەناعا اسىققان جۇمىسشىلار زاۆود قوراسىنىڭ قار باسقان كەڭ الاڭىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، رەپرودۋكتورعا قۇلاق تىگەدى. سۋىق حابار كوڭىلدى جىلىتپايدى، قاباق تۇنەرىپ، جۇمىرىق تۇيىلە تۇسەدى. جۇرەككە قانجار تاياندى.
وداقتاس، نيەتتەس ەلدىڭ ءمينيسترى موسكۆاعا كەلۋدىڭ ءوزىن كوز جۇمعان تاۋەكەل، جۇرەك جۇتقان ەرلىككە بالادى. سوندا دا «الدەقالاي بولىپ كەتەر»، — دەگەن كۇدىكپەن سامولەتتىڭ قاسىندا حابار توستى. ءبىراق جامانات حابار كەلمەدى.
موسكۆا بەرىلمەدى. قالا سىرتىندا تانككە قارسى ورلار قازىلىپ، سوياۋ تەمىرلەر قاعىلىپ، رەلس روگاتكالار قويىلدى، تىكەنەكتى سىمدار تارتىلدى. «جامان ايتپاي جاقسى جوق» — قالانىڭ كوشەلەرىندە دە بەكىنىس جاسالدى.
بەيبىت قالا تەمىر قۇرسانعان سوعىس قامالىنا اينالدى.
جان-جاقتان توعىسقان تەمىر جولدارمەن قىزىل ۆاگوندى ۇزىن سوستاۆتار ءبىر ارناعا — موسكۆاعا كەلىپ قۇيىپ جاتتى. قالانىڭ سولتۇستىگىندەگى زاگورسكى ماڭىنداعى پوسەلوكتەرگە، دەريەۆنيالار مەن ورماندارعا ۇلكەن كۇش توپتالدى. اعاش ارالارىنان تانك زەڭبىرەكتەرىنىڭ سۇستى وڭەش تەرى سىعالايدى.
كالينيننەن تۋلاعا دەيىن، وسى كەزگە شەيىن بولىپ كورمەگەن ايقاس، موسكۆا ايقاسى ءجۇرىپ جاتتى. جاۋ ءۇش باعىتتان وڭتۇستىك پەن سولتۇستىكتەن جانە قالانىڭ وكپە تۇسىنان زور شابۋىل باستادى. باتىس مايداننىڭ اسكەرلەرى تۇس-تۇستان قالاعا ۇمتىلعان دۇشپاننىڭ تانك ارميالارىنا قارسى كەسكىلەسكەن قيىن سوعىس جۇرگىزىپ جاتتى. ولار مايداننىڭ جىرتىلىپ كەتكەن جەرىن ازعانا تىڭ كۇشپەن تىعىنداپ، بىردە تابان تىرەسە قارسىلاسىپ، بىردە قارسى ۇمتىلىپ، بىردە شەگىنىپ، اقىرىن سىرىلىپ موسكۆاعا جاقىنداپ كەلەدى. ءبىراق كەيىن قاراي قادام باسقان سايىپ قارسىلىق تا كۇشەيىپ بارادى. ەندى شەپتى بۇزعان اسكەر ءبىرازعا دەيىن سىلتەپ شالقىپ كەتەتىن ستراتەگيالىق كەڭىستىك دەگەن جوق. ءار سۇيەم جەر ءۇشىن قىرعىن ۇرىس بولادى.
موسكۆا تۇبىندەگى ۇلكەن مايداننىڭ شاعىن ءبىر ۋچاستوگىندە پانفەروۆ ديۆيزياسى سوعىسىپ ءجۇر. ديۆيزيانىڭ قورعاعانى — جاۋ شابۋىلىنىڭ تەمىر تۇمسىعى — ۆولوكالامسك باعىتى. بۇل موسكۆانىڭ وكپە تۇسى. جۋىردا عانا كەيىننەن قوسىلىپ اسكەرلەر كەلىپ تولىقتىرىلسا دا، قاقاعان قاتتى ۇرىس ديۆيزيانى ورتايتىپ بارادى. جاۋىنگەرلەر كۇنىنە بىرنەشە جاۋ اتاكاسىن تويتارادى. ءبىر اتاكانى ارەڭ تويتارىپ، جارالىلارىن جونەلتىپ، ءوق-دارى تاسىپ، ەسىن جيىپ ۇلگىرمەي جاتقاندا ەكىنشى اتاكا باستالادى. ۇستى-ۇستىنە تومپەشتەگەن تەمىر سوققى ديۆيزيانىڭ جىڭىشكە شەبىن ءۇزىپ كەتەدى. اراسىن جاۋ ءۇزىپ كەتكەن بولىمدەر ءوز بەتىمەن سوعىسا بەرەدى. وسىنداي كەزدەردە شەپ قۇرعان ەكى جاق شىم-شىتىرىق ارالاسىپ، الدا دا، ارتتا دا، بۇيىردە دە قان جوسا سوعىس بولىپ جاتادى. جاۋدىڭ كوپ تانكتى بەتكە ۇستاعان قالىڭ كۇشى — ديۆيزيانى جاپىرا شەگىندىرە الماي، ونى جاپىراقتاپ جۇلىپ، بولشەكتەپ ايىرۋعا تىرىسادى. ءبىر عاجاپ زور ماگنيت الىپ كۇشپەن ءۇيىرىپ تارتقانداي بولشەكتەلىپ قالعان بولىمدەر تەمىر قۇرساۋدى تەسىپ ءوتىپ قايتا تۇتاسادى. باتالوندار، روتا، ۆزۆودتار، جەكە سولداتتار قورشاۋدى جارىپ شىعىپ، ديۆيزيانىڭ كەتىگىن بۇتىندەپ، ساپقا تۇرىپ جاتتى.
2
پانفەروۆ باتالوننىڭ قورشاۋدان شىققانىن ەستىپ، مۇراتقا جولىققانشا اسىقتى. ول جاۋىنگەرلەردى كورىپ، باتالوننىڭ كومانديرىمەن سويلەسىپ قايتپاققا ەگوروۆ پولكىنا ءجۇرىپ كەتتى. اسىرەسە سوڭعى كۇندەر گەنەرالدى قاتتى قينالدىرعان-دى. دۇشپاننىڭ شابۋىلى ۇدەي ءتۇستى. سوعىستان قالجىراپ ديۆيزيا جاۋىنگەرلەرى ازايعان سايىن، شابۋىل جاساعان دۇشپاننىڭ كۇشى كوبەيە تۇسەدى. ءوزى قولىنا مىلتىق الىپ جاۋمەن ايقاسپاعانمەن نەمىس شابۋىلىنىڭ بار سالماعىن قابىرعاسىمەن سەزگەندەي بولادى. تابيعاتىنان سابىرلى، سالماقتى پانفەروۆتىڭ مىنەزىنە دە وزگەرىس كىرگەندەي. راس، ءالى دە ورىنسىز كۇيىپ-پىسىپ، دىزالاقتامايدى، ءبىراق كەيدە سابىرسىز جەكىرە ايقايلاپ قالادى؛ اۋىر مىعىم قيمىلىنا دا كۇيبەلەڭ ەنە باستاعان. قانشا الاس-قاپاس بولسا دا، كۇندە تاڭەرتەڭ قىرىنىپ، ءۇستى-باسىن مۇنتازداي تازا ۇستاۋشى ەدى. ەكى-ۇش كۇننەن بەرى قىرىنۋعا دا مۇرشاسى بولمادى.
بۇگىن دە ساسكەدەن باستاپ نەمىستەر ديۆيزيانى بارلىق فرونتتان تۇتاس اتاكالادى. العى شەپتەگى بولىمدەر جاۋدىڭ ءۇش اتاكاسىن تويتاردى. اسىرەسە كارپوۆ پولكى كۇنى بويى قاتتى سوققىنىڭ استىندا بولدى. ءبىر رەت جاۋدىڭ ءبىر روتاداي سولداتتارى شەپتى جارىپ تىلعا دا ءوتىپ كەتتى. پانفەروۆ كوپ ۋاقىت كارپوۆ پولكىندا بولىپ، وعان ديۆيزيادان كومەك سۇراماي جاۋدى ءوز كۇشىمەن توقتاتۋدىڭ «ءادىسىن ۇعىندىردى». كارپوۆقا ونى ۇعىندىرۋدىڭ جولى ونشا كوپ ءسوزدى كەرەك ەتكەن جوق. ۇرىستىڭ ەڭ اۋىر كەزىندە كومديۆ قاسىندا بولعاسىن، ونىڭ قاباعىنا قارادى دا، اشەيىندە قيت ەتسە كومەك سۇرايتىن كارپوۆ ۇندەي المادى. دۇشپاننىڭ اتاكاسى تويتارىلعاننان كەيىن، پانفەروۆ كەتىپ بارا جاتىپ وعان: «كوردىڭ بە، كومەكسىز دە كۇن كورۋگە بولادى ەكەن عوي»،— دەدى.
ەكى كۇننەن بەرى ۇيقى كورمەي، كارپوۆ پولكىنان كەشكە قاراي شارشاپ قايتقان پانفەروۆ شتابقا كەلىسىمەن مۇرات باتالونىنىڭ حابارىن ەستىپ، تەز قىرىندى دا، تاماققا قاراماي ءجۇرىپ كەتتى. ەگوروۆ پولكى وڭ قاناتتا بولاتىن. ەگوروۆتىڭ ءوزى انەۋگى ۇرىستا جارالانىپ كەتتى دە، كومانديرلىك مىندەتتى كۋپسيانوۆ اتقارىپ ءجۇر. ورمان ىشىمەن، جالعىز اياق جولمەن جۇرەتىن بولعاسىن پانفەروۆ اتقا ءمىنىپ شىقتى.
ورمان ءىشى ءجيى قيمىلعا ەنگەن. ۇلكەن شايقاس سايابىرلاعان كەزدە تىل جاقتىڭ قاربالاس قيمىلعا ەنەتىن ادەتى.
العى شەپتەن جارالىلاردى تىلعا جونەلتىپ جاتادى.
جارالىلار تيەلگەن اربا، نە بولماسا باسىن تاڭىپ العان، قولىن موينىنا اسقان، اقساڭداي باسقان جارالىلار، قان ءيسى كوڭىرسىگەن، ءالى دە بۋسانىپ، قىزۋى باسىلماعان مايدان رەڭىن تانىتادى. جىڭىشكە كابەلدى بويلاي جۇگىرىپ سۆيازيستەر كەتىپ بارادى. الۋان ءتۇرلى تاپسىرمامەن، شارۋامەن ارلى-بەرلى جۇگىرگەن سولداتتار مەن وفيسەرلەر، سالدىرلاعان اربالار، گۇرىلدەگەن ماشينالار جاڭا عانا قان سوقتا جاساپ، تالاي توننا قورعاسىن مەن ءدارىنى جالماعان سوعىس قوياسىن تولتىرۋدىڭ قامىندا.
الگىندە عانا ايازدى جەل بەتتى قارىپ، قۇرعاق قاردى سىرعىتىپ ايداپ بارا جاتىر ەدى، ورمان ىشىنە كىرە سۋ سەپكەندەي باسىلدى. تەك قاراعاي باستارىنان قىلاۋلاپ قار ۇشقىندايدى. پانفەروۆ جەلە جورتىپ ورمان شەتىنە شىقتى. الدىندا كولبەپ بارىپ ۇشكىر بۇرىشتى ورمانعا تىرەلەتىن جازىق دالا جاتىر. جازىق وڭعا تامان، ۇشكىر ورماندى اينالىپ ءوتىپ، جىڭىشكەرە سوزىلىپ بارىپ كەشكى قاراڭعىلىققا ۇلاسىپ كەتەدى. قازاق دالاسىنىڭ بىرىنە ءبىرى جالعاسىپ كەتە بەرەتىن ادىرلارى، كەڭ جازىقتارى سياقتى، ورتالىق روسسيا جەرىنىڭ بەدەرى دە ءبىرىڭعاي كەلەدى. كوبىنە جازىق، ءارتۇرلى دوڭەس، وي، جىرالار ءبىرىن-بىرى قايتالاپ ءجيى كەزدەسەدى. مۇندا جەر الپەتىن الۋان وزگەرتەتىن ورماندار عانا. كوبىنە قاراعاي، ارشا، قايىڭ بولىپ كەلەتىن، كەيدە جوكە، ۇيەڭكى، تەرەك، ەمەن ارالاس كەلەتىن جىڭىشكە، نە جالپاق ۇشكىر، نە دوڭگەلەك، قالىڭ، نە سيرەك ورماندار الۋان ءتۇرلى قۇبىلىپ، ارالارىندا جاتقان جازىق دالاڭعا الدەنەشە ءتۇر بەرەدى. ءقازىر پانفەروۆ كەلە جاتقان دالاڭ ءبىرى ءتۇزۋ، ءبىرى قيسىق ەكى سابى بار ءشومىش سياقتى.
پانفەروۆ ورماننان جەلە-جورتىپ شىعا بەرە، اتىنىڭ باسىن وقىس تەجەدى. ۇزەڭگىگە شىرەنە كوتەرىلىپ، الدىڭعى جاققا كوز تاستاپ تۇر. اناۋ قاراۋىتقان ورماننىڭ ار جاعىنان قويۋ قارا ءتۇتىن كوتەرىلىپ، كوكشىل بوياۋى قۋقىل تارتىپ، قاراۋىتقان كەشكى اسپانعا بۋداق-بۋداق ورلەپ ماڭيدى. جالىننىڭ قىزىل-سارعىش ءسۇيىر ءتىلى دە سۋماڭداپ كورىنىپ قالدى.
— نەمىستەر ورتەگەن عوي، — دەدى، مانادان بەرى گەنەرالدىڭ سوڭىندا ءۇنسىز كەلە جاتقان اديۋتانت قاتارلاسا بەرىپ. — جاندىرعىش وقپەن اتادى. ولار قاراڭعىدا قورقادى. تۇنگە قاراي شام جاققانى عوي.
گەنەرال ۇندەمەدى. ەلگەزەك جاس جىگىتتىڭ داۋسىندا تولقۋ، تىكسىنۋ جوق، ءۇنى سونداي اشىق. «انەكەي شاقىرىلعان كومانديرلەر دە كەلىپ قالدى»، — دەپ تۇرعانداي. پانفەروۆ ۇزەڭگىگە سىرەسكەن كۇيى قوزعالماي، ورتكە قادالا قارايدى. جانىپ جاتقان ۇيلەردىڭ دە ءتۇر-تۇسىن كورىپ تۇرعانداي. انە ءبىر ءسۇيىر ءتىلى سۋماڭداعان جالىننىڭ استىنداعى ءۇي — سابان جاپقان، يتارقا تىك توبەلى بولۋى كەرەك. پانفەروۆ جاس شاعىندا دەريەۆنيادا ءدال وسىنداي ۇيدە تۇرىپ ەدى. ءۇيدىڭ سىرتى ۇسقىنسىز بولعانمەن كىشكەنە تەرەزەلەرى، الاسا بولمەنىڭ ىشىندە وسى كۇنگە دەيىن ۇمىتىلماعان ەرەكشە جىلۋ بار ەدى. ۇلكەن ورىس پەشى، قاراۋىتقان تاقتايلارىنىڭ اراسى اجىراپ قيسايا مايىسقان ەدەنى، بۇرىشتاعى كادۋشكا، تەرەزە الدىندا تۇراتىن ۇزىن سكامەيكا — ءبارى كەلىپ كوز الدىندا تۇرا قالدى. سول سكامەيكادا رايا تالاي وتىرىپ ەدى. وسى ءبىر بۇيرالانعان شيكىل شاشتى، اق سارى قىزعا بالا جىگىت ۆاسيا پانفەروۆتىڭ ىقىلاسى قاتتى قۇلاپ ەدى. رايا ونشا سۇلۋ دا ەمەس-تى، قايقىلاۋ بىتكەن كادىمگى ورىس مۇرىن، جاق سۇيەگى شىعىڭقى، سوندىقتان با، كوزى ءسال قىسىڭقى. كوزىن ءشۇيىرىپ ىلعي كۇلىمدەپ تۇراتىن سياقتى. سول رايا ءوزىنىڭ ەركە، نازدى مىنەزىمەن، ويناقى، اسەم قيمىلىمەن، ۆاسيا ءۇشىن وزگەدەن ەرەكشە بار بىتىمىمەن تۇيىق مىنەزدى، كەڭ جاۋرىندى، دەمبەلشە، سالماقتى جىگىتتى اياسىنا تارتىپ الىپ ەدى. ۆاسيا ونى كوكتەمدەي شۋاقتاي جايدارى، راقات، تىنىش ماحابباتپەن ءسۇيىپ ەدى. ءبىرىنشى يمپەرياليستىك سوعىس باستالدى. ۆاسيا اسكەرگە كەتتى. ودان ازامات سوعىسى. پانفەروۆتىڭ وسى العاشقى ماحابباتى اششى قايعىعا سالىپ كۇيىندىرمەي، ويسىراتىپ وكىندىرمەي، ءبىراق ەلۋگە كەلگەنشە ۇمىت بولماي جۇرەگىنىڭ الىس تۇكپىرىنەن جىلى ورىن تەۋىپ، ەسكىنىڭ كوزىندەي مۇڭلى، ءتاتتى ەسكەرتكىش بولىپ جاتا بەرەتىن. ءقازىر دە، تەرەزەنىڭ الدىندا، سكامەيكانىڭ ۇستىندە وتىرعان رايا كوز الدىنا ەلەستەپ، جۇرەگىن ءبىر بۇلك ەتكىزدى. «اركىمنىڭ جىلى ورنى، ۇيرەنشىكتى ۇياسى جانىپ جاتىر»، — دەپ ويلادى پانفەروۆ.
گەنەرالدىڭ ۇيرەنشىكتى ورتكە نالي قاراعانىن سەزگەن اديۋتانت، ونىڭ كوڭىلىن اۋلاعىسى كەلىپ:
— ول دەريەۆنيالاردا حالىق جوق. ءبارى كوشىپ كەتكەن،— دەدى.
گەنەرال وزىمەن ءوزى سويلەسكەندەي، ءجاي كۇبىرلەپ:
— بوسىپ كەتكەن، — دەدى. — ولار قايتىپ كەلەدى عوي.
تۇيىنشەكتەرىن ارقالاپ، بالالارىن جەتەكتەپ، شۇبىرىپ كەتىپ جاتقان بوسقىندار كوز الدىنا كەلدى. قاتال كەزدە بۋىنىن بوساتقان وسى ءبىر كورىنىستەن ارىلعىسى كەلىپ، گەنەرال اتىن تەبىنىپ جەلە جورتىپ كەتتى. «ءۇي تۇگىل ادامدار قان جوسا بولىپ جاتقاندا، دۇشپان موسكۆاعا تايانعاندا، باكەنە كىشكەنە ۇيلەردىڭ قامىن ويلايتىن ۋاقىت پا؟» دەپ، ءوز كوڭىلىنە قارسى داۋ ايتىپ، جاڭاعى ءبىر تەبىرەنتكەن ويدان سەرپىلمەكشى بولدى. ءبىراق لاۋلاپ جانىپ جاتقان قامىس توبەلى ءۇي كوز الدىنان كەتەر ەمەس.
انەكەي ءورت ءۇيدىڭ توبەسىن ۇڭگىپ، ىشىنە كىردى، قويۋ قارا تۇتىنگە تۇنشىققان ءۇيدىڭ ىشىنە جالاقتاعان جالىن تىلدەرى سۇيرەلەڭدەپ تەرەزەگە ۇستاعان نىلدەگەن كوكشىل پەردەنى جالماپ، تەرەزە الدىنداعى ۇزىن سكامەيكانى شارپىعانداي بولادى. گەنەرال ەندى اديۋتانتىنا بۇرىلىپ، ادەتىنەن تىس كوتەرىڭكى، جىلدام سويلەپ كەتتى.
باتالون تىلداعى ءبىر كىشكەنە دەريەۆنياعا ورنالاسقان ەكەن. كوشەدە قاراۋىتقان ادامدار سيرەك كەزدەسەدى. شاماسى تيتىقتاپ، قاجىعان سولداتتار ۇيدى-ۇيگە كىرىسىمەن سۇلاي كەتسە كەرەك. ورتاڭعى ءبىر ۇيدەن مۇرات شىقتى.
ول قارا كولەڭكەدە گەنەرالدى شىرامىتىپ، قارسى ءجۇردى. الدىنا كەلىپ مۇرات راپورت بەرە باستاعاندا پانفەروۆ اتىنان قارعىپ ءتۇسىپ، كومباتتىڭ ءسوزىن ءبولىپ قولىن ۇسىندى. مۇرات گەنەرالدىڭ قولىن قاتتى قىستى. پانفەروۆ مۇراتتىڭ بەتىنە قادالا ۇزاق قارادى دا، قاتتى قىسىپ قۇشاقتاپ ءسۇيدى.
— قانەكەي، ۇيگە كىرەلىك، — دەدى گەنەرال، سىرت اينالا بەرىپ، كوزىن ۋقالاپ.
بولمەنىڭ ورتاسىنداعى ستولدىڭ ۇستىندەگى جالعىز شىراق سارعىش سولعىن ساۋلەسىمەن بولمەگە ارەڭ جارىق بەرىپ تۇر. تەرەزەلەر پلاشش-پالاتكالارمەن تاس قىمتالعان. ءۇيدىڭ بۇرىش-بۇرىشى قارا كولەڭكە. گەنەرال كەلگەن سوڭ ماشتاي ارقا قاپشىعىنان الىپ، ەكىنشى شىراق جاقتى. ستولدىڭ باسىنا كەلىپ وتىرعان پانفەروۆ مىرس ەتتى دە ماشتايعا بۇرىلىپ:
— ولاي بولسا، سەن ءۇش شىراق جاق. تۋرا شىركەۋدەگىدەي بولسىن، — دەدى.
— بولعانى وسى، ولزا دۇنيە ەدى، زولداس گەنەرال، — دەدى ماشتاي ەزۋ تارتىپ.
— گەنەرالعا شاي ىسىتىپ، تاماق قامدا. نە اكەلدى ەكەن، ۋجىنعا تاۋىرىرەگىنەن اكەل، — دەدى مۇرات ماشتايعا.
— شاي بولسا... مەيلى، بوتەن بولماس،— دەدى پانفەروۆ شىراقتىڭ ساۋلەسىمەن مۇراتتىڭ ءجۇزىن باعدارلاي قاراپ.
مۇراتتىڭ اققۇبا ءوڭى توتىعىپ قاراۋىتقان، جاعى سولىپ، كوزى ۇلكەيە تۇسكەن. سامايىنان قاۋلاي وسكەن قارا ساقالى ۇرتىنىڭ ۇستىنە كەلگەندە جاق استىنا قاراي ۇيىسا شەگىنگەن. بۇرىن كوزقاراسى جۇمساقتاۋ ەدى، ەندى كوزىندە كومىردەي قارا، سۋىق جارقىل بار. مۇراتتىڭ كەڭ جاۋىرىندى، ءىرى سىمباتتى تۇلعاسىنا، ورتاسى ءسال دوڭەستەنگەن، ءۇش جاعى كوتەرىڭكى اسەم ەر مۇرنى جاراسقان ءپىل سۇيەگىنەن جونعانداي كورىكتى دە، وتكىر بەت الپەتىنە پانفەروۆ سۇيسىنە، قىزىعا قارايدى. «مۇنىڭ ءار قيمىلى دا، ءىسى دە سەنىمدى، ءدال، تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىن. بۇل بولبىرلىقتى دا، دايەكسىز ەكىۇشتىلىقتى دا بىلمەيدى»، — دەپ ىشتەي سۇيسىنەدى پانفەروۆ.
— ال، كانە ايت... بايانداشى باستان كەشكەنىڭدى.
— وسى سوبالاڭنىڭ بارىنە... مەن ءوزىم كىنالىمىن، — دەدى مۇرات ويلانىپ. — سوعىسقا ەلىگىپ كەتىپ جان-جاعىمدى، جالپى جاعدايدى بايقاماي قالىپپىن. اڭعالدىقتان قاقپانعا ءتۇسىپپىن. سول ءۇشىن سازايىمدى تارتتىم. وسى قورشاۋدان ارتىق ازاپتى ەندى كورە قويماسپىن.
پانفەروۆ ادەتىنشە ساۋساعىمەن ستولدى تىقىلداتىپ، مۇراتقا جاناشىر كەسكىنمەن قاراپ وتىر.
— ول ءۇشىن مەن سەنى ايىپتاماق ەمەسپىن. پولكتىڭ باتالوندارمەن قاتپاسى ۇزىلگەن. جانە دە ءۇشىنشى روتا تۇراقسىزدىق جاساپ، دۇشپان تىلعا تەز ءوتىپ كەتتى. جالپى نەمىستەردىڭ كۇشى تىم باسىم بولدى عوي، — دەدى پانفەروۆ.
— سولايى سولاي-اۋ. مەن ءوز جازامدى تارتتىم، سىزدەن قوسىمشا جازا كۇتىپ وتىرعانىم دا جوق. ءبىراق باسقا باتالوندار قورشاۋدا قالعان جوق قوي. «ال، مەن نەگە قالدىم» دەگەن وي مازامدى كەتىردى. — مۇرات پانفەروۆتىڭ كوزىنە اشىق، تۋرا قارادى. — نەگە ەكەنىن دە انىق بىلمەيمىن، ءبىراق وزىمە رەنجيمىن.
ءۇمىتسىز جوعالتقانى تابىلعانداي قۋانىپ، قاتقىل كوڭىلى ءجىبىپ كەلگەن پانفەروۆقا مۇراتتىڭ ءوزىن-وزى جەرلەگەن سوزدەرى ۇنامادى. باتالوننىڭ قورشاۋدان شىققانىنا بۇل ءبىر ەسە قۋانسا، مۇرات ءۇش ەسە قۋاناتىن ءجونى بار ەمەس پە؟ «وسىنىسى جاساندى كىشىلىك ەمەس نە ەكەن»، — دەپ، مۇراتتىڭ بەتىنە قاراپ ەدى، ونىڭ جۇزىنەن تەك شىن وكىنىش اجارىن كوردى. سودان كەيىن بۇل «ءالى دە مەن ۇعىنىپ بولماعان قازاقىلىق ءبىر مىنەزى بولار»، — دەپ جورىدى.
— كەلەر جولى اقىلدىراق بولارسىڭ، — دەپ مىرس ەتتى ول، ستولدى ساۋساعىمەن قاتتىراق شەرتىپ قويىپ. — ۋاقاسى جوق. جاقسىلىقپەن تىنعان نارسەنىڭ ءبارى جاقسى. ال، سەنىڭ قورشاۋدان شىققانىڭا مەنىڭ ءوز باسىم قاتتى قۋاندىم. جاعداي وتە قيىن دا، نەعايبىل ەدى عوي. نەمىستىڭ كۇشى تىم قالىڭ بولدى.— پانفەروۆ شىنتاعىن ستولعا تىرەي، بويىن تۇزەپ الىپ، مۇراتتىڭ بەتىنە قادالا قارادى. ءبىراق ونىڭ كوز الدىندا مۇرات ەمەس، الىستاعى وقيعالار تىزبەگى تۇردى. — مەن ساعان سەندىم. قالاي بولعان كۇندە دە جاماناتقا ىلىكپەيتىنىڭدى، ابىرويىڭدى ساقتايتىنىڭدى ءبىلدىم. ءبىراق سوعىس قوي... كۇن اسقان سايىن سەنىڭ قورشاۋدان شىعۋ مۇمكىندىگىڭ ازايا بەردى. نەسىن جاسىرايىن «باتالوندى جوعالتتىم عوي»،— دەگەن دە كەزىم بولدى. — ول ەندى مۇراتقا ءارى كىنالى، ءارى مەيىرىمدى شىرايمەن قارادى. — ونى كەشىرەرسىڭ. قارت ادام ۋايىمشىل بولادى دەۋشى ەدى. قارتايعان بولارمىن، — دەپ مۇڭايا مىرس ەتتى.
باستىق پەن باعىنىشتىنىڭ اراسىنداعى قاتقىل رەڭ ءجىبىپ، ءتۇيىن جازىلىپ كەتتى. ەندى ءبىرىن-بىرى جوعالتىپ تابىسقان ەكى دوس كوڭىل جالعاستى. مۇراتتىڭ دا ءوڭى جۇمسارىپ، رەڭىن مۇڭلى مەيىرىم شالدى. ول ىشتەي ريزالىق ءبىلدىرىپ ۇندەمەي وتىر. گەنەرال دا از ۋاقىت ءۇنسىز وتىردى.
پانفەروۆ ءوز باسى قاشان دا قاراپايىم، كوزگە قوراشتاۋ بولاتىن. قيمىلىندا دا، ىسىندە دە جالت ەتىپ كوز تارتارلىق اسكەري اسەمدىك، ۇشقىر ويناقىلىق جوق. تەك ىستەگەن ىسىنە اسا مۇقيات شارۋاقول، قۇنتتى، تىندىرىمدى بولاتىن. ءوزىن دە، ىستەگەن ءىسىن دە قومسىنىپ، ىلعي كوڭىلى تولماعان سوڭ قانداي ءىستى باستاسا دا ايتەۋىر جەرىنە جەتكىزبەي تىنبايتىن. سوندىقتان با، پانفەروۆ وسى ءبىر تەنتەك، وجەت كاپيتاندى جاقسى كورەتىن. ونىڭ تۇلعاسىنا، العىر ويىنا، وجەت تە ءساندى قيمىلىنا ىشتەي سۇيسىنەتىن.
مۇراتتا اسكەري ادامنىڭ شيراق تا اسەم قيمىلى بار.
ونىڭ ءىسى دە، ءوزى دە جارق ەتىپ كوز تارتىپ، ەرىكسىز سۇيسىندىرەدى. گەنەرال كەيبىر وزىندە جوقتى وسى مۇراتتان تاپقان سياقتى.
پانفەروۆ مۇراتتىڭ تاعى ءبىر قاسيەتىن اڭعاردى. ونىسى تىم نامىسكەرلىگى، ءتىپتى وزىمشىلدىگى. مۇرات قاشان دا ءوز قاتارلاسىنىڭ الدىندا بولۋعا، ىستەگەن ىسىنە قىلاۋ تۇسىرمەۋگە بارىن سالادى. باتارەيا كومانديرى، ودان باتالون كومانديرى بولىپ جۇرگەندە ونىڭ باتارەياسى، باتالونى ىلعي الدا بولاتىن. كۇنى كەشە الۋان ءتۇرلى كاسىپ ەتكەن، ساپتى كورمەگەن سولداتتاردى اياماي قۋالاپ، ازعانا كۇندە شيراتىپ شىعاردى. وزگە بىرەۋ الدىنا ءتۇسىپ كەتسە ودان وزعانشا تاعات ەتپەيدى. ونىڭ وسى نامىسكەرلىگى ازىرگە ونى العا سۇيرەپ كەلە جاتقان كۇشتىڭ ءبىرى. ءبىراق بارا-بارا مەنمەندىككە اينالىپ كەتە مە، ونىڭ دا نىشانى جوق ەمەس، ول اراسىن پانفەروۆ ءازىر بىلە المادى. جاقسى كورەتىن ادامنىڭ وسى ءبىر كەمشىلىگىنە ول اسىل تاستان اقاۋ تاپقانداي قىنجىلادى.
ماشتاي شاي اكەلدى. پانفەروۆ ءىشى اق، سىرتى كوك سىرلى كرۋجكادان مولىراق ۇرتتاپ جىبەردى.
— ىم... شايىڭ ىستىق ەكەن، سولدات، — دەدى ول. جاۋىنگەرلەرىڭنىڭ كوڭىل-كۇيى قالاي؟ — دەپ سۇرادى مۇراتقا بۇرىلىپ.
مۇرات ءمۇدىرىپ جاۋاپ بەردى.
— جاۋىنگەرلەر دەگەن كورەسىنى كوردى عوي. بارىنە ءتوزدى.
جىگىتتەر جارادى... ۇياتقا قالدىرعان جوق.
— قاجىعان دا شىعار-اۋ، — دەدى پانفەروۆ اقىرىن عانا. — ءىمم... مەن بىلاي شەشتىم. باتالون ەكى-ۇش كۇن دەمالسىن. شتابتان جارلىق بولار. كەيىنىرەكتەن بارىپ قورعانىس شەبىن دايىندار. مۇنداي جاعدايدا سونىڭ ءوزى دەمالىس قوي.
— ارينە، — دەپ قۇپتادى مۇرات. — ءبىر جاعىنان وكوپ قازىپ، ءبىر جاعىنان جارامىزدى جالاپ ەمدەيىك.
پانفەروۆ ەڭ ءبىر جانعا باتار، اۋىر ساۋالىن سوڭعا قالدىرعان-دى. ەندى سونىسىن ايتتى:
— قالاي، نەمىستەر سەنى ءبىراز جۇلىمدادى ما؟ ەداۋىر شىعىندار بولعانىڭدى شتابتان ەستىپ ەدىم.
بۇل جاعداي مانادان بەرى مۇراتتىڭ دا ەسىندە وتىر ەدى، ءبىراق ايتۋىن كەيىنگە شەگەرە بەرگەن-دى. ەندى ول ءتۇيىلىپ، قينالا سويلەدى.
— ول جاعىنان ماقتانا المايمىز. شىعىن جەتەرلىك عوي.
اسىرەسە، سوڭعى پرورىۆ كەزىندە كوپ ادامنان ايرىلدىق. — مۇرات از ءمۇدىرىپ، گەنەرالعا قاباعىنىڭ استىنان قارادى. — ونىڭ ۇستىنە ءبىر ۆزۆود جوعالتتىم. توسقاۋىلعا تاستاپ ەدىم. نەمىستەر ءۇزىپ كەتتى.
— مم... دا... ول قاي ۆزۆود؟ كومانديرى قانداي ەدى؟
— كومانديرى قايساروۆ دەگەن... مۇمكىن ەسىڭىزدە شىعار، الگى انادا پارتبيۋرودا تالقىلادىق قوي.
— ا-ا-ا... ءيا... ءيا... جاس جىگىت قوي؟
— يا، جاس جىگىت... ءوزى تىم شيكىلەۋ ەدى. سونى توسقاۋىلعا قالدىرعانىم... بۇ دا مەنىڭ ءبىر قاتەم.
— بۇرىن قالاي سوعىسۋشى ەدى؟
— ورتاشا. ونشا ارتىلىپ كوزگە تۇسكەن جوق-تى.
پانفەروۆ ستاكانىن جەرگە قويىپ، مۇراتتىڭ بەتىنە باعدارلاي قارادى.
— قالاي، سەندەر شەگىنگەنىنە دۇشپاندى بوگەي الدى ما؟
— بوگەۋىن بوگەدى عوي.
— ەندەشە... — پانفەروۆ ءسال ءمۇدىردى. — ەندەشە ءبىرىنشى بۇيرىقتى ورىنداعان ەكەن. ال، ودان كەيىن... اقىرىن توسالىق. بولجاۋ ايتۋعا اسىقپايىق. مۇرات، سەن وزىڭە سەنەسىڭ بە؟
— سەنەمىن.
— ەندەشە جۇرتقا دا سەن. ولارسىز قيىن بولادى. ايتپاقشى، سونداعى داۋلاساتىن اعا لەيتەنانت... فاميلياسى قالاي ەدى... ءا... مولدابايەۆ. سول ءبىزدى الداپ كەتتى عوي. سەنىڭ قورشاۋدا قالۋىڭا دا سەبەپ بولعان سول.
— راس پا؟— دەدى مۇرات تاڭىرقاپ.
— ال، ەندى ول ءوز قاراۋىڭدا. ۇكىمىڭدى كەسەرسىڭ.— مۇراتتىڭ تاڭىرقاي قاراعانىن بايقاپ:— سەنى پولك كومانديرى ەتىپ تاعايىنداماقپىز. ەرتەڭ قابىلدا، — دەدى.
— مەن ءالى ەسىمدى دە جيعانىم جوق. ءتىپتى تۇسىنبەي وتىرمىن،— دەدى مۇرات.
— ءبارى تۇسىنىكتى، ەرتەڭ جاڭا قىزمەتىڭە كىرىس، — دەدى گەنەرال ورنىنان تۇرىپ جاتىپ. — ەرتەڭ مۇرشام بولسا سوعامىن. سولداتتارىڭدى كورەيىن. ءقازىر ۇيقىلارىن بۇزعىم كەلمەي تۇر.
3
جيىرما شاقتى سولدات ساپپەن كەلەدى. ۋماجدالعان، لاس، كەيبىرىنىڭ ەتەگى جىرتىق شينەلدەر، قاۋلاپ وسكەن ساقالدار، توتىعا قاراۋىتىپ قاجىعان جۇزدەر — بۇلاردىڭ تالاي ءتۇن ۇيقى كورمەي، تالاي سۇراپىلدى باستان كەشكەندەرىن انىق تانىتادى. ساپتىڭ سوڭىندا اقساڭداي باسىپ تەرى تون كيگەن قابا ساقالدى شال كەلەدى. دەريەۆنيانى كورىپ قاجىعان سولداتتار شيرىعىپ، تەزىرەك اياڭدادى.
— وسى دەريەۆنيا بولۋ كەرەك سىلتەگەنى.
— نيكولسكايا دەريەۆنياسى وسى شىعار!؟ — دەگەن قۋانىشتى داۋىستار ەستىلدى.
دەريەۆنياعا كىرە بەرە، ساپتى باستاپ كەلە جاتقان ەرجان ادىراق كوز قارا سولداتتى كورىپ:
— ماشتاي! ءاي، ماشتاي، بەرى كەل،— دەپ ايقايلادى.
ماشتاي جالت بۇرىلىپ، ءبىر مينۋتتاي اقىرىن تۇردى دا ەرجانعا قارسى جۇگىردى.
— ويپىرماي، سەندەرسىڭدەر مە!؟ امان-ساۋ، بار ەكەنسىڭدەر عوي! — دەپ اسكەري ادەپتى ۇمىتىپ باستىرمالاتا جونەلدى.
— كومبات قايدا؟— دەپ سۇرادى ەرجان.
— مۇقاڭ با؟ وسىندا، زاڭا عانا كەلدى. ول كىسى ءقازىر پولك كومانديرى بولدى،— دەدى ماشتاي، ءوزى پولك كومانديرى بولعانداي ماساتتانىپ. — ءقازىر مەن مۇقاڭدى قۋانتايىن!
ول ورتاداعى ۇلكەن ۇيگە قاراي جۇگىردى.
دابىرلاي قۋانىسىپ كوشەدە جۇرگەن سولداتتار دا كەلە باستادى. قارتباي مەن كوجەككە دە حابار جەتكەن ەكەن.
كوجەك الىستان ايقايلاپ:
— جولداس لەيتەنانت! قاراعىم ەرجان! اپىرماي، ءتىرى كەلدىڭدەر مە؟— دەپ جۇگىرىپ كەلەدى.
ەرجان دا اڭ-تاڭ بولىپ، قۋانعانىنان قارتباي مەن كوجەكتى كەزەك قۇشاقتادى.
— اپىرماي، ءتىرى ەكەنسىڭدەر عوي. قۇداي ساقتاعان ەكەن عوي، — كوجەك كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتتى.
مۇرات كەلگەندە ساپ بۇزىلىپ، جۇرت شۇرقىراسا كورىسىپ، قۇشاقتاسىپ، قۋانا دابىرلاسىپ جاتىر ەدى. سولداتتار كاپيتاندى كورىپ دابىر سايابىرلاي باستادى. مۇرات ءجۇزى جايناپ جۇگىرە باسىپ كەلىپ، راپورت بەرۋگە ىڭعايلانعان ەرجاندى قاپسىرا قۇشاقتاي الدى. ەكپىنىمەن ءبىر ءۇيىرىپ بارىپ قايتادان ورنىنا قويدى.
— راقمەت! راقمەت، باۋىرىم! جىگىت ەكەنسىڭ! — دەپ ەرجاننىڭ قولىن قاتتى سىلىكتى. — ەندى جوعىم تۇگەندەلدى، راقمەت!
ول ەندى ەرجاندى تاستاي بەرىپ، سولداتتارعا ۇمتىلدى.
ءارقايسىسىن ءبىر قۇشاقتاپ، دوڭگەلەنتىپ، ءسۇيىپ ءجۇر.
— ءاي، جارايسىڭ، جىگىت ەكەنسىڭ!
— سەنىڭ ءوزىڭ دە مىقتى ەكەنسىڭ، باۋىرىم!
— راقمەت، راقمەت، باۋىرىم! باسە، سولاي بولسا كەرەك ەدى عوي،— دەپ اركىمدى قوشامەتتەپ تە ءجۇر.
ول ءبىر ۋاقىتتا شەتكەرىلەۋ تۇرعان قابا ساقالدى ورىس شالىن كورىپ توقتاپ قالدى. شال شۇرقىراسقان جۇرتقا قاراپ، ءوزىن ەلەگەن كىسى بولماسا دا، وسىنشا جۇرتتىڭ قۋانىشىنا سەپتىگى تيگەنىنە ءماز بولىپ، جىميىپ تۇر. بازارلىق ۇلەستىرىپ، شۇپىرلەگەن بالالارىنىڭ قۋانىشىنا سۇيىنگەن اكە سياقتى. شەتكەرىلەۋ شىعىپ شالدىڭ قاسىندا تۇرعان ەرجان:
— ءبىزدى قورشاۋدان الىپ شىققان وسى كىسى — ەروفەي ماكسيموۆيچ، مىنا كىسى ءبىزدىڭ كومانديرىمىز ارىستانوۆ.
— ايتادى ەكەن-اۋ. مەن قالاي الىپ شىعام بۇلاردى.
— وزدەرى دە شىققان، — دەپ ەروفەي ماكسيموۆيچ قىسىلا كۇلىمسىرەدى.
— راقمەت، راقمەت سىزگە، ەروفەي ماكسيموۆيچ، — دەدى مۇرات شالدىڭ قولىن قىسىپ. — قانە، قاريا، ورىسشالاپ تۇرىپ سۇيىسەلىك.
مۇرات قىنجىلا يمەنىپ تۇرعان ەروفەي ماكسيموۆيچي كەڭ، قارۋلى قۇشاعىنا قىسىپ الىپ، ورىسشا ءۇش قايتارا ءسۇيدى. مۇرات شالدى قۇشاعىنان شىعارا بەرگەندە ەرجان:
— بۇل كىسىنىڭ جاراقاتى بار، — دەپ ەسكەرتتى.
— ءوي، اشەيىن نارسە. ءسوز ەمەس، — دەپ تارتىنشاقتادى شال.
— قاي جەرىڭىزدەن ءتيدى؟ — دەپ سۇرادى مۇرات، شالدىڭ ەكى يىعىنان ۇستاعان كۇيى، تۇلا بويىن شولىپ.
— ساننان. قوڭ ەتتەن.
— ۋاقاسى جوق. تەز جازىپ شىعارامىز. كامارينسكايانى بيلەيتىن بولاسىز ءالى.
مۇرات بۇگىن ەرەكشە كوڭىلدى. اققۇبا ءوڭى قىزعىلت تارتىپ، ۇلكەن قارا كوزى جايناپ كەتكەن. بابىنا كەلىپ، شابىتتانعان العىر بۇركىت سياقتى. بۇرىننان دا شيراق قيمىلىندا، بۇكىل ءىرى، قاعىلەز تۇلعاسىندا ەرەكشە ەسكەن ءبىر سەرپىندى كۇش، ەسەپسىز قۋانىش بار. ونىڭ قازىرگى كوڭىلىنە بۇكىل ءبىر دۇنيە سىيىپ كەتكەندەي. ءوزى ەلىككەن قۋانىشقا وزگەلەردى دە ەرىكسىز ەلىكتىردى.
مۇرات ەندى قاريانىڭ ارت جاعىندا تۇرعان راۋشاندى كورىپ قالدى.
— ۋا... مىناڭ قارا! ءبىز سەنى دە جوعالتىپ ەدىك قوي!..— ەدى ول راۋشاننىڭ قاسىنا كەلىپ. — باتىر ەمەس دەپ كىم ايتادى ەندى سەنى. — ول قىسىلىپ قالعان راۋشاندى قۇشاقتاپ، ماڭدايىنان ءسۇيدى. — اينالايىن، التىن قارىنداسىم.
قازاقتىڭ باتىر قىزى. — مۇرات كوپكە بۇرىلىپ، راۋشاننىڭ يىعىنان قاعىپ.—قاي بايانىڭنان، قاي قۇرتقاڭنان كەم،— دەدى داۋىستاپ.
— كۇلاندا! كۇلانداش!
جۇگىرىپ كەلە جاتقان شينەلدى قىزدى كورىپ راۋشان دا قارسى ۇمتىلدى.
— كۇلانداش، اينالايىن كۇلاندا!
كۇلاندانىڭ بەتىنە بەتىن باسىپ، موينىنا اسىلا باتىر قىز جىلاپ قويا بەردى. كۇلاندانىڭ دا كوزىنەن جاس شىعىپ كەتتى. ەندى ەكى قىز ءبىرىن-بىرى ايمالاپ، ءبىر جىلاپ، ءبىر كۇلدى.
— امان-ساۋ كەلدىڭ بە؟
— جاراڭ جازىلدى ما؟
— سەندەردىڭ امان كەلەتىندەرىڭدى ءبىلىپ ەدىم!
— سەن جۇدەپ كەتىپسىڭ عوي.
— راۋشان، وي راۋشان! قانداي جاقسىسىڭ!
— كۇلانداش، ءتۇۋ، سەنى دە كورەدى ەكەم عوي! — دەگەن سوزدەر ءبىرىن-بىرى باستىرمالاپ، قايتالانىپ ايتىلىپ جاتتى.
راۋشان مەن كۇلاندا سانۆزۆود ورنالاسقان ۇيگە كەلگەندە، كوروستىليەۆ تا جەتتى. ول كەڭ ادىمداپ كىرىپ كەلىپ، راۋشاندى كورىپ، ەكى قولىن جايىپ تۇرا قالدى.
— كىمدى كورىپ تۇرمىن، راۋشان!
كوروستىليەۆتى كورگەندە بەينە ءوز ۇيىنە، وت باسىنا كەلگەندەي سەزىنىپ راۋشاننىڭ كوڭىلى بوساپ كەتتى. كوروستىليەۆ ۇلكەن قولىمەن راۋشاندى ارقاسىنان وراي كەۋدەسىنە قىستى دا يىعىنان ۇستاپ الشاقتاتىپ بەتىنە ۇڭىلە قارادى:
— وي، مولودچينا راۋشان! سەن تاماشا قىزسىڭ. جوق، ءتىپتى جاقسى قىزسىڭ، — دەپ يىعىنان قاقتى. — وسى سەنبىسىڭ؟ ءتىپتى كوزىمە سەنبەي تۇرمىن.
— مەنمىن! مەنمىن، ۆانيا اعاي، — دەدى راۋشان كوزىنە جاس الا كۇلىپ.
— ءوزىڭ جۇدەۋسىڭ عوي. وزگەرىپ كەتكەنسىڭ بە، قالاي؟— دەدى كوروستىليەۆ. — ۋاقاسى جوق. ەكى قىزىم دا تابىلدى.
ەكەۋىن بىردەي جوعالتىپ ەدىم. ەندى تۇگەندەلدىك.
— سوعىستا كىسى تۇگەل بولا قويمايدى عوي،— دەدى كۇلاندا مۇڭايىپ.
— سەن فيلوسوفيا سوقپا. مۇنداي قۋانىشتى بۇزباس بولار،— دەپ كوروستىليەۆ ونى تويتارىپ تاستادى. — ال، راۋشان، سەنىڭ قارنىڭ اشقان شىعار. ءقازىر تاماق ۇيىمداستىرامىز. سونان سوڭ وسىنداي سايابىردا جاقسىلاپ دەم ال. قاجىعان دا شىعارسىڭ.
كوروستىليەۆ قىزداردى ىستىق، سەمىز سورپاعا تويىندىرىپ، «راۋشان ەندى ۇيىقتا»،— دەپ ءامىر ەتىپ شىعىپ كەتتى.
يەسىز قالعان بولمە ازىناپ تۇر. بۇرىشتا اۋزى اشىق ەسكى ساندىق، بوساعادا، ىرگەدە شاشىلىپ جاتقان ەسكى-قۇسقى، سونىڭ اراسىندا باسى ۇزىلگەن، ءار جەرىنەن تىگىسى كورىنگەن قۋىرشاق. توردە ۇستىندە جالاڭاش ەسكى ماتراسى عانا باp، سىرى كوشكەن كورىكسىز تەمىر كەرەۋەت.
وسىنىڭ ءبارىن شاڭ باسقان. بۇل ءۇيدىڭ ىشىندەگى ەڭ كەرەگىن ارشىپ الىپ، قاۋىزىن عانا قالدىرعان سياقتى. بولمەنىڭ ۇسقىنسىز سيقى اسەر ەتسە كەرەك، راۋشاننىڭ دا كوڭىلى قۇلازىپ سالا بەردى. ول شىداي الماي:
— كۇلاندا، مىناۋ ءۇيدىڭ ءىشىن جيناستىرايىقشى، — دەپ تۇرەگەلدى.
— سەن جاتا بەر، ءوزىم-اق جيناستىرايىن،— كۇلاندا جۇگىرىپ شىعىپ كەتتى.
ءبىراق راۋشان جاتا المادى. ەكى قىز ءۇيدىڭ ءىشىن سىپىرىپ، شاشىلعان دۇنيەنى جيناپ، تەز جونگە كەلتىردى.
ءبىراق يەسىز ءۇيدىڭ سالقىن رەڭى جىلىمادى، كوڭىل ەلەگزي بەردى. راۋشان قانشا اۋدارىلىپ-توڭكەرىلسە دە ۇيىقتاي المادى. ۇيقى قايدا؟ سوڭعى كۇندەردىڭ، اسىرەسە بۇگىنگى كۇڭنىڭ مول اسەرى كەۋدەسىنە سىيار ەمەس. ول توسەكتەن باسىن كوتەرىپ الىپ:
— كۇلاندا، بەرى كەلشى، — دەپ شاقىردى.
— اۋ، سەن ۇيىقتاسايشى! — دەپ كەيىدى كۇلاندا. ءبىراق ءوزى راۋشاننىڭ قاسىنا كەلىپ كەرەۋەتتىڭ شەتىنە وتىرىپ، قۇربىسىنىڭ شاشىن سيپادى.
— كۇلانداش، وسىلاي وتىرشى! ءتۇۋ، سەنى ءتىپتى ساعىنىپ قالىپپىن عوي. كانە، ايتشى باستان كەشكەنىڭدى.
— مەن نە ايتايىن. گوسپيتالدا جاتتىم دا، قايتىپ كەلدىم، ودان دا ءوزىڭ ايت.
كۇلاندا راۋشاندا ءبىر وزگەرىس بارىن مانا ۇيگە كەلگەندە-اق بايقاپ ەدى. بۇكىل قيمىلى، قوزعالىسى بۇرىنعىداي جەڭىل، ويناقى ەمەس، اۋىرلاپ كەتكەن بە، الدە قاتايعان با، ايتەۋىر وزگەرگەن. الاڭسىز، اشىق وڭىندە الدەقانداي ءبىر مازاسىز ويدىڭ ءوزى جاتىر. كوبىنە-اق دۇنيەگە تاڭدانا، نە سۇيسىنە قارايتىن كوز جانارىندا ءبىر كىربەڭ بار. ونى كۇلاندا قاجىعاندىققا جورىپ ەدى. ەندى بايقادى، بۇل جالعىز قاجىعاندىق بەلگىسى ەمەس سياقتى. راۋشان كەيدە كۇلىپ، جايدارى سويلەسە دە، ءوڭىن شالعان بۇلتتىڭ ار جاعىنان ەسكى مىنەزدىڭ ۇشقىنى جىلت ەتىپ ءبىر كورىنبەيدى. قازىردە كۇلانداعا قادالعان مىناۋ نۇرى وتكىر قارا كوزدەر ونى كورمەيدى، الىستاعى وزگە ءبىر دۇنيەنى كەرەدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كۇلاندا ەندى راۋشانعا، سىرقاتتان ابدەن جۇدەگەن جاقىن ادامىنشا، ەمىرەنە، ەسىركەي قارادى. شاماسى، قىز جۇرەگى ءبىر وكىنىشتى سەزسە كەرەك .
— مەن نە ايتايىن. ايتەۋىر امان-ەسەن قۇتىلدىق قوي...
راۋشان دا كۇلاندانىڭ كوزقاراسىن سەزىپ، كوزىن تايدىرىپ اكەتتى.
— ەرجان ەر ەكەن. وزگە بىرەۋ قورشاۋدان الىپ شىعا الار ما ەدى، قايتەر ەدى،— دەدى كۇلاندا كەنەت.
— ءيا، — دەپ قوستادى راۋشان. — ول ءقازىر بۇرىنعىداي ەمەس. ءبىر ءتۇرلى بولىپ كەتكەن.
راۋشان از ءمۇدىرىپ، ۇندەمەي قالدى. ەرجان قانداي بولىپ كەتكەنىن ءوزى دە ۇعىنىپ جەتكەن جوق ەدى. ءبىراق ايتەۋىر بۇرىنعى ەرجان ەمەس ەكەنىن بىلەدى. سوناۋ قورشاۋعا تۇسكەن العاشقى كۇنى، ورمان ىشىندە موينىن تاڭدىرۋعا كەلگەندە ءبىر ءتۇرلى جۇدەۋ، قايعىلى سياقتى ەدى، ءبىراق سوندا دا بالعىن، اقكوڭىل سول قالپى كورىنىپ تۇرعان-دى. ال، باتالوننان ءبولىنىپ جەكە قالعاننان كەيىن بەينە ۇيقىدان ويانعانداي بولدى. قاباعىن ءتۇيىپ، تۇكسيمەسە دە، كوزقاراسىندا ءبىر قاتال، سۇس پايدا بولدى. وتە از سويلەيدى. ءبىراق ءبىر ايتقانىن بۇلتارتپاستاي، تۇقىرتا ايتادى. ونىسىن سولداتتار دا بايقاعان سياقتى. ونىڭ قىسقا تۇجىرىمدى ءامىرىن ءۇنسىز، تەز، شيراق ورىندايتىن بولدى. بۇرىن ول راۋشان ءۇشىن سىپايى جاس جىگىت بولاتىن. قىزدىڭ قاس پەن قاباعىن باعىپ كوزى دوڭگەلەنە مولدىرەپ، تەرەڭ قارايتىن. راۋشان تۇر دەسە تۇرىپ، وتىر دەسە وتىراتىن سياقتى ەدى. ەندى باقسا مايدا مىنەزدى، ءمۇلايىم مىسىق، ايبارلى ارىستان بولىپ كەتكەندەي. راس، راۋشانعا ءامىر بەرىپ، بۇيىرمايدى. سوندا دا ەرجاننىڭ وزگەگە دەگەن وكتەم ۇنىنەن، تۇجىرىمدى قيمىلىنان راۋشان وزىنەن ءوزى تارتىلىپ شيراي تۇسەدى. بۇرىنعى وعان دەگەن ەمىرەنگەن كوزقاراس، ەلجىرەگەن كوڭىل ەندى جوق. ءبىراق، ءبىر عاجابى، وسى وزىنەن الىستاعان ادامعا راۋشاننىڭ كوڭىلى ىنتىعا باستادى.
قورشاۋداعى تۇنگى ۇرىس راۋشاننىڭ كوز الدىندا. ۆزۆود تۇندە ورمان ىشىندە نەمىستەرگە سوقتىعىپ قالدى. جاعداي قيىن بولاتىن. ۆاسيليەۆە دەريەۆنياسىنداعى نەمىستەردىڭ قۋعىنىنان ەندى قۇتىلىن، ورمانعا تەرەڭدەپ كىرە بەرگەندە تاعى دا «حاا-الت» دەگەن اششى ايقاي قۇلاققا قادالدى. بۇرىننان دا ۇركىپ، اككى كەلە جاتقان جاۋىنگەرلەر جالت بەردى. ەرجان بىتىراي جۇگىرگەن سولداتتاردىڭ الدىنا شىعىپ «جات!» دەپ كوماندا بەردى. ۇرىسقا دايىندالۋعا ءامىر ەتتى. نەمىستەر جاقتان شاشىراپ مىلتىق، اۆتومات اتىلا باستادى. ەرجان زەلەنين مەن كاكىبايعا سول جاقتى ءۇش ءجۇز مەترگە دەيىن بارلاپ قايتۋعا بۇيىردى. راۋشان ەرجاننىڭ قاسىنا جاقىن كەلىپ قۇلاعان، ونىڭ داۋسىن انىق ەستىپ جاتتى.
— بۇل ماڭدا بىزگە پانا بولاتىن جەر بار ما؟ — دەپ سۇرادى ول قاسىنداعى ەروفەي ماكسيموۆيچتان.
— بۇل، باياعى سوكولسكيي تورەنىڭ ورمانى. اڭ اۋلايتىن ورمان. ارعى شەتى ون شاقىرىمداي بولار. اتتەڭ، تەرەڭدەپ كىرسەك، قالىڭ جىنىس قوي، — دەدى ەروفەي ماكسيموۆيچ.
نەمىستەر جاعى ونشا باتىل قيمىلداي المادى. شابانداۋ جۇگىرىپ كەلە جاتقان ازعانا سولداتتاردى ۆزۆود تەز تويتاردى. ەرجان شەگىنۋگە ءامىر ەتتى. جاۋىنگەرلەر اتىسا شەگىنىپ جاڭاعى بارلاۋشىلار كەتكەن جاققا قاراي ويىستى. ءسال ۇزاي بەرگەندە بۇلاردى ارتيللەريادان اتقىلادى. «ءا-ا! ورمان ىشىندە نەمىستەر جوق! تەز العا!» دەپ ايقايلادى ۆزۆودتىڭ ارتىن الا كەلە جاتقان ەرجان.
ءبىراق ەكى-ۇش زەڭبىرەكتىڭ ازعانا سناريادتارى ءجيى، جاقىن جارىلدى. راۋشان ەلۋ-الپىس مەتردەن جارىلاتىن سناريادتاردى داۋسىنان تانىپ، جاتپاي جۇگىرىپ كەلە جاتىر ەدى. كەنەت اسپان قوپارىلىپ توبەسىنە قۇلاپ كەلە جاتقانداي بولدى. ول جاتىپ ۇلگىرگەنشە سنارياد تا جارىلدى. اۋىر ءبىر نارسە اياعىنا قۇلاپ تۇسكەندەي بولدى. تۇرۋعا ۇمتىلىپ ەدى، ەكى اياعى جانسىز قالعانداي قوزعالمادى. ناعىز قاتەر تايانعانداعى ءوزىنىڭ دارمەنسىزدىگىنە ىزالانىپ، ىشقىنىپ جىلاپ جىبەردى. سويتكەنشە بولمادى، بىرەۋ جۇگىرىپ كەلىپ قاسىنا وتىرا كەتتى، ەڭكەيىپ بەتىنە ءۇڭىلدى:
— نەمەنە، جارالانىپ قالدىڭ با؟
راۋشان ەرجاننىڭ داۋسىن تانىدى.
— بىلمەيمىن، تۇرا المايمىن، — دەدى ول تىستەنىپ، ەكى قولىمەن جەر تىرەي كەۋدەسىن كوتەرىپ.
— راۋشان!— دەدى ەرجان تاڭىرقاعان ۇرەيلى داۋىسپەن.
ول تەز راۋشاننىڭ اياعىن سيپالاپ كوردى دە:
— جاراقاتىڭ جوق سياقتى. كونتۋزيا بولار، — دەپ ءتۇيدى.
سودان ءارى ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاي، راۋشاندى قاپسىرا قۇشاقتاپ، كوتەرىپ الىپ جۇگىرە جونەلدى. جاقىنداپ قالعان سناريادتىڭ داۋسىن تانىپ راۋشاندى ەپپەن تەز جاتقىزدى دا، ءوزى بۇكشيىپ وتىرىپ قالدى. دۇشپان تەك ۇركىتكىسى كەلسە كەرەك، ارتيللەريا اتىسى وتكىنشى جاڭبىرداي تەز باسىلدى. راۋشاندى بالاشا قاپسىرا قۇشاقتاعان كۇيى ەرجان وزىڭقىراپ كەتكەن ۆزۆودتى قۋىپ جۇگىرىپ كەلەدى. ەنتىگە داۋىستاپ، ۆزۆودتى جيىپ الىپ، راۋشاندى جەرگە قويا بەرگەندە، كەۋدەسىنە قاتتىراق قىسقانداي بولدى. الدە راۋشانعا سولاي كورىندى مە؟
راۋشان قىسىلشاڭ، تار ساعاتتا جۇرتقا ماسىل بولعانىنا قاتتى قىنجىلدى. ونىڭ اياعىنىڭ كونتۋزياسى تاۋلىككە جۋىق سوزىلدى. ونسىز دا قالجىراعان جۇرتتىڭ ءوزىن ارەڭ كوتەرىپ كەلە جاتقانىن كورىپ:
— مەنى ءبىر دەريەۆنياعا، ءتىپتى ورمان ىشىنە تاستاپ كەتىڭدەر، — دەپ تە ءوتىندى.
ەرجان راۋشاننىڭ وسى ءسوزىن ەستىگەندە، ەكى اعاشقا پلاشش-پالاتكانى بايلاپ قولدان جاساعان نوسيلكانىڭ قاسىنا جەتىپ كەلدى.
— ونداي ءسوزدى ەكىنشى قايتارا ايتپا!—دەدى ول قاتال ۇنمەن.
راۋشان ۇندەمەي قالدى. ەرجان شارشاپ، سۇرىنە باسىپ كەلە جاتقان زەمسوۆتىڭ قولىنان نوسيلكانىڭ تۇتقاسىن الدى. وزگە جۇرتتان گورى نوسيلكانى كوبىرەك كوتەرگەن ەرجان بولدى. راۋشان بىر-ەكى رەت ونىڭ قاتقىل ءوڭىنىڭ جۇمسارىپ وزىنە مۇڭايا قاراعانىن سەزىپ قالدى. كەيدە ءوزىنىڭ دارمەنسىزدىگىن، قالىڭ بۇلتتاي تونگەن سوعىس ءقاۋپىن ۇمىتىپ تا كەتەدى، وسى ءبىر قايراتتى جاس جىگىت ءوزىن قانداي پالەدەن بولسا دا الىپ شىعارىنا سەنەدى.
راۋشان ومىرىندە ءبىرىنشى رەت «وسىنداي قايراتتى قامقورشىڭ بولعانى قانداي جاقسى»،— دەپ ويلاپ، ءساتسىز تاعدىرىنا قاتتى نازالاندى.
— نە ويلاپ جاتىرسىڭ، راۋشان، — دەدى كۇلاندا.
راۋشان سەلك ەتە قالدى دا، قاسىنداعى كۇلانداعا ءبىرتۇرلى تاڭدانا قارادى.
— ساعان نە بولعان. ءوزىڭ ءبىرتۇرلى بوپ كەتىپسىڭ عوي، — دەدى كۇلاندا قۇربىسىنىڭ بەتىنە اڭىرا قاراپ.— سوعىس وزگەرتكەن بە ءوزىڭدى؟
راۋشان ءسال عانا ەزۋ تارتقانداي بولدى، ءبىراق كوزىندەگى سۋىق ساۋلە جىلىمادى.
— نەمەنە، مەن قارتايىپپىن با؟ — دەدى ول.
«ءيا، قارتايعان سياقتىسىڭ» دەگەن ءسوز اۋزىنان شىعىپ كەتە جازداپ كۇلاندا ساسىپ قالدى.
— جوق!.. نەگە... مىنەزىڭدى ايتامىن...
— وزگەرگەنىم راس، — دەدى راۋشان. داۋسىندا كۇرسىنىس بار. — ءتۇر-تۇسىمنىڭ قانشا وزگەرگەنىن بىلمەيمىن. ايناعا قاراماعالى دا تالاي ۋاقىت بولدى. ءبىراق وزگەرگەنىمدى بىلەم. كەۋدەمە اكەلىپ باسقا بىرەۋدىڭ جانىن قوندىرىپ كەتكەن سياقتى. — ول از ۋاقىت كۇلانداعا قاراپ ءۇنسىز جاتتى دا، توسەكتەن باسىن كوتەرىپ الدى. — سەن جوقتا، مەن جاقسى بولعانىم جوق. سۇمدىق قاتەگە ۇرىندىم. ەندى ونى ءومىر بويى ەڭىرەسەم دە تۇزەي المايمىن. وزىمنەن ءوزىم جيرەنەتىن بولدىم. مەيلى، ماعان كەرەگى دە سول شىعار.
راۋشان ەندى بايسالدى، ءبىر ىرعاقتى قوڭىر داۋىسپەن سويلەدى. ءار ءسوزى اقتىق شىعارعان ۇكىمى سياقتى ەستىلەدى. كۇلاندا ونىڭ بايسالدى، ءۇمىتسىز ۇنىنەن شوشىنىپ قالدى.
4
ءۋالي اسا كوڭىلسىز جاعدايدا وتىر. يەسى بوسىپ كەتىپ، اڭىراپ قالعان بولمە دە قوبالجىعان جارىم كوڭىلىن تيتىقتاتا تۇسەدى. ول تەرەزەگە ءۇڭىلدى. مىلتىقتارىن اسىنىپ ەكى-ۇش سولدات كەتىپ بارادى. اناۋ الىسىراقتا جول بار ەكەن، العى شەپكە قاراي اربا كەتىپ بارادى. وعان قارسى ءبىر سالت اتتى جورتىپ كەلەدى. وسى قيمىلداردىڭ ءبارى ۋاليگە سونداي ءبىر كوڭىلسىز جات كورىندى. اناۋ قىبىرلاعان سولداتتار مەن وفيسەرلەردىڭ مۇنىمەن الۋان ءتۇرلى قارىم-قاتىناسى بار ەدى؛ ءبىرى باعىناتىن، ءبىرى سىيلايتىن، ءبىرى بۇدان بۇيرىق كۇتەتىن، بىرىنەن بۇل ءامىر كۇتەتىن. ەندى سولاردىڭ ءبارى تەرىس اينالعان، مۇنىمەن ءىسى جوق. مايدان اتتى جاندى الىپ ماشينانىڭ بۇل دا ءبىر مۇشەسى ەدى، ىستەن شىققاسىن لاقتىرىپ تاستاعان سياقتى.
شىڭىلتىر كوك اسپان بيىگىندە جەنتەكتەنىپ قاتىپ قالعان قارداي رەڭى سۋىق اقشا بۇلتتار كورىنەدى، جىلتىر دوڭگەلەك مۇزداي شاقىرايعان كۇن كوزىنىڭ ءوزى جىلى ساۋلە ەمەس، ىزعار شاشاتىن سياقتى. اناۋ دوڭەستى جاپقان قاراعاي ورمان دا اياز قىسىپ جاۋراپ تۇر. سۋىرىلمالى جاياۋ بوراسىن اينالاداعى دۇنيەنىڭ ىزعارىن ارتتىرا تۇسەدى. دۇنيە دەگەن ءبىر ازىناعان سۋىق مەكەن سياقتى دا، ءوزى سول جاپاندا جالعىز قالعان قورعانسىز ءمۇساپىر بالا سياقتى كورىندى ۋاليگە.
ءۋالي تەرەزەدەن كوزىن تايدىرىپ اكەتىپ، بۇرىشقا جاتا كەتتى. ءوز ويىنشا ءۋاليدىڭ بەس-التى كۇندە باسىنان كەشكەنى، قايعى-قاسىرەتى ورتاقول ادامنىڭ ۇشەۋ-تورتەۋىنىڭ امىرىنە مول جەتەدى. وسى ازعانا كۇندە ول ۇرەي، قورقىنىش، ويسىراعان وكىنىش، اۋىر قايعى، ساعىمداي الدامشى ءۇمىت، اششى ىزا، ورتتەي جالاعان كۇيىنىش اتاۋلىنىڭ الۋان ءتۇرىن باسىنان وتكەردى. ول قاپتاپ كەلە جاتقان اجال سۇستى دۇشپاندى كورگەندە زارەسى ءزار تۇبىنە كەتتى.
ءتىپتى راۋشاننىڭ قاسىندا دا تابان تىرەي الماي زىتا جونەلگەنىن ەسكە العاندا ءالى دە جەرگە كىرىپ كەتە جازدايدى. ءبىراق سول كەزدە ۇياتتى ويلاۋعا مۇرشاسى بولمادى.
ونىڭ كوزىنە ءتونىپ كەلە جاتقان قارا تاجالدان وزگە ەش نارسە كورىنبەدى. ولگىسى كەلمەدى. بارىن سارقىپ ءومىردىڭ قولعا ىلىككەن ءبىر پۇشپاعىنان ۇستاپ قالعىسى كەلىپ جانتالاستى. قولعا ىلىككەنى قاشۋ بولدى. ءۋالي قاشا بەردى.
بىتىراي قاشقان باسقارۋسىز روتا قالىڭ ورماننىڭ، كوپ اسكەردىڭ اراسىنا ءسىڭىپ جوق بولدى.
ءۋالي سول العاشقى كۇنى تۇندە دايەك تاپپاي كەيىن قاراي جۇرە بەردى. قاراڭعىدا جاۋدىڭ قاي جاعىنان كەلىپ قالارىن بىلمەي قورىقتى. كوپ ۇزاپ ەنتىگىن باسقان سوڭ، كەيىنگى جاقتاعى اتىستى ەستىدى. دۇشپاننان قاراسىن ءۇزىپ كەتكەنىن سەزىپ، قۇلاق ءتۇرىپ، كوز سالىپ كورىپ ەدى: اتىس قاناتتاسقان تۇتاس ەمەس، ءار جەردەن الا ەستىلەدى. ءبىرى جاقىن، ءبىرى الىس وڭ قاناتتان زەڭبىرەك ءۇنى جۇمسارىپ، تالىپ كەتسە، سول قاناتتا مىلتىق داۋسىنا دەيىن انىق.
تۋرا الدىنان دا اتىس بىردە جاقىنداپ، بىردە الىستان كەتكەندەي بولادى. كەنەت سالدىرلاعان اربا، ماشينا داۋىستارى دا قۇلاققا شالىندى. قىم-قۋىت ارالاسىپ كەتكەن ءبىر دۇنيە سياقتى، ءۋالي ەندى دۇشپان قايدا، بىزدىكى قايدا ايىرا الماي ابدەن شاتاستى. ول، قالىڭ ورماننىڭ ىشىنە كىرىپ كەتكەن. قاراڭعى تۇندە، تۇنجىراعان قارا ورماندا باتىس قايسى، شىعىس قايسى، ايىرۋعا ەش مۇمكىندىك جوق. ءۋالي ومبى قاردى كەشىپ جۇگىرە بەردى. ارى-بەرىدەن سوڭ مايدان قايسى، تىل قايسى، ونى دا شاتاستىرىپ الدى. ەندى باستاپقىدان سيرەگەن اتىس تا ءار تۇستان ءبىر ەستىلگەندەي بولادى. قاراڭداعان بالاپان قاراعايلار، بۇتالار بۇلاڭ ەتىپ، جولىن توسقان جاۋ سولداتىنداي ەلەس بەرەدى. ءۋالي ءبىر اعاشقا جۇگىرىپ بارىپ، جابىسا قالىپ، الدىن بولجايدى. الدىنان ءۇش رەت جالعىز اياق جول كەزدەستى. جولدى كورگەن سايىن، قورقىپ ءبىر بۇيىرگە جالت بەرەدى. تاعى دا الدىنان جالعىز اياق جول شىعا كەلدى.
ەنتىگىپ، تىنىسى تارىلعان ءۋالي، جۋان قاراعايدىڭ تاساسىنا تۇرا قالدى. سىعالاپ جولعا قارادى، ەشكىم كورىنبەيدى. كەنەت ول: «مانادان بەرى الدىمنان شىعىپ جۇرگەن، ءبىر-اق جول عوي دەپ تاڭداندى. سول جولدى قاپتالداي كەيىن قاراي كەتىپ بارا جاتىر ەكەم عوي»، —دەپ كوڭىلى كىشكەنە ورنىعايىن دەدى. ءبىراق، سوندا دا زاپى، اككى قالپىنان اۋمادى. ءاربىر قىبىر ەتكەن دىبىسقا، اعاشتىڭ سىبدىرىنا قۇلاق تىگىپ، ۇرىككەن قويانداي ەلەڭدەيدى. مايدان شەبىن جارىپ وتكەن نەمىستەر الدا دا، ارتتا دا بولۋى عاجاپ ەمەس. كەنەت اربا سالدىرى، دابىرلاسقان داۋىستار ەستىلدى. ءۋاليدىڭ جۇرەگى سۋ ەتىپ، تومەن ءتۇسىپ كەتكەندەي بولدى. ول دەم شىعارماي سىرەسىپ، بۇتانىڭ تۇبىنە بۇعا قالدى. داۋىستار ءبىر بۇيىردەن تۋرا بۇعان قاراپ كەلە جاتىر. ءۋاليدىڭ قول-اياعى دىرىلدەپ قويا بەردى. دابىر جاقىنداعان سايىن قالشىلداپ، بۇتانىڭ تۇبىنە سۇڭگي تۇسەدى. وسىلاي جاتقان بەس مينۋت كۇتىسىنىڭ ءوزى بەس تاۋلىككە تاتىدى. ەندى اسكەرلەر ءتىپتى جاقىنداپ قالدى. اربا سالدىرىنىڭ اراسىنان ادام داۋىستارى دا انىق ەستىلەدى.
— دەرجي، پراۆەە! گولوۆا!
— پودتيانيس!
ءۋالي قۇلاعىنا سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي، ەلەڭ ەتىپ باسىن كوتەرىپ الدى: «ءبىزدىڭ ادامدار بولسا نەگە كولدەنەڭ كەلە جاتىر» دەگەن ءقاۋىپ تاعى تولقىتتى. سويتكەنشە كولوننا تۇسىنا كەلىپ تە قالدى. ەندى كۇمان جوق. ءۋالي تاسادان شىعىپ، كولونناعا قاراي ءجۇردى. ەڭگەزەردەي بىرەۋ ونىڭ قاراسىن كورىپ:
— سەنبىسىڭ، پوپوۆ؟ — دەپ گۇر ەتتى.
ءۋالي ونىڭ تۇلعاسىنان، داۋسىنان سەسكەنىپ قالدى.
— جوق-جوق... باسقامىن، — دەدى قيپالاقتاپ.
— سەن قايدان تاپ بولعان ادامسىڭ؟ — دەدى جۋان داۋىستى ءداۋ.
جۇرت نازارى وزىنە اۋعان ءۋالي ساسىپ قالدى. ونىڭ ۇستىنە مىنا ءداۋدىڭ داۋىسى دا كوڭىلدى ورنىقتىرارلىقتاي ەمەس ەدى.
— ورمان ىشىندە تالاي قاشقىندار بار عوي، زىتىپ جۇرگەن قۋدىڭ ءبىرى شىعار، — دەدى ءداۋدىڭ قاسىنداعىسى.
— نە دەيدى. جىگىتتەر دەزەرتيردى ۇستاپ الدى،— دەپ شارىلدادى، قايتا كەلە جاتقان جىڭىشكە شىڭكىلدەك داۋىستى بىرەۋ.
ءۋاليدىڭ جۇرەگى سۋ ەتىپ، تىزەسى قالتىراپ بارا جاتتى.
— ءجا، ۇرەي تۋعىزبا، — دەپ گۇج ەتتى جۋان داۋىستى. — ءوزىڭ ءبىر نەمىستى قۋىپ بارا جاتقانداي.
ءۋاليدىڭ جۇرەگى ورنىنا ءتۇستى.
— مەن... مەن... باتالوندى ىزدەپ ءجۇرمىن. ورماندا... اداسىپ كەتكەنىم... بايلانىس كومانديرىمىن...— دەدى ءۋالي سالماقتى سويلەۋگە تىرىسىپ.
— قاي پولكتانسىڭ؟— دەدى ءداۋ، قاراڭعىدا ۋاليگە ۇڭىلە قاراپ.
— ەگوروۆ پولكىنان.
— ەگوروۆ؟ ول قاي پولك؟ ونداي پولكتى ەستىگەن جوق ەدىم... دوستىم، ءوزىڭ قاي ديۆيزيادانسىڭ؟
— پانفەروۆ ديۆيزياسىنان، — دەدى ءۋالي، ونى دا «ەستىمەپ ەدىم دەمەسىن» دەپ ديۆيزيانىڭ نومەرىن دە قوسىپ ايتتى.
— و-و، دوستىم، پانفەروۆ ديۆيزياسىنان بولساڭ مىقتاپ اداسقان ەكەنسىڭ. بۇل باسقا ديۆيزيا. ال، پانفەروۆ ديۆيزياسى ءبىزدىڭ وڭ قاناتىمىزدا بولاتىن. — ءداۋ اششى مىرس ءوتتى... — ەندى قازىرگى باعىتىمىزدا — سول قاناتتا بولادى. سەندەر دە شەگىنگەن شىعارسىڭدار؟
— يا، ءبىز دە شەگىنىپ بارامىز!
— ەندەشە، دوستىم، وسىدان سولعا تامان ويىسىپ جۇرە بەر، سوندا ءوز ديۆيزياڭا كەزدەسەسىڭ.
ءداۋدىڭ وسى ءسوزى ۋاليگە تۇجىرىمدى بۇيرىقتاي سەزىلدى دە سولعا قالاي بۇرىلىپ كەتكەنىن ءوزى دە بايقاماي قالدى. توپتان ءبولىنىپ كەتكەسىن تاعى دا كوڭىلى قوبالجىدى. سولارعا قايتا قوسىلعىسى كەلىپ ەدى، باتا المادى. ەندى قيمىلى دا جيىلەي ءتۇستى. الدان تاعى دا شەگىنىپ بارا جاتقان بولىمدەر كەزدەستى. ساپىرىلىپ كەلە جاتقان سولداتتار نەكەن-ساياق جۇرگەن جالعىز-جارىمدى ەلەر ەمەس. شەگىنىپ بارا جاتقان تىل بولىمدەرىنىڭ بىرىنەن سوڭ بىرىنە ىلەسىپ تاڭ اتقانشا ءجۇردى.
ءىڭىر مەن ءتۇننىڭ ەداۋىر ۋاقىتى ەس جيدىرماس ۇرەيمەن ءوتتى، تەك قالىڭ توپتىڭ ىشىنە كىرگەسىن عانا ءۋاليدىڭ قورقىنىشى باسىلايىن دەدى. ءبىراق بار دەنەسىن تەمىر شەڭگەلدەي ۇزاق ۋاقىت سىعىپ ۇستاعان قورقىنىش ابدەن قالجىراتىپ، ەسەڭگىرەتىپ تاستاعان ءتۇرى بار. ءۋاليدىڭ بولعان ءىستى ويلاپ قورىتۋعا، بولاشاعىنا كوز جىبەرۋگە شاماسى كەلمەدى. وعان دۇشپان سۇسىنىڭ سۇمدىق كورىنگەنى سونشا، بۇكىل مايدان ءوزى سياقتى قاشىپ-پىسىپ، بوسىپ بارا جاتقان سياقتى كورىندى. ەش نارسەگە وي جۇگىرتپەي مەڭ-زەڭ قالپى ساپىرىلىسقام كوپتىڭ ەكپىنىمەن جەل ايداعان قاڭباقتاي ىعا بەردى.
تاڭ اتتى. بۇلتتى قىس تاڭىنىڭ قوڭىر-كۇلگىن جارىعى تۇندەگى قاراڭداپ ساپىرىلىسىپ جۇرگەن دەنەلەردى بىر-بىرىنەن اجىراتىپ بەت اجارلارىن كورسەتتى. ءۋالي بۇلاردىڭ ءبىرىن دە تانىمادى. بۇل ىلەسىپ كەلە جاتقان ءبولىم وشارىلا توقتاپ ەدى. قاجىعان ۇيقىسىز جۇزدەردە ۇرەي، قورقىنىش نىشانى سەزىلە قويمايدى. ءارقايسىسى شارشاعان ادامنىڭ اۋىر قيمىلىمەن ءوز شارۋالارىنا كىرىسىپ جاتىر. ءۋالي دە جول شەتىنە وتىردى. ونىڭ كوز الدىندا ءبىر ارباكەش اسكەري پار ات جەككەن مىعىم اربادان قاپشىعىن الىپ اۋزىن شەشىپ جاتىر. اربانىڭ قاسىنا قايقى تۇمسىق، ورتا بويلى تالدىرماش سارى جىگىت كەلدى. اسكەري ساندىگىن اجىرايتا-اق جاساعان. ءبىر بۋداق شيكىل شاشىن شيراتا شىعارىپ، قۇلاقشىنىڭ شەكەسىنە قيسايتا كيگەن، قوڭىر تىستى كەلتە تونىنىڭ ءوڭىرىن اشىپ، بەلىن قىناي بۋعان. ايازعا قاراماستان جىلتىراق حروم ەتىك كيگەن، ونىڭ دا قونىشىن تومەن جيىرعان.
— ەي، ۆاسيا، مەنىڭ بايانىم قايدا؟— دەدى ول ارباكەشكە.
— قايداعى بايان؟ ا-ا... سەنىڭ بايانىڭ با؟ بىلمەيمىن،— دەدى ارباكەش قاپشىعىنىڭ ىشىنە ۇڭىلگەن كۇيى.
— قالاي بىلمەيسىڭ،— دەدى سارى شاشتى كەيي تاڭدانىپ. — سەن ءوزىڭ جوعالتقاننان ساۋمىسىڭ. كەشە ۇرەيىڭ ۇشا قاشىپسىڭ عوي.
— سەن، باۋىرىم، ۆانيا، ءان سالعان شەگىرتكە سياقتىسىڭ.
— سەن سوعىسۋعا كەلدىڭ بە، الدە ءان سالۋعا كەلدىڭ بە؟ — دەدى ارباكەش. — باياندى قايتەسىڭ. كەل، تاماق ءىش. مەندە سالو بار.
— سالوڭا ءتۇيىلىپ ءول سەن! — دەپ كەيىدى سارى شاشتى. — تاپ باياندى. ءان سالماسا سوعىستىڭ دا ءسانى بولمايدى.
ونىڭ قىمبات زات ەكەنىن بىلەسىڭ بە، سەن؟
— ءجا-جا، قىمبات ەكەنىن بىلەم. جۇكتىڭ استىنا سالعامىن. كەل سالو جە.
ۆانيانىڭ ءجۇزى جىلىپ سالا بەردى.
— ولاي بولسا جەۋگە بولادى. الگى اناۋىڭنان كىشكەنە... ءبىp جۇتىم...
يش چەگو زاحوتەل! ني كاپلي نە دام! لوپاي.
ءۋالي قايران بولدى. «بايان»، «ءان»، «سالو» دەگەن سوزدەر بۇعان سونشالىق جات ەستىلدى. «بۇلار سوعىسىپ كورمەگەن بە، الدە سوعىستى ۇمىتقان با؟ — دەپ ويلادى ول. — نەمىس تانكتەرى جارىپ وتسە مىلجالاپ كەتەتىنىن، نە ارتيللەريامەن-اق وتاپ تاستايتىنىن بىلمەيتىن كەششەلەر مە؟ باياننىڭ حالقى قىمبات» دەيدى.
بىرەۋلەر جاتا قالىپ، كوز ءىلىندىرىپ، بىرەۋلەر قۇرعاق تاعامدارىن جەپ، اركىم ءوز شارۋاسىنا كىرىسىپ جاتىر.
— قانشا تۇرادى ەكەمىز، بۇل ارادا، — دەگەن داۋىس ەستىلدى.
— قايدام. بۇيرىق كۇتسىن دەپتى عوي. مۇمكىن نەمىستەردى توقتاتقان شىعار.
ارباكەش پەن بايانىن ىزدەگەن سارى جىگىتتىڭ سۇر مايدى كەرتىپ تۋراپ، قارا نانمەن قوسا اساپ جاتقانىن كورىپ ءۋاليدىڭ جۇرەگى سازىپ قويا بەردى. بۇل قاپشىق ارقالامايتىن، قالتاسىندا دا ەش نارسە جوق. ازىق-تۇلىك — وردينارەسى پوليششۋكتە ەدى. ونى قاي جەردە جوعالتقانىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن. دەگەنمەن ءۋاليدىڭ جۇرەگى سازىپ بارادى. ءبىراق ول اناۋ ارباكەشتەن قالاي تاماق سۇراماق؟
قارىن قامىمەن قوسا باس قامى تۋرالى ويلار كەلە باستادى. ءوزى سياقتى جۇرتتىڭ ءبارى تىم-تىراقاي قاشتى دەگەن جورامالى بەكەرگە شىعىپ بارادى. باسىنان-اق ءۋالي بۇل جورامالعا مىقتاپ سەنە قويعان جوق ەدى، تەك ايتەۋىر ءوز كوڭىلىن الداۋدىڭ قامى بولاتىن. كەنەت ول ءوزىنىڭ ماسقارا ءحالىن ءتۇسىنىپ، قاتتى شوشىندى. وزگە كومانديرلەر شەگىنسە دە اسكەرلەرىن باسقارىپ، سوعىس سالىپ بارادى... ال، ءۋاليدىڭ روتاسى قايدا؟ ءوزى قايدا؟ قورقاق ادامدارعا ءتان سىرتقا شىقپاي، ىشتەي لىپ ەتىپ باسىلاتىن ءبىر ەرلىك ۇشقىنى ءۋاليدىڭ دە كەۋدەسىنە ءتۇستى. كەنەت تۇرا جۇگىرىپ، اناۋ جۇرت سوعىسىپ جاتقان پوزيسيالارعا بارىپ، نەمىستەرمەن ارىستانشا الىسپاق بولدى. «مەيلى، كورسىن جۇرت مەنىڭ ەرلىگىمدى. سوندا نە دەر ەكەن!؟» ءبىراق بۇل جەردە تىنىش بولعانمەن وندا تارسىلداپ مىلتىق اتىلىپ جاتىر. سوندىقتان با، ءۋالي ورنىنان ۇشىپ تۇرۋعا اسىقپادى. «سوندا مەنىڭ ەرلىگىمدى كىم كورەدى» دەگەن وي كەلدى. — مىنالار باسقا بولىمدەر. قۇدايدىڭ ءتىرى جانى مەنى تانىمايدى. مەنى ەلەيتىن كىم بار مۇندا. ءبىر تانكتىڭ استىندا مىلجالانىپ قالسام...» وسى ويدان بۇكىل ءىشى-باۋىرى تىتىركەنىپ قويا بەردى.
قايتا ءتۇن جاقسى ەكەن. تاڭ اتقاسىن جاعداي قيىنعا اينالدى. ەندى جولدان قوسىلعان توسىن لەيتەنانتقا اركىم-اق كوز سالاتىن بولدى. كەيبىرەۋلەرى ءتىپتى ءجيى قارايدى. بايانشى سارى جىگىتتىڭ ارباكەشكە يەك قاعىپ:
— انە بىرەۋ كىم؟—دەپ كۇبىرلەگەنىن دە ءۋالي ەستىپ قالدى.
ارباكەش الىستان ۋاليگە كوز قيىعىن تاستاپ، يىعىم بۇلك ەتكىزدى:
— قايدان بىلەيىن. انادايدىڭ ءبىرى شىعار...
ءۋالي بۇل كۇڭكىلدى دە ەستىدى. «انادايدىڭ» قانداي ەكەنىن دە سەزدى. جۇرتتىڭ كۇدىكتى كوزقاراسىنىڭ استىندا ۇزاق قالۋعا بولمادى. ول اقىرىن عانا ورنىنان تۇرىپ سىتىلىپ جۇرە بەردى. جۇرتتىڭ ءبارى مۇنىڭ كىم ەكەنىن سەزىپ تالاي سۋىق كوزدەر جەلكەسىن تەسىپ بارا جاتقانداي.
ءۋالي ساپىرىلىسقان اسكەر بولىمدەرىنىڭ ءارقايسىسىنا ءبىر ىلەسىپ كەتە بەردى. ءوز بولىمىنە بارۋعا اسىقپادى. ماڭدايىنان سيپاپ قارسى الا قويمايتىنىن جاقسى ءبىلدى. بىردە ۇرەي، بىردە ەمەسكى ءۇمىت الداندىرىپ، ءارى-سارى بولىپ ءتورت كۇن ءجۇردى. اۋىتقىپ، ساپىرىلىسىپ، جىلجىپ بارا جاتقان مايدان دا ونىڭ ەلەۋسىز سەندەلە بەرۋىنە جاردەم ەتتى.
باسقا تۇسسە باسپاقشى. ءۋالي بۇرىن توزە الماس تالاي قورلىققا دا كوندى. ول ءبىر تاۋلىك ءنار تاتپاي ابدەن اشىققان سوڭ، جۇرەك جالعاۋدىڭ قامىن ىزدەدى. قۇداي ايداپ ءبىر توعايدا تاماق ۇلەستىرىپ جاتقان جورىق كۋحنياسىنىڭ ۇستىنەن شىقتى. شۇپىرلەسىپ تاماق الىپ جاتقان سولداتتاردىڭ ۇستىنەن كيمەلەۋگە باتا الماي ءبىر ازىراق شەتتە كۇتىپ وتىردى. جانە توسا قوياتىن كوتەلوگى دە جوق ەدى. سولداتتار سەيىلە بەرگەندە بويىنداعى بار قايراتىن جيناپ كۋحنيانىڭ قاسىنا كەلدى.
— جولداس اسپازشى، كوتەلوگىڭ بولسا ماعان دا سورپا قۇيىپ جىبەرشى. ءبولىمىمدى تابا الماي قارنىم اشىپ قالىپتى، — دەدى بارىنشا سالماقتى سويلەۋگە تىرىسىپ.
ءسوزىنىڭ باسى سالماقتى باستالسا دا، سوڭعى جاعى قوجىراپ، جالىنىشتى، جالتاق ۇنمەن شىقتى. سوڭعى ءسوزدى ارتىق ايتقانىن سەزىپ، ءتىپتى قىسىلىپ قالدى. ءۋاليدىڭ ءتۇرى ونشا يناباتتى بولماسا كەرەك، الاسا بويلى جۋانتىق اسپازشى وعان اجىرايىپ كۇدىكتەنە قارادى. قازاننىڭ الدىندا جاتقان دوڭگەلەك كوتەلوگىن الىپ، ءامىر ەتكەندەي قىسقا عانا «ۇستا» دەپ ۋاليگە ۇسىنعانى، ۇزىن وجاۋمەن شاشىراتا سورپا قۇيعانى — كولدەنەڭنەن تاپ بولعان نەعايبىل لەيتەنانتتى ۇناتپاعانى بىلاي تۇرسىن، مەنسىنبەگەنىن دە انىق ايتىپ تۇر. ءۋالي بۇعان دا ءتوزدى.
ءتىپتى اسپازشىنىڭ بەتىنە كۇلىمسىرەي قارادى. ءبىراق اناۋ وڭباعان ونى ەلەگەن دە جوق.
ءۋالي ەندى تاماق سۇراۋدىڭ دا ءادىسىن تاۋىپ الدى. الدى الا دايىندالىپ بويىن تۇزەپ ەركىن باسىپ كەلىپ، اسپازشىلارعا «جول بويى الدەنىپ الامىز با قايتەمىز. قانە، سولدات، قۇيىپ جىبەرشى، تاماعىڭنىڭ ءدامىن كورەيىك»، — دەيتىن بولدى. اسپازشىلار دا بۇعان قاباعىن شىتپاي-اق كەيدە ءتىپتى جىلى قاراپ، «كورىڭىز، كورىڭىز، جولداس لەيتەنانت»، — دەپ جالپاقتاپ كوتەلوگىن ۇسىنادى. الگى العاشقى كەزدەسكەن وڭباعان اسپازشىنىڭ ىزاسى دا ۇمىت بولدى. ءۋالي ەندى تاماق جاعىنان كوپ قينالمايتىن دا بولىپ الدى. ءبىر كۇنى تورت-بەس سولداتتىڭ ۇلكەن تەرموستارىنا سورپا قۇيىپ جاتقان اسپازشىنىڭ قاسىنا كەلىپ ۇيرەنشىكتى ءسوزىن ايتىپ: قانە، سولدات، تاماعىڭنىڭ ءدامىن كورەيىك»، — دەي بەرىپ ىركىلىپ قالدى. اسپازشى بۇعان باجىرايا قاراپ تۇر ەكەن. باياعى وڭباعان اسپازشى.
— ءسىز ءوز ءبولىمىڭىزدى ءالى تاپقان جوقسىز با؟— دەدى سونداي اششى مىسقىلمەن.
ءۋالي جارىلىپ كەتە جازدادى. قاشاننان بەرگى بىرەۋگە قاتتى اشۋلانعانى وسى ەدى.
— سەنىڭ حاقىڭ جوق! حاقىڭ جوق! — دەپ ايقايلادى ول قالشىلداپ.
ودان ءارى ابدەن بۋلىعىپ قالدى دا قاتتى اياڭداپ جۇرە بەردى. اسپازشى ءبىر نارسە ايتسا كەرەك، جەلكەسىنەن سولداتتاردىڭ كۇلكىسى ەستىلدى. ەڭ اياعى وڭباعان اسپازشىعا دەيىن باسىنادى. اتتەڭ!.. باسقا ءبىر كەزدە بولسا...
ءۋاليدىڭ «اتتەڭى» كوبەيدى. قانشا ويلاعىسى كەلمەي تەرىس اينالىپ بارسا دا ءوز جاعدايى ويلاتپاي قويمادى.
ءوزىنىڭ بۇرالقى ءحالى ءجيى مازالايدى. كەيدە وزىنەن ءوزى ىزا بولادى. تاعدىرىنا ىزا بولادى. اركىمگە ىزا بولادى. ونى وسىنداي حالگە تۇسىرگەن كىم؟ وعان دا اركىم-اق سەبەپشى سياقتى. نەگە بۇل مايدانعا كەلدى. ءبىر حالىقتىڭ كەلەشەگى زور بولاشاق عالىمى ەمەس پە ەدى؟ نەگە مۇنى كولحوزدان، زاۆودتان، نەشە ءتۇرلى قارا جۇمىستان كەلگەن قالىڭ توبىردىڭ ىشىنە قوسىپ جىبەردى؟ مۇندا ءۋاليدى تۇسىنەتىن كىم بار؟ ەڭ مىقتى دەگەنى «ايت-دۆادان» باسقانى بىلمەيتىن، كۇنى كەشە وزىنەن ساباق العان مۇرات پا؟
تىپ-تىنىش جۇرگەن جوق پا اناۋ سالىمگەرەيەۆ، كىرشىكسىز كوستيۋم كيىپ، جىميا كۇلىپ. كورەر ەدىم مىنا دوزاققا تۇسسەڭ جىميعانىڭدى! — سول سالىمگەرەيەۆتىڭ نەسى ارتىق وسىدان.— نەگە بۇل جەرگە ول كەلمەي مەن كەلۋگە ءتيىسپىن؟! — وسىعان ءۋالي قاتتى نازالانادى. ءوزىن بىرەۋ الداپ سوعىپ، ايدالادا شەشىندىرىپ كەتكەندەي ورتەنەدى.
ءبىراۋىق، ول ويدى تاستاپ كەيىنگىگە كوشەدى. دەگەنمەن اسكەردەگى ءحالى دە جامان ەمەس ەدى. شتاب قىزمەتى اركىمنىڭ قولىنا تيە بەرمەيدى عوي. كۋپسيانوۆ تا سىيلايتىن. انە ءبىر بوقمۇرىن بالانىڭ قىرسىعى. مۇرات تا ءدال سول جەردە وتقا يتەرە سالدى. بولماسا كۋپسيانوۆ ءوز ماڭىنان جىبەرمەس ەدى. ءبىراۋىق ەرجانعا، مۇراتقا ولەردەي ىزا بولادى، ەكەۋىن دە ورتەپ جىبەرگىسى كەلەدى، ءبىراۋىق سول جامان بالامەن بايلانىسقان ءوز قاتەسىنە وكىنىپ بارماعىن شاينايدى.
شەكسىز ىزاقور، كەكشىل ادامدى تىرپ ەتكىزبەي قول-اياعىن ماتاپ قويىپ ساباسا قانداي حالگە تۇسەر ەدى. ىزادان جارىلىپ ءولىپ كەتەر ەدى، ەگەر ءولىپ كەتپەسە اقىر اياعىندا بۇلقىنىپ قويىپ، تاعدىرىنا مويىنسۇنار ەدى. ءۋالي دە سونداي حالگە ءتۇستى. دارمەنسىز ىزا ءىشىن ورتتەي جالاعانمەن مۇراتقا دا، ءتىپتى ەرجانعا دا بۇل ەش نارسە ىستەي المايدى. سوندىقتان دا بولاشاق قامىن، تىرلىك قامىن ويلاۋ كەرەك بولدى. ول ەندى ءوزىنىڭ نە ايتارىن، نە دەپ اقتالارىن ون ويلاپ، توقسان تولعادى. سۇراۋ سالىپ پولكتى ىزدەدى. ساپىرىلىسقان مايداندا پولك تا بىردەن تابىلا قويمادى. ۇزىنقۇلاقتان بىرەۋدىڭ سىلتەگەن دەريەۆنياسىنا كەلسە، باسقا بولىمدەر بولىپ شىعادى. ءۋالي مۇندايعا ءتىپتى قۋانىپ تا قالادى. قانشا ىشتەي دايىندالسا دا باستىقتارعا جولىعاتىن ساعاتى قاتتى تۇرشىكتىرەدى.
ءۋالي بەسىنشى كۇنى ءوز ءبولىمىن تاپتى. كومبات قونىسبايەۆ ءۋاليدى سۋىق قارسى الدى.
— ءا، ءوزىڭ كەلدىڭ بە؟ ىزدەۋگە مۇرشامىز بولماي جاتىر ەدى، — دەدى ول قالىڭ قاباعىنىڭ استىنان سۇزە قاراپ.
ءۋالي شومبال كاپيتاننىڭ كوزقاراسىنان شوشىپ قالدى. ءبىراق سوندا دا كوپتەن جاتتاپ جۇرگەن ويىنداعى ءسوزىن ايتتى:
— ۋھ! سىزدەردى دە كورەتىن كۇن بار ەكەن عوي. قورشاۋدان الدىڭعى كۇنى شىعىپ ەم، ەكى كۇن ىزدەپ ارەڭ تاپتىم عوي.
— قورشاۋدان؟ — كاپيتان اجىرايىپ تاڭدانا قارادى.
— ءيا، قورشاۋدان شىقتىم. نەمىستەر جاپىرىپ كەتىپ... قالاي امان شىققانىما ءوزىمنىڭ دە تاڭىم بار.
كاپيتان قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى:
— وتىرىك ايتىپ تۇرسىڭ عوي، — دەدى ول كۇلكىدەن وقىس تىيىلىپ، ۋاليگە تىكە قاراپ.
— جوق... جوق... جولداس كاپيتان! يمانداي شىنىم... ءسىزدىڭ مۇنىڭىز قالاي؟ ماعان سەنبەيسىز بە؟
ەندى ءۋاليدىڭ ءسوزى بۇرىنعىسىنان دا شيكىلەۋ بولىپ بارادى. كاپيتان ونى تىڭداعان دا جوق.
— سابىر ەت، ءقازىر انىقتايمىز، — دەپ تىيىپ تاستادى.
فيلچاگين كىرگەندە ءۋالي سەلك ەتە قالدى. تالدىرماش دەنەلى ەلگەزەك كوماندير، ەلپەڭداي باسىپ كەلىپ كاپيتانعا سالەم بەردى. فيلچاگين ءۋاليدى كورىپ اڭتارىلىپ قالدى. ونىڭ جىپىلىقتاپ تاڭدانا قاراعان كوك كوزىندە كەرەمەت ءبىر ىزعار پايدا بولدى. ەندى قادالىپ، تەسىپ بارادى. ءۋالي كوزىن تايدىرىپ اكەتتى.
— قانداي روتانى قور قىلدىڭ! ەح، قانداي روتا ەدى! — دەدى ول قالشىلداپ.— ماسقارا قىلدىڭ ءبىزدى!
...ءۋالي جاتقان جەرىنەن دوڭبەكشىپ ءتۇستى. وتكەن كۇندەردىڭ وسى ەلەستەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلىپ جانىن ۋلاندىرىپ بارادى. جانە قاس قىلعانداي كوز الدىنا قايداعى ءبىر ءوزىن قور ەتەتىن جيرەنىشتى وقيعالار ەلەستەيدى. وتكەن كۇننىڭ كورىنىستەرىن ويىنان قۋعان سايىن ولار وشىككەن اراداي جابىلا تۇسەدى. ءۋالي تاعى دا ەكى رەت اۋدارىلىپ ءتۇستى. باسىن كوتەرىپ الىپ، جابىق ەسىككە قادالا قارادى. ەسىكتىڭ ار جاعىندا ساقشى بار. ءۋالي قاماۋدا وتىر. ول ورنىنان تۇرىپ ارلى-بەرلى سەندەلىپ جۇرە بەردى. ەندى جان قيناعان ويلاردان ارىلىپ، قاتتى اۋرۋدان كەيىن ەسەڭگىرەپ قالعانداي ءبىر مەڭ-زەڭ حالگە ءتۇستى. وي دا، وكىنىش تە جوق. باسىنىڭ ىشىنە ماقتا تىعىپ قويعانداي.
«سيجۋ زا رەشەتكوي، ۆ تەمنيسە سىروي،
ۆسكورملەننىي ۆ نيەۆولە ورەل مولودوي».
وسى بىر-ەكى جول ولەڭدى ماعىناسىنا وي جۇگىرتپەي جاتتاندى قايتالاي بەردى. ەشبىر ءسوزدىڭ ءمانىن ۇقپاي، قارلىعىڭقىراپ كۇڭگىرت شىققان ءوز داۋىسىن عانا تىڭدايدى. كەنەت ەسىك اشىلىپ ساقشى كىردى دە:
— قانە، ءجۇرىڭىز!— دەدى.
ءۋالي: «بسكورملەننىي ۆ نيەۆولە» دەي بەرىپ كىلت توقتاپ، ساقشىعا تاڭدانا قارادى.
— قانە، ءجۇرىڭىز! پولك كومانديرى شاقىرادى.
ءۋالي وسى ساتتە بارىپ ءوزىنىڭ نە ايتىپ جۇرگەنىن، ولەڭ سوزدەرىنىڭ ءوز ءحالىن ماسقارالاپ تۇرعانىن ۇقتى.
مۇرات كەشە ەرتەڭگىسىن پولكتى قابىلدادى. ەكى باتالون العى شەپتە ۇرىستا بولاتىن. ءوز باتالونى تىلدا قورعانىس شەبىن قازىپ جاتىر. ول شتابتا كوپ اينالعان جوق. ءوزىن سىپايى سالقىنداۋ قارسى العان كۋپسيانوۆپەن ءبىراز وتىرىپ بارلىق جاعدايعا قانىقتى دا، تىل بولىمشەلەرى مەن ازايىپ قالعان ارتيللەريا بولىمشەلەرىن ارالاپ شىقتى. سوعىسىپ جاتقان باتالوندارعا باردى. كەشەدەن بەرى نەمىستەردىڭ شابۋىلى باسەڭ تارتتى.
ءار جەردەن جەكە-جەكە اتاكا جاسايدى؛ بۇرىنعىداي ۇلكەن كۇش توگىپ، ورەكپىمەيدى. وتكەن كەشتە پانفەروۆ پولكقا جاڭا بۇيرىق بەردى. ءتۇن قاراڭعىسىن جامىلىپ، پولك العى شەپتى وزگە بولىمگە تاپسىرىپ كەيىنىرەكتەن بەكىنىس جاساۋعا شىقتى. نەمىستەر جاڭا ءبىر شابۋىل باستاۋ ءۇشىن قايتا توپتالىپ جاتىر. مۇرات قولى بوس ءبىر ادام قالدىرماي بارلىق سولداتىن وكوپ قازۋعا جاپتى. وق وتىنەن تاسالاۋ پولك، باتالون شتابتارىنىڭ ماڭىن ساعالايتىن ءتۇرلى وردينارەس، كومەكشى، پيسار اتاۋلىلاردى قارا جۇمىستان قاعاجۋ جۇرەتىن جاياۋ اسكەرلەردىڭ ەركەسى — بارلاۋشىلاردى، ەڭ اياعى ارباكەشتەرگە دەيىن جەر قازۋعا قۋدى. ءوزى كارتادان بەلگىلەپ بەرگەن ترانشەيالاردى، ارتيللەريا پوزيسيالارىن ارالاپ كوزىمەن كورىپ، وزگەرىستەر ەنگىزدى. بويىنا تىڭ قايرات ءبىتىپ سەرپىلگەندەي مۇرات شيرىعىپ العان. بارىنە بارىپ، بارىنە ارالاسىپ، تاباندا جارلىق ەتىپ تۇزەپ، وزگەرتىپ ءجۇر. جاۋاپكەرشىلىكپەن بىرگە ىستەيتىن جۇمىس تا كوبەيگەن. ول ءالى پولكتىڭ ماسشتابىنا ۇيرەنە العان جوق-تى، قاراۋىنداعى كومانديرلەرىنىڭ، كومەكشىلەرىنىڭ كوبەيگەنىن بايقاماي، بۇرىنعى ادەتىنشە ۇساق-تۇيەككە دەيىن ءوزى ىستەيدى.
وسى كوپ جۇمىستىڭ ىشىندە، ونىڭ ەسىنەن كەتپەگەن، ءبىراق تىندىرۋعا دا اسىقپاعان ءبىر شارۋاسى بولدى. ول ءۋاليدىڭ جايى ەدى. ارالارى ونشا جاقىن بولماسا دا، ءۋالي قانشا ايتقانمەن كوز كورگەن، ەرتەرەكتەن تانىس ادام ەدى. سونىڭ جاماناتىنا قىنجىلىپ، ونىڭ ىسىنە ءوزى ۇيالعانداي بولادى. كەشەدەن بەرى بۇگىن عانا ۋاقىت تاۋىپ ءۋاليدى شاقىرتتى.
ءۋالي ەسىكتەن جاسقانا كىرىپ، مۇراتقا جاۋتاڭداي قاراپ يمەنىپ تۇر. سالەم ورنىنا ەرنىن كۇبىر ەتكىزدى. مۇرات بويىن بيلەپ اپ وعان سالماقپەن سالقىن قارادى.
— قانداي حالگە دۋشار بولعانسىڭ؟ ايتشى،— دەدى ورنىنان تۇرەگەلىپ. — ءبىراق... نە ايتاتىنى بار. ماعان ءبارىن بايانداعان.
— باسىما اۋىر ءىس ءتۇسىپ تۇر. ايىبىم دا بار شىعار.
ءبىراق دۇشپاننىڭ تانكتەرى شىداتپادى. روتانى توقتاتا المادىم. — ءۋاليدىڭ ءوڭى سۇرلانىپ، تۇلا بويىندا ىستىق ءدىرىل پايدا بولدى. ول ەندى اقتىڭ ءسوزىمدى ايتا الماي قالام با دەپ اسىعىپ، قىزىنا جىلدام سويلەدى. — ءوزىمنىڭ دە كورمەگەن ازابىم جوق. ايىبىم دا بار شىعار.
ءبىراق سوندا دا باستىقتار تىم قاتتى كەتتى. ءۇش كۇن قورشاۋدا بولدىم. ارەڭ قۇتىلدىم. كەيبىر باستىقتار ماعان سەنبەيدى. ايىبىم دا بار شىعار. ءبىراق ناحاقتان كۇيىپ بارامىن. فيلچاگيننىڭ سوزىنە سەنەدى. وعان مەن قاتتى ۇرسىپ، سوگىس بەرگەن ەدىم. ءوزى ماعان وشىگىپ ءجۇر. ءارى جوعارىلاعىسى كەلەدى. مەيلى، جوعارىلاي بەرسىن... تەك ماعان جالا جاۋىپ نەسى بار!؟
— ءۋالي، بەرى قاراشى، — دەپ مۇرات بەزەكتەپ بارا جاتقان ءۋاليدى توقتاتىپ تاستادى. — ماعان نەسىنە وتىرىك ايتاسىڭ. ءبارى بەلگىلى عوي. فيلچاگيندى ايىپتايتىن دا رەتىڭ جوق. روتانىڭ قالعان-قۇتقانىن جيىستىرىپ، باتالونعا قوسقان سول جىگىت.— مۇرات قولىن ارتىنا ۇستاعان كۇيى، باسىن كوتەرىپ ءۋاليدىڭ بەتىنە تۋرا قارادى. — تىم بولماسا وسى جەردە شىنىڭدى ايتساڭشى. قولىڭمەن ىستەگەن ءىستى موينىڭمەن كوتەرۋگە دە جىگىتتىگىڭ جەتپەي مە!؟
ءۋالي كوزىن تايدىرىپ اكەتىپ تومەن قارادى. مۇراتتىڭ سوزىنەن تاياقتان جاسقانعانداي بۇعا ءتۇسىپ، ءبىر ۋاقىتتا بارىپ باسىن كوتەرگەندەي بولدى. ەندىگى كوزقاراسىندا ۇرەي دە، جالبارىنۋ دا بار.
— قايتەيىن. مەنىڭ سوزىمە ءقازىر كىم سەنەدى. مەنىڭ تاعدىرىم ءوز قولدارىڭدا عوي،— دەپ نالىدى ءۋالي. — ايىبىم جوق دەپ ايتا المايمىن. ءبىراق مەنىڭ ءسوزىمدى تىڭدايتىن كىم بار. ەڭ اياعى جولداس بولعان سەن دە سەنبەيسىڭ. مەيلى، قاشقان-اق بولايىن. مەنىڭ تاعدىرىم ءوز قولىڭدا، مۇقا. ايتەۋىر كوز كورگەن جولداس ەدىڭ.
مۇرات ۋاليگە قاباعىنىڭ استىنان قاراپ تۇر. ونىڭ سونشالىقتى ءمۇساپىر، جالىنىشتى كەيپىن كورگەندە تىجىرىنىپ قالدى. «وسى جەردە دە ءوزىن ادام سياقتى ۇستاي الماعانى ما؟ جانى نە دەگەن ءتاتتى ەدى، بۇل بايعۇستىڭ؟» دەپ ويلادى مۇرات. ول ءۋاليدى تانىماي قالعانداي تاڭداندى. ءبىر كەزدە نامىسكەر، ءوز باعاسىن اسا جاقسى بىلەتىن جىگىت سياقتى كورىنىپ ەدى ول مۇراتقا. الماتىدا جۇرگەندە ينستيتۋت مۇعالىمدەرىنىڭ ىشىندەگى كورىكتىسى دە، وتكىرى دە وسى ەمەس پە ەدى؟ قاتارلارىنان ءوزىن ءسال عانا جاراسىمدى جوعارى ۇستاپ، تومەندەرگە ەسىركەي قاراماۋشى ما ەدى؟ مۇراتقا دا، قاشان جاقىن تانىسقانشا: «ا-ا-ا، لەيتەنانت، قىزمەت جاقسى ما؟» دەپ جۇرەتىن كەزدەرى بار ەمەس پە ەدى؟ بۇل بايعۇس ەندى نەگە سونشالىق ازىپ، كىشىرەيىپ كەتكەن؟ بۇرىن وسى ادام جىگەرلى دە، نامىسكەر دە، باتىر دا كورىنەتىن.
مۇراتتىڭ كوز الدىنا وتكەن ءومىردىڭ ءبىر ءساتى كەلىپ تۇرا قالدى. ىشىندە ءۋالي مەن مۇرات تا بار ءۇش-تورت جىگىت الماتى ماڭىنا اڭعا شىققان-دى. يەسى ماشيناسىن بەرگەنشە ءتۇس قايتىپ قالدى. بۇلاردىڭ اڭشىلىعى دا كۇشتى ەمەس ەدى، ونىڭ ۇستىنە وزەن بويىندا قۇس تا كەزدەسپەدى.
كۇن كەشتەتىپ ەندى قايتامىز دەگەندە، ءۋالي زاپوۆەدنيككە بارالىق، وندا اڭ كوپ، قاراقۇيرىق اتامىز دەپ بولمادى. بۇلار زاپوۆەدنيكتىڭ ىشىنە تەرەڭدەپ كىرگەنشە قاراڭعى ءتۇستى. كەنەت ماشينانىڭ الدىنان ءبىر حايۋان قىلاڭ ەتتى.
شوفەر ماشيناسىن وقىس توقتاتتى. ەلىكتىڭ لاعى جالت ەتىپ شىعا كەلىپ، ماشينانىڭ جارىعىنا تاڭدانا قاراپ تۇرىپ قالدى. مۇرات جاس ەلىكتىڭ سۇلۋ مۇسىنىنە تاڭدانا ءسۇيسىنىپ، قادالىپ قاپتى. سۇيرىكتەي ۇزىن سۇلۋ اياعى، كەۋدەسى شىعىڭقى، قارنى تارتىڭقى قاعىلەز اسەم تۇلعاسى شەبەردىڭ قولىمەن ويعانداي. ورتا تۇسى جالپاقتاۋ ۇلكەن قۇلاعىنىڭ ءوزى ءالى ءمۇيىز شىقپاعان ءسۇيىر تۇمسىقتى كەربەز باسىنا جاراسىپ تۇر. تاناۋى جىبىرلاپ، قيعاش كوزى مولدىرەپ قارا ءتۇندى قاق جارعان جارىققا جاس بالاشا تاڭىرقايدى. جىرىندى بولماعان اڭعال ەلىكتىڭ اسەم تۇلعاسى بالعىن ەركە كۇشكە تولى. «ءتايت» دەسە جالت بەرىپ، الىس قىرقانىڭ باسىنان ءبىر-اق قىلاڭ ەتەدى. مۇراتتىڭ وسى كورىنىسكە ءسۇيسىنىپ، جانى راقاتتانعانى سونشا، ماشينانىڭ الدىندا ءۋاليدىڭ مىلتىقپەن ەلىكتى كوزدەپ جاتقانىن دا جاڭا كوردى. ول تۇسىنبەگەندەي ءسال اقىرىپ قالدى دا، «توقتا!» دەپ ايقايلاپ جىبەردى. ونىڭ داۋسىمەن بىرگە مىلتىق تا تارس ەتە قالدى. مۇرات قولتىعىنىڭ استىنان ىستىق قانى شاپشىپ تىپىرلاپ جاتقان ەلىكتىڭ قاسىنا قالاي جۇگىرىپ كەلگەنىن بىلمەي قالدى.
ءداتى شىداماسا كەرەك، شوفەر ماشينانىڭ وتىن ءسوندىرىپ تاستادى.
— ءاي، شوفەر، شامىڭدى جاق. قانە، ولجامىزدى الا كەتەيىك، — دەپ ءۋالي كەلە جاتىر.
— جوق. المايمىز. بۇر ماشينانى، — دەدى مۇرات شوفەرگە.
— ءاي، سەن ءوزىڭ قاننان شوشىنعانبىسىڭ، جاۋىنگەر كوماندير، — دەپ ءۋالي قارقىلداپ كۇلدى. — ەرتەڭ سوعىسقا بارعاندا قايتەسىڭ!؟
سوعىسقا كىرگەلى مۇرات تالاي سۇمدىق قىلمىستاردى كوردى، ىزادان ءىشىن ءورت جالادى، ءبىراق ادام بالاسىنىڭ وسى ءبىر كىشكەنە قياناتى ۇمىت بولماپتى.
— مەنىڭ باسىما اۋىر ءىس ءتۇسىپ تۇر. كوز كورىسكەن جولداس ەدىك. ايىبىم دا بار شىعار. جولداستىق حاقى عوي. ازاماتشىلىعىڭ بولسىن. ءوزىڭىز بىلەسىز، مۇقا.
— مەن ۇكىم شىعارمايمىن. ۇكىمدى گەنەرال شىعاردى. ءۋالي ءناجىستى قازا بەرمەسىن دەپ مۇرات ونىڭ ءسوزىن تىيدى. — ابىرويىڭدى اقتاۋعا مۇمكىندىك بەرىلدى. قاتارداعى سولدات بولىپ سوعىساسىڭ. قاي روتاعا باراسىڭ، ونى ءوزىڭ قالا.
— راقمەت، مۇقا، راقمەت، جولداس كاپيتان، — دەپ جالپاقتادى ءۋالي. «سىر مىنەز بالا ەدى، رەنجىسكەنمەن دە ىرقىمنان شىقپاس، تىم قۇرسا سىيلار»، — دەگەن ويمەن ەرجاننىڭ ۆزۆودىنا جىبەرۋىن ءوتىندى. ەندى ءۋاليدىڭ كوڭىلى ورنىعىپ، ەتى ءتىرىلىپ قالدى. — ەرجان ەكەۋمىز ارازداسىپ تا ەدىك. مەنى ماڭدايدان سيپاماس. ءبىراق سىناعاسىن قاتتى سىناڭىز.
5
كۇن كەشتەتىپ قالدى. سۋرىلمالى جاياۋ بوراسىن دا جاڭا باسىلىپ، اسپاندى تۇگەل الاسا قوڭىر بۇلت تورلادى. بۇلتتىڭ ورتاسى كۇمبەزدەنە كوتەرىلىپ، شەتى جەردى وراي قىمتاپ العان سياقتى. كۇندىزگى اياز دا جۇمسارايىن دەدى.
قىلاۋلاعان قار ۇدەي ءتۇسىپ، وكوپ ەرنەۋىندەگى جاس توپىراقتى جاسىرا باستادى.
ۆزۆود وكوپ قازىپ جاتىر. ۇزىننان-ۇزاق سوزىلىپ، تەرەڭنەن قالعان ترانشەيالاردان قىلت ەتىپ سولدات باستارى، كۇرەكپەن لاقتىرىلعان قوڭىر توپىراق كورىنىپ قالادى. ەرجاننىڭ ءوزى دە وكوپ قازىپ جاتىر. شينەلىن تاستاپ، قۇلاقشىنىن ءتۇرىپ، شالقايتا كيگەن. جەردىڭ توڭ قاباتىنان اسقانمەن تومەنگى جاعى دا ونشا جۇمساق بولمادى. قاتتى قيمىلداعان ەرجان ەنتىگىپ قالىپ، كۇرەگىنە اسىلا سۇيەنىپ دەم الدى. بەس-التى جاۋىنگەرلەردى باستاپ قاسىنا كاكىباي كەلدى.
— جولداس لەيتەنانت، ترانشەيدى بىتىردىك. ەندى دەمالۋعا رۇقسات ەتىڭىز، — دەپ باياندادى ول.
— ەندەشە ءۇشىنشى وتدەلەنيەگە كومەكتەسىڭدەر. ولار دا از قالعان شىعار. سودان كەيىن دەمالاسىڭدار، — دەدى ەرجان.
كاكىباي كىشكەنە تارتىنشاقتاپ تۇردى دا:
— قۇپ!— دەدى. سودان كەيىن قاسىنداعىلارعا بۇرىلدى. — ال، تەز بارىپ ءبىتىرىپ تاستاڭدار.
— ناشاندىك بولماي جاتىپ وتىرىپ الىپ ءامىر ەتەدى.
ءوزىڭ جۇرمەيسىڭ بە؟ — دەپ كۇڭكىلدەدى كوجەك.
— نە راسسۋجدات، — دەپ زەكىدى كاكىباي ويىندى-شىنى ارالاستىرىپ. ولار كەتە بەرگەندە وكوپقا ىرعىپ ءتۇستى. — قانەكەي، جولداس لەيتەنانت، مەن ءبىتىرىپ تاستايىن.
جۇمىسىن تەز تىندىرىپ بولىپ، تەمەكى تارتىپ وتىرعان ەرجانعا قاراي بەردى. ءبىر نارسە ايتقىسى كەلەدى، ءبىراق coعان ەكى ويلى بولىپ تۇرعان سياقتى.
— قالاي، مارياشتان حات الدىڭ با؟— دەدى ەرجان ءسوز باستاۋ ءۇشىن.
— مارياش حاتىن ۇزبەيدى عوي. كەشە ءۇش حاتى بىردەن كەلدى، — دەدى كاكىباي ءوڭى جىلىپ.— تەك مەنىڭ حاتىم كەشىككەن بولار. قورشاۋدان شىعىسىمەن جازىپ جىبەردىم.
— سەنى مارياش وتە جاقسى كورەدى-اۋ دەيمىن.
كاكىباي تومەن قاراپ مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. كۇرەكتىڭ سابىپ سيپالاي بەرەدى:
— شىنىڭدى ايتشى، جاقسى كورەدى عوي، — دەپ جارماستى ەرجان.
— ارينە، ەندى ايەل بولعاسىن.
— سەن دە جاقسى كورەسىڭ بە؟ شىنىڭدى ايتشى.
ەرلى-زايىپتىڭ باقىتىنا قىزىعىپ، «وتە جاقسى كورەم» دەگەن ءسوزدى اسىعا كۇتەدى ەرجان. ءوز كوڭىلىن مۇڭ شالعانداي بولدى.
— جاقسى كورمەسەم الام با، — دەدى كاكىباي، ەندى قىسىلماي ەرجاننىڭ بەتىنە قاراپ. — ءبىر كەزدە وعان ءان دە شىعارعانمىن.
— ءان بە؟ ءوزىڭ كومپوزيتور ەكەسىڭ عوي. ول ءانىڭدى نەگە ايتپادىڭ بىزگە.
— ول ءاندى ەستىدىڭىز عوي. الگى «قالقاتاي» دەگەن ءان عوي.
— ءا-ا... ول ءاننىڭ تاريحى سولاي ما ەدى.
— مەنىڭ سىزگە ايتايىن دەگەن ءسوزىم بار ەدى، — دەپ كاكىباي از ءمۇدىردى. — كوپتەن بەرى ءوزى قاجىڭقىراپ قالدىق قوي. بۇگىن ءبىر باس قوسىپ ءان سالساق قايتەدى. كوڭىل كوتەرىلسىن.
— بۇل دا دۇرىس ەكەن. ەندەشە بار، تىنىعىپ ال، — دەدى ەرجان.
كاكىباي وكوپتىڭ ارت جاعىنداعى رازەزدىڭ ۇيىنە قاراي كەتتى. ەرجان سولداتتاردىڭ جۇمىسىن تەكسەرۋ ءۇشىن ادەيى ترانشەيدىڭ ىشىمەن ءجۇردى. وكوپتىڭ دەنى كىسى بويى ەكەن. تەك بىر-ەكى جەرىندە عانا تايىزداپ بەلۋارعا تامان كەلىپ قالادى. ەكى يىعىمەن وكوپ قابىرعاسىنا سۇيەنىپ كەلە جاتىپ كاكىباي جايىن ويلادى. «قانداي ونەرلى جىگىت»، — دەپ تاڭداندى.
ەرجان وسى كۇنى ءوزى تۋرالى كوپ ويلامايتىن بولدى. كوبىنە وزگە جۇرتقا كوزى تۇسەدى، وزگەلەردىڭ ىسىنە سۇيىنەدى.
ءوزىن ءوزى قالاي ۇمىتىپ كەتكەنىن سەزبەي دە قالدى. انەۋگى ءبىر ازىردە وزەگىن ورتەپ وكىندىرگەن: «سەن نە تىندىردىڭ؟ ماسىلدىعىڭدى جاسىرىپ جۇرگەن بيشارا ەمەسسىڭ بە؟» دەپ قۋىستاندىرىپ، جانىن جەگىدەي جەگەن ءجۇزى سۋىق سۇراق تا ەندى قايتىپ كەلمەدى. كەۋدەسىنە كىرىپ الىپ، ءار ادىمىن اڭدىپ، تەجەپ ۇستايتىن قاتال سىنشى دا عايىپ بولدى. اۋرۋداي مەڭدەتكەن ىشكى ارپالىسى تىنعان ەدى. ەندى قاتتى سىرقاتتان ايىعىپ، دەم العان ادامداي ىشكى سارايى تازارىپ، كوڭىلى ءبىرىڭعايلانىپ قالدى:
ەرجان ءجۇرىپ كەلە جاتقان وكوپ ەندى ءتىپتى تايىزداپ كەتتى. تىزەدەن از-اق اسادى. «بۇل قاي وتدەلەنيەنىڭ وكوبى ەدى؟ — دەپ ويلادى ەرجان. — ءا-ا... دوبرۋشكيننىڭ وتدەلەنيەسى ەدى عوي مۇندا. نەعىپ وندىرە المادى ەكەن؟» سويتكەنشە تىرباڭداپ وكوپ قازىپ جاتقان سولداتتار دا كورىندى. دوبرۋشكين جايعاسىپ تەمەكى تارتىپ وتىر.
— وكوپتارىڭ نەگە تايىز؟
— ونشا تايىز دا ەمەس قوي. ادام ازعانتاي. جانە بىزگە تاپسىرمانى دا كوپ بەردىڭىز.
— وكوپتى يىقتان قاز دەگەن بۇيرىق بەرىلگەن. ورىندا سونى.
— ارينە، بۇيرىق بەرىلدى عوي. ءبىراق ادام از. — دوبرۋشكين بۇرىنعى ادەتى بويىنشا ەرجاندى ءوز دەگەنىنە ءيىپ اكەلگىسى كەلدى. — ۇرىستا بوي تاسالاۋعا جارايدى عوي.
ونىڭ ەسەسىنە مىلتىق اتاتىن ۇيالاردى تەرەڭ قازدىردىم.
— قيقاڭدى قوي! — دەدى ەرجان. ونىڭ داۋسى قاتتى شىققاندا دوبرۋشكين جىم بولدى. — بۇيرىقتى ورىندا. بۇگىن جاقسى وكوپ قازۋعا مۇمكىندىك بار، ەرتەڭ ول مۇمكىندىكتى ساعان ەشكىم بەرمەيدى.
ەرجان ەندى بايقادى. دوبرۋشكيننىڭ سىرت جاعىندا تەمەكى تارتىپ ءۋالي وتىر ەكەن. قولىندا كۇرەگى دە جوق ەكەن. ءتۇرى «جەر قازباعانىم راس، وتىرىك جالپاقتاپ قايتەيىن» دەگەندى انىق-اق ايتىپ تۇر. ەرجاننىڭ سوزىنەن كەيىن دوبرۋشكين دە ارتىنا بۇرىلىپ ۋاليگە كوز تاستادى.
ونىڭ كوزقاراسى دا: «مەن قايتەيىن، امال جوق، ەندى سەنى دە جەر قازاسىڭ دا» دەگەندەي ەدى. ەرجان وسىنى سەزدى دە كەتىپ بارا جاتىپ:
— مولدابايەۆ، بەرى ءجۇرىڭىزشى، — دەدى.
ءۋالي كەشە ۆزۆودقا كەلگەندە-اق ءوز تاڭداۋىنىڭ قاتە ەكەنىن ۇعىپ ەدى. «ەرجان قانشا ايتقانمەن ەسكى دوس قوي، كوز كورىسكەندە شىداماس. اعالىعىم جانە بار، بۇرىن ىعىمدا جۇرەتىن ەدى، — دەپ ويلاعان-دى. ەرجانعا سىرىن ايتىپ، مۇڭىن شاعىپ قايتادان دوستاسپاق ويى بار ەدى.
ونىڭ جۇدەۋ كوڭىلى بىرەۋدەن ايانىش ىزدەيدى. سوڭعى كەزدەگى كورگەن قورلىعى مەن ازابى ىشكە سىيماي بارادى، سونى ايتىپ شاعىنعىسى كەلدى. ءبىراق ءبىر كەزدەگى سىرى ءمالىم.
ەرجان جات بولىپ كەتىپتى. تاستاي ءتۇيىلىپ ىشىنە جىبەرەر ەمەس.
— دوبرۋشكيننىڭ وتدەلەنيەسىنە بارىڭىز. سوندا قارۋ-جاراق الاسىز. سىزگە اۆتومات بەرگىزەرمىن، — دەدى، الدىنا ايدالاداعى ءبىر قاراپايىم سولدات كەلىپ تۇرعانداي. سىرلاسۋعا ىڭعايى دا كەلمەدى جانە ءۋالي باتا دا المادى. كەتە باردى. قازىرگى: «بەرى ءجۇرىڭىزشى» دەگەنىندە ءۋالي وسى ارادا ءبىر سويلەسىپ قالۋعا بەكىندى.
— ءسىز جۇمىس ىستەمەيتىن سياقتىسىز. دوبرۋشكين دە ايتۋعا يمەنەتىن ءتارىزدى، — دەدى ەرجان وڭاشاراق شىققاسىن. — كوپپەن بىرگە جۇمىس ىستەڭىز.
— ەندى مەنەن جەر قازۋ قاشپاس قوي،— دەدى ءۋالي مۇڭايىپ. — ءبىراق، ەرجان، سەن ماعان وكپەڭدى ۇمىتپاي جۇرگەن سياقتىسىڭ. ەر شەكىسپەي بەكىسپەس دەگەن، ازامات اراسىندا ونداي نارسەلەر بولا بەرەدى عوي.
— ءسىز قايداعىنى ايتىپ تۇرسىز. وندا قاتەلىك مەنەن بولعان.
— جوق، جاسى ۇلكەن مەن ايىپتىمىن. ءبىراق سەنىڭ كەشىرىم ەتۋىڭ كەرەك ەدى. ۇسىنعان مويىندى قىلىش كەسپەس دەگەن...
— ول ءوتىپ كەتكەن نارسە... ونى قويىڭىز... سونداي ۇساق-تۇيەكتى ويلايتىن ۋاقىت پا، ءقازىر!؟ — دەدى ەرجان ءسال ءمۇدىرىپ. — ءسىز كوپپەن بىرگە جۇمىس ىستەڭىز. كومانديرىڭىزگە دە ارناپ تاپسىرماي-اق قويايىن، وزىڭىزگە دە قايتالاپ ايتپايتىن بولايىن.
ءۋالي تاعى دا سويلەسە الماي قالدى.
ءبىر كەزدە وزىنە تاۋداي كورىنگەن ءۋاليدىڭ ءقازىر كىشىرەيىپ قالعانىنا ەرجان قايران بولدى. «جاۋ كۇشى ىرىق بەرمەدى مە، الدە العاشقى سوعىستا ءوزى قورىقتى ما، ايتەۋىر ءبىر شاتاققا ۇرىندى. ەندى نە دە بولسا كوتەرىپ، قالعان ابىرويىن ساقتاپ، سىر بىلدىرمەۋگە جارالاعانى ما، — دەپ ويلادى ەرجان. — ءوزى سونشالىق جۇدەپ كەتىپتى. وڭاي دا ەمەس شىعار. جەر قازۋعا دا ارلاناتىن بولار. ءبىراق ۇرلىق قىلعانداي قۋىستانىپ، جۇمىستان تاسالانىپ وتىرعانشا بىلەكتى سىبانىپ جۇرتپەن بىرگە جەر قازعانى كوپ ارتىق ەمەس پە، وزىنە؟ تىم بولماسا جالتاقتامايتىن بولادى عوي».
سوڭعى كەزدە ەرجانعا مازا بەرمەيتىن نارسە جاعدايدىڭ اۋىرلىعى ەدى. اقىلىمەن عانا ەمەس، بۇكىل جان-تانىمەن ەل باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتى سەزەدى. دۇشپان كۇشىنىڭ تاۋداي اۋىر سالماعى مۇنىڭ دا قابىرعاسىن قايىستىرىپ بارادى. ءوزىن سول جانىشتاپ بارا جاتقان سالماققا تىرەگەن ءبىر تىرەۋدەي سەزىنەدى. وسى العاشقى رەت كەلگەن زور جاۋاپكەرشىلىك سەزىمى وعان سابىرلى قايرات اكەلدى. ول ءوزىنىڭ وتكەندەگى اعاتتىعىن، شالالىعىن ويلاۋدى ۇمىتىپ بارا جاتىر ەدى. جاڭاعى ءۋالي ءسوزى سونىڭ ءبارىن قايتادان ەسىنە سالدى. ءۋاليدىڭ نە ايتقىسى كەلەتىنىن ەرجان جاقسى بىلەدى. ول سوناۋ ءبىر كوڭىلسىز ءىستى قايتا قوپارماق، كىنالاسپاق. ال، ول وقيعانى ەرجان قوزعاعىسى كەلمەيدى. ءوزىنىڭ سونداعى وسالدىعىنان ۇيالادى.
ءۋالي «مەن جەڭىلدىم، ۇلكەن باسىمدى ءيدىم، سەن دە كەڭ پەيىلىڭدى كورسەت» دەمەك. ءبىراق وزگە سولداتتان ونى ارتىق كورە المايدى، راۋشان جايى دا ۇمىت بولار ەمەس. جالعان كەڭ پەيىلدىك جاساي المايدى. اجالمەن بەتپە-بەت كەلىپ تۇرعاندا كىسى وزىنە دە، وزگەگە دە وتىرىك ايتپايدى. ۋاليگە قيانات ەتپەسكە، ءادىل بولۋعا وزىنە سەرت بەرگەن ەدى، سونىسى دا جەتەر.
سوكولسكايا دەريەۆنياسى جاقتان ءۇش سالت اتتى كەلدى. بۇلار پانفەروۆ پەن مۇرات ەكەن. ەكەۋى دە اتتان ءتۇستى. گەنەرال ەرجانمەن قول الىسىپ امانداستى. ەرجان ءوز فاميلياسىن اتاعاندا، گەنەرال ءبىر نارسەنى ەسىنە تۇسىرگەندەي مۇراتقا بۇرىلدى:
— سابىر ەتىڭىز... الگى قورشاۋدا ءبولىنىپ قالاتىن وسى ەمەس پە؟
مۇرات قۇپتاعاننان كەيىن ول ەرجانعا كوز قيىعىن تاستادى.
— باسە، مۇنداي كوماندير قانداي قورشاۋدى بولسا دا جارىپ شىقپاي قويا ما! — دەپ مۇراتقا يەك قاقتى.
بۇل ماقتاۋدان ەرجان ءسال تىكسىنىپ قالدى. گەنەرال ءوزىنىڭ بۇدان كوپ بيىكتىگىن تانىتىپ بالانى الداعانداي ماڭدايىنان سيپاي سالدى.
پانفەروۆ وكوپتى ارالاپ، ءاربىر اتىس ۇياسىن ولشەپ كورىپ، ەرجاننان اتىس سيستەماسىن قاداعالاپ سۇرادى.
— وسى پۋلەمەت ۇياسى ما؟ وسىنداي ۇيا بولا ما ەكەن؟ — دەپ كەيىدى پانفەروۆ.— پۋلەمەت وعى مول وق.
ول بۇكىل ۆزۆود بەكىنىسىن تۇگەل قامتۋعا ءتيىس. ال، اناۋ دوڭەستىڭ تاساسىن نەمەن اتاسىڭ؟ ا؟ قۋاتتى قارۋدى تار قۋىسقا تىعىپ قويعانسىڭ.
ەرجاننىڭ العاشقى اسەرى وزگەردى. ەندى گەنەرال مۇنى ناعىز كوماندير ساناپ شىنىمەن كەيىپ تۇر. ول قىسىلسا دا ءوز ويىن انىق ايتتى.
— بۇل جەر ماسكيروۆكاعا جاقسى. دۇشپان پۋلەمەتتى بايقامايدى.
— تاسا كەرەك بولسا، ورمانعا تىعىپ قويۋ كەرەك ەندەشە، — دەپ كەكەتتى پانفەروۆ. — ەڭ الدىمەن دۇشپان پۋلەمەتتىڭ كۇشىن سەزەتىن بولسىن. بايقاتپاۋدىڭ قامىن سودان سوڭ ويلا.
مۇرات گەنەرالدىڭ سوزىنە قىستىرىلماي ءۇنسىز ءجۇردى. بەكىنىستىڭ وزگە جاعىنا نەگىزىنەن ىرزا بولىپ پانفەروۆتىڭ بەتى جۇمساردى.
— ءقازىر مايدان سايابىر، — دەدى ول وكوپتان شىعىپ كەلە جاتىپ. — ءبىراق نەمىس شابۋىلى توقتالعان جوق.
— ولار ءقازىر جاراسىن جالاپ، كۇش جيناپ جاتىر. ەرتەڭ-بۇرسىگۇنى موسكۆاعا گەنەرالنىي شابۋىل باستالماق. — ول از ىركىلىپ، مۇراتتىڭ، ەرجاننىڭ بەتىنە باعدارلاي قاراپ الدى.— جامان سوعىسپايتىن سياقتىمىز. ءبىراق ءالى بارىمىزدى بەرگەن جوقپىز. سوعىستىڭ ۇلكەنى ەندى كەلە جاتىر. موسكۆا جاپ-جاقىن قالدى عوي، — دەدى ول، سوڭعى ءسوزدى وزىنە ايتقانداي كۇبىرلەپ، سودان كەيىن ىركىلىپ، قولىمەن تەمىر جول رازەزىن نۇسقادى. — مىنا رازەزدەن پريگورودنىي پوەزدار وتەتىن. دەمالىس كۇنى موسكۆا حالقى وسى اراعا سەرۋەنگە كەلەتىن. انا دەريەۆنيالاردىڭ قاتىندارى موسكۆا بازارىنا ءايران-سۇتىن اپارىپ ساتۋشى ەدى. — ول ەرجانعا بۇرىلىپ، ونىڭ يىعىنا قولىن سالدى. — سولاي جاعداي. ەندى شەگىنۋگە بولمايدى. نەمىستەردىڭ كۇشى انەۋگىدەن باسىم. تانكتەرى كوپ... ءبىراق ەندى شەگىنۋگە بولمايدى.
— ەرتەڭ پتر مىلتىقتارىن جىبەرەم. باتالوننان ءتورت پتر مىلتىعىن ال،— دەدى مۇرات ەرجانعا. سودان كەيىن پانفەروۆقا ءسوز ايتتى. — جولداس گەنەرال، جاۋدىڭ تانكتەرى كوپ، گراناتتار مەن جاندىرعىش بۋتىلكالاردى كوبىرەك بەرسەڭىز.
— جارايدى. بۇگىن ءامىر ەتەم.
گەنەرال قوشتاسىپ شتابقا ءجۇرىپ كەتتى. مۇراتقا ەرجان وسى كەشتە كاكىباي ءانىن تىڭداماق ويى بار ەكەنىن ايتتى.
— ۋاقىت تىعىز-تاياڭ. ءبىراق سولدات كوڭىلىن قايتارعىم كەلمەدى،— دەدى.
— ونىڭ ونەرى بار ەكەن عوي. مەن دە تىڭدايىن. نەمىس بار ەكەن دەپ قاشانعى تۇنەرە بەرەمىز. سولدات بايعۇس تا ءبىر جەلپىنىپ قالسىنشى، — دەدى مۇرات.
ەكى كوماندير رازەزدىڭ ۇيىنە كىرە بەرگەندە اشىق ەسىكتەن قارقىلداعان كۇلكى ەستىلدى.
— وھو، جاۋىنگەرلەرىڭ كوڭىلدى عوي،— دەدى مۇرات ەرجانعا كۇلىمسىرەي يەك قاعىپ.
— ۇيقى ارسىز، كۇلكى ارسىز، تاماق ارسىز دەۋشى ەدى قازاق. سول ءۇش ارسىز سوعىسىڭا دا قارامايدى ەكەن، — دەدى ەرجان كۇلىپ.
سولداتتاردىڭ كوڭىلدى كۇلكىسىنەن تۇتانىپ، ەكى كوماندير بولمەگە جايدارى كىردى.
كومانديرلەردى كورىپ سولداتتار كۇلكىدەن تەز تىيىلىپ، سالەم بەردى.
— وزدەرىڭ ءبىر قىزىققا باتىپ جاتىر ەكەنسىڭدەر. بۇزىپ جىبەردىك قوي، — دەدى مۇرات.
— ءبورىباي-داعى باياعى. بۇل كىسىنى قىل كوپىردىڭ ۇستىندە تۇرعاندا دا كۇلدىرەر،— دەدى قارتباي.
— تۇنجىراي بەرسە ادامنىڭ ءىشى كىرلەپ كەتەدى. كۇلكى كوڭىل تازارتادى، — دەپ قالجىڭ ايتتى مۇرات.
كىشكەنە بولمەدە ون بەس شامالى جاۋىنگەر وتىر. ىشتەرىندە راۋشان، كۇلاندا، ءۋالي دە بار ەكەن. كاكىبايدىڭ قولىندا دومبىرا، كۇيگە كەلتىرىپ، قۇلاعىن بۇراپ شەرتىپ وتىر. ءۋالي راۋشانعا جاقىنىراق كەلىپ، ءبىراق قاسىنا جەتە الماي كۇلانداعا جالعاس وتىرىپتى. راۋشان مەن ءۋاليدى كورگەندە ەرجاننىڭ وڭىندەگى كۇلكى تەز ءسوندى.
ولارعا قاراماۋعا تىرىسىپ، مۇراتقا بۇرىلسا دا، راۋشاننىڭ وزىنە بىرنارسە دەگىسى كەلگەن ءۋاليدى جامان كوزىمەن اتىپ، تەرىس اينالعانىن كورىپ قالدى. وسىعان ىرزا بولىپ قالعان دا سياقتى.
— كانە، كاكىباي، شىرقاپ جىبەر. سەنىڭ ءانىڭدى ەستۋگە كەلدىك، — دەدى مۇرات.
— قۇپ، جولداس كاپيتان. ءوزىمدى دە، جۇرتتى دا قىزدىرىپ الۋ ءۇشىن الدىمەن «جامباس سيپاردان» باستايىن.
كاكىباي «جامباس سيپاردى» شىرقاپ جۇرتتى ءبىر جەلپىندىرىپ تاستادى. سودان كەيىن «مەن شارشاپ قالدىم، كىشكەنە دەمالايىن. راۋشان ءبىر ءان ايتسىن. قىز داۋسىنا قوسىلماي دومبىرانىڭ كۇيى كەلەتىن ەمەس»، — دەپ جارماستى. راۋشان «ايتۋعا جاعدايىم جوق. باسىم اۋىرىپ وتىر»،— دەپ تارتىنشاقتاپ ەدى، قىزىپ العان جۇرت قويمادى.
— نەمەنەگە جۇدەيسىڭ، راۋشان. ءان سال. كوڭىلىڭ اشىلادى. ءبىزدىڭ دە كوڭىلىمىزدى اش. ءتاڭىر جارىلقاسىن، — دەپ مۇرات تا قولقالادى.
راۋشان قىزارا جىميىپ كۇلانداعا قارادى. كۇلاندا «ايت، ايتسايشى»دەپ سىبىرلادى. راۋشان ەزۋ تارتىپ كۇلسە دە كوز جانارىندا ۇيالاعان سۋىق ساۋلە جىلىمادى. ول كاكىبايعا بۇرىلىپ «تاتيانانىڭ ءانىن تارت»،— دەدى.
تەرەڭنەن شىمىرلاپ باستالاتىن اباي وڭىندە ۇلكەن سىر بار ەكەن. كەۋدەنى كەرنەپ كەتكەن زور قايعى مەن ابزال ارمان اقتارىلاتىن جول تابا الماي، كوكىرەكتەن سىزاتتاپ، تەپسىنە شىعىپ، بىرتە-بىرتە ورلەپ بارادى. ءاننىڭ اسەم دە تەگەۋرىندى اۋەنىنىڭ اراسىنان ەسكەن مۇڭدى اڭساۋ، ءتاتتى ساعىنىش جۇرەكتى مايدا تەربەپ، ەلىكتىرە تۇسەدى. انمەن بىرگە راۋشان دا وزگەردى. سالقىن رەڭى جۇمسارىپ، كوز جانارى دىمقىل تارتىپ دوڭگەلەنە مولدىرەپ بارادى.
قىزعىلت تارتقان جۇقا ءوڭىن تۇمان شالعانداي. قىز كوڭىلىندە قاتقان مۇز — كەۋدەدەن شىققان مۇڭلى تۇنىق داۋىسقا بالقىپ ەرىپ بارادى. كەۋدەنى باسقان ءزىل سالماق جەڭىلدەگەن سايىن راۋشاننىڭ داۋسى اشىلىپ شىرقاي ءتۇستى. ەندى ول ءان قاناتىمەن سامعاپ، عاجايىپ ءبىر الىسقا شىرقايدى. مولتىلدەگەن كوز جاسىنىڭ ار جاعىنان جالت ەتىپ ءۇمىت ۇشقىنى شىعا كەلەدى. الىستاعى ءبىر باقىتىن كورگەندەي ىنتىعا تۇسەدى. ول باقىتى ساعىم سياقتى بۇلدىر ەلەس بەرەدى. ەلەستەن كوز جازىپ قالام با دەپ قورقىپ ۇرەي مەن ءۇمىت ارالاس تەلمىرە قارايدى.
ەرجاننىڭ ءالى دە ءالى كەلمەيتىن نارسەسى ءان ەكەن. ءان كۇشى ونى ابدەن باۋراپ الدى. سوناۋ بالا كەزىندە اۋىلداعى ويىن-ساۋىقتاردا وزگە دۇنيەنى ۇمىتىپ، اۋزىن اشىپ ەلتىپ تىڭدايتىن قالپىنا قايتا ءتۇستى. سول ءبىر ارمانداي الىستاپ بارا جاتقان ءتاتتى كەز، جاقسى كەز قايتىپ اينالىپ كەلىپ، تاعى دا راقاتقا باتىردى... راۋشان ونىڭ كوز الدىندا وزگەرىپ كەتتى. وسى كەزگە دەيىن ول راۋشاندى سىرتى قىزىل، ءىشى شىرىك الماداي سەزىنۋشى ەدى. ءىنتىقتىراتىن دا جيرەندىرەتىن. ەندى ولاي ەمەس، قاسىرەتكە تۇسكەن عازيز جۇرەكتى كوردى. راۋشان سول قاسىرەتىمەن دە بيىكتەپ بارادى. وتكەنىنەن بەزىپ، بالاپانداي تالپىنادى.
ءان اركىمنىڭ «قاي-قايداعىسىن» قوزدىردى. ءان بىتكەندە جۇرتتىڭ ءارقايسىسى ءوز كوڭىلدەرىندە ويانعان وتكەن كۇننىڭ جاقسى ەلەسىنە بەرىلىپ، ەلتىپ وتىرىپ قالدى.
— شىركىن، دۇنيە-اي دەسەيشى، — دەدى ءبىر ۋاقىتتا كوجەك كۇرسىنىپ.
وسىدان كەيىن بارىپ، جۇرت ماقتاۋ ايتىپ دابىرلاسىن، راۋشانعا «تاعى ايت» دەپ جارماستى.
راۋشان كوزىنە جاس كەلىپ تۇرعانىن بىلسە دە، سۇرتۋگە ۇيالدى. تەز بويىن تۇزەپ الىپ، كاكىبايعا جالت بۇرىلىپ، «مايرانى تارت» دەدى.
سەرپىندى، ەسكەكتى ءان جۇيتكي جونەلگەندە تار بولمەنىڭ قابىرعاسى قاق جارىلىپ، قازاقتىڭ جۋساندى ادىرى، بوزدى دالاسى، قيقۋلاپ شاپقان جىگىت، توي-دۋمانى اتوي بەرگەندەي بولدى. جۇرت تا سەرپىلىپ ورىندارىنان ءبىر قوزعالىپ قويدى.
— وي، اينالايىن، وسىلاي سەرپىلشى! — دەپ داۋىستادى مۇرات.
ەرجاننىڭ كوز الدىندا راۋشان تاعى دا وزگەرىپ كەتتى. ەندى جاڭاعى قاسىرەت تە، ارمان، اڭساۋ دا جوق. ءوڭى قۇلپىرىپ، كوزى جايناپ كەتكەن. تەك، ىزا ما، ەرەگىس پە، كوز جانارىندا ءبىر وتكىر ساۋلە بار. راۋشان ءوزىنىڭ پاڭ، سۇلۋ تۇلعاسىمەن، ويناقى ۇشقىر انىمەن جىگىت اتاۋلىنى قاعىتىپ، كەمسىتىپ تۇر.
«قىزى ەدىم، مەن ءۋاليدىڭ اتىم مايرا،
وتىز ءتىس كومەكەيدە، ءتىلىم سايرا.
شىرقاتىپ دومبىرامەن جونەلگەندە،
ىلەسەر وسى انگە جىگىت قايدا؟
مايرا، مايرا!
سايرا، وسىندايدا!»
— وي، كوپ جاسا! ىلەسە المايدى ەش جىگىت!
— مۇنداي قىز مىڭ جىگىتتى ءبىر تاياقپەن ايدايدى.
— قويداي ورگىزەدى.
جۇرت قوشامەتى باسىلعان كەزدە، مالداسىن قۇرىپ وتىرعان قارتباي، شالقايا ءتۇسىپ، سيرەك مۇرتىن سيپاپ قويىپ ءسوز باستادى:
— ءارقايسىمىزدىڭ ءبىر ءتاتتى، جاقسى كەزىمىز بولۋشى ەدى. ول وسىنداي دوستارىمىزبەن ساۋىق قۇراتىن كەزىمىز ەدى. وسىناۋ ءبىر قيىن ۋاقىتتا سول جاقسى ساعاتىمىزدى قايتىپ اكەلىپ بەرىپ ءبىر جاساتتىڭ عوي، قاراعىم. كوكىرەگىمىزگە نۇر قۇيدىڭ عوي.
مۇرات ءتۇن جامىلىپ شتابقا قاراي جەلە-جورتىپ كەلەدى. ازانعى اۋىر ءىستىڭ اراسىنداعى جاڭاعى ءبىر ساۋىق كوپپەن بىرگە مۇنى دا قاتتى تەبىرەنتىپ ەدى. راۋشاندى كورگەندە ەسىنە ايشا ءتۇستى. ونىڭ ايشاعا ءبىر ۇقساستىعى بار سياقتى. ءبىراق قانداي ۇقساستىعى بارىن مۇرات بىلە المادى. ايشا دوڭگەلەك ءجۇزدى. راۋشان ات جاقتىلاۋ كەلگەن. راۋشاننىڭ تۇلعاسى دا تالدىرماش، نازىك. ايشا ودان تولىعىراق، ىرىلەۋ بولاتىن. ەكەۋىنىڭ اراسىندا ەشبىر ۇقساستىق جوق سياقتى. ءبىراق مۇرات ءبىر ساتكە راۋشاننىڭ بەينەسىنەن ايشانى كورىپ قالعانداي بولدى عوي.
كوزگە كورىنبەس كوڭىلمەن تانيتىن ءبىر ۇقساستىق بار. يا، ءيا... العاشقى ءاندى بىتىرەردەگى جاس مولتىلدەگەن كوزقاراسى... سول كەزدەگى بۇكىل ۇياڭ تۇلعاسى. ول بالانىڭ دا كوڭىلى جۇدەپ قالىپتى عوي. قازاق قىزدارىنىڭ قاسىرەتى قانداي ۇقساس ەدى. مۇرات كەنەت توسىن ءبىر سىر اشقانداي قايران بولدى. «راۋشاننىڭ كوزىندەگى ايەل قاسىرەتى عوي» دەپ تىكسىنىپ قالدى.
مۇرات وتىزدان اسسا دا راۋشانعا جىگىتتىك كوڭىلى بولعان جوق. ونى اعالىق سەزىمى بيلەدى. قارىنداسىنداي جاقىن كورىپ، ءىشى تارتاتىن. ول مۇنىڭ ءبىر قۇلاسا قاتتى قۇلايتىن، ءبىر تىيىلسا كەسىپ تاستايتىن مىنەزىنەن دە بولۋ كەرەك. كەزىندە تالاي سايراندى سالىپ ەدى.
سۇلۋ قىزعا قىرعيداي تيەتىن. سودان ۇيلەنىپ تىيىلعان-دى. اقىل كىرىپ، ءوزىن ءوزى بيلەگەن شاعىندا ايشا ەركىن الىپ كەتتى. ايشاعا شىن عاشىق ەدى. ونسىز تۇرا المايتىن كۇندەرى دە بولدى. ءبىراق ايشا ءوزىنىڭ كەش ويانىپ، تەرەڭدەپ كەتكەن ماحابباتىنان شوشىپ وقىس توقتادى. بەل شەشىپ شىعا المادى. ءوز تاعدىرىنا مويىنسۇنعان، كونبىستى قازاق ايەلىنىڭ مىنەزىن كورسەتتى. ءبىراق مۇراتتىڭ ايشاعا دەگەن ماحابباتى سۋييتىن ەمەس، ءالى مازداپ، كوڭىلىن جىلىتۋمەن كەلەدى. ءقازىر دە قاراڭعى ءتۇندى قاق جارىپ كوز الدىندا ايشا تۇر، مۇرات ونى كوڭىلىندەگى بار جىلۋىنا بولەپ، ايالاپ كەلەدى.
6
بيىل الماتىدا قىس پەن كۇزدىڭ جىگى بىلىنبەي جالعاستى. ءنويابردىڭ باسىندا جاڭبىر مەن قار ارالاسىپ لايساڭ بولىپ ەدى، ايدىڭ ورتا كەزىندە اياز قىسىپ قاتىرىپ تاستادى. كوشەلەردى لاس كوك مۇز باستى. ءار جەردەگى ءۇيىندى قار دا ەري ءتۇسىپ، كوك مۇزداقتانىپ قاتىپ قالعان. ورتا تۇسىنان ەكى-ۇش قابات ۇيلەر قىلتيىپ، جاڭا عانا بويىن كوتەرە باستاعان قالا ءالى دە تاربيىپ، كەڭ جايىلىپ الاسا جاتىر. جازدىگۇنى كوك تورعىنعا بولەپ تۇراتىن مول اعاش جاسىل جاپىراعىنان ايرىلىپ، قالانى جالاڭاشتان جۇدەتىپ تاستاعان.
قالا ءومىرى وزگەرىپ كەتتى. حالقى دا وزگەردى.
ەكى-ۇش اي بۇرىن ەشەلونعا تيەلىپ موسكۆادان كوشكىندەر كەلە باستادى. گوسپيتالدار اشىلدى.
مايداننىڭ قان ءيسى ءۇش-تورت مىڭ كيلومەتر الىستاعى قالاعا جەتتى. موسكۆالىقتار ءازىر قالا حالقىنىڭ ىشىنە ءسىڭىپ بولعان جوق، ولاردىڭ كيىم كيىسى دە، ءجۇرىس-تۇرىسى دا بولەك جاتىر. قاپتاپ كينو جۇلدىزدارى دا كەلدى. بالالار مەن جاس قىزدارعا راقات بوپ قالدى. كەيبىر ايگىلى ءارتيستىڭ سوڭىنان بالالار شۋىلداپ، ءماز بولىپ، ەرىپ جۇرەتىن. ءبىراق ءقازىر ولار دا تاڭسىق بولماي قالدى. كوشەلەردە دەنەسىنىڭ ءبىر مۇشەسىن تاڭعان جارالىلار، مۇگەدەكتەر دە كورىنە باستادى. ولاردىڭ ەت قىزۋى باسىلماعان كەيبىرەۋلەرى سوناۋ تومەنگى جاقتاعى كوپ بۋدكالاردان الماتىنىڭ ءالى دە كارتوچكا كلەتكاسىنا ىلىنبەگەن الما شارابىن تارتىپ الىپ، «مەن قانىمدى توككەن اداممىن» دەپ كەۋدەسىن سوعادى.
قالا تىعىزدالا ءتۇستى. اۋىپ كەلگەن كوپ كوشكىندەرگە، بۇرىن دا ونشا كەڭ وتىرماعان قالا حالقى ىعىسىپ ءوز ۇيلەرىنەن ورىن بەردى. كوڭىل سىيسا، سىيا بەرەدى ەكەن. كەيدە كوڭىلگە قارامايتىن دا كەز بولدى. قالانىڭ وننان استام شاعىن ۆۋزدارىنىڭ ۇستىنە كوشىپ كەلگەن بىرنەشە ۇلكەن ينستيتۋتتار دا تىعىزدالىپ سىيىپ كەتتى. زاۆودتار دا كوشىپ كەلە باستادى.
ءومىردىڭ اعىنى دا وزگەردى. بۇرىن جايباراقات ىستەلەتىن نارسەنىڭ ءبارى قاۋىرت بولدى، بۇرىنعى اسىعىس نارسە ەندى تىم شۇعىل بولىپ كەتتى. جۇمىس كۇنى دە تىعىزدالدى. بۇرىن كەڭسەدە كوبىرەك وتىراتىن باستىقتاردىڭ ءوزى ەندى تىنىمسىز شاپقىلايتىن بولىپ بارادى.
جۇمىسشىلار سمەنادان تىس، دەمالىس كۇندەرى جۇمىس ىستەپ، مايدان كەرەگىن مولىراق وتەۋگە جان سالادى. جايباراقاتتىق جوق، ءبارى تىعىز. بەلبەۋدى دە تىعىزداڭقىراپ بۋۋعا تۋرا كەلدى.
ايشا قالانىڭ تومەنگى جاعىنداعى مەكتەپتەن شىقتى دا، جوعارى قاراي جاياۋ ءجۇردى. ءۇيى الىس، باس ارىق جاقتا بولاتىن. بازارعا، دۇكەنگە سوعاتىن شارۋاسى بولدى. ول دۇكەندەردى ارالاپ جەتى جاسار ەر بالانى قۋانتاتىن ءبىر نارسە ىزدەدى. باسىندا نە ساتىپ الارىن ءوزى دە بىلمەي «بارا كورەرمىن» دەگەن ويمەن شىعىپ ەدى.
پولكالارى قۋراپ تۇرعان دۇكەندەردەن ەش نارسە تابا المادى. ارەڭ دەپ ۇلكەن گاسترونومنان قىمبات شوكولاد تاپتى. كەشە كۇيەۋى قۇدايبەرگەن: «دۇكەندەردە ەش نارسە قالماي بارا جاتىر. ەڭ اياعى تەمەكى دە جوق، التى سوم جيىرما تيىننىڭ پاپيروسى عانا قالىپتى. قامدانىپ، كۇتىنىپ قالۋ كەرەك» دەپ ەدى. ايشا گاسترونومنان شىعىپ بازارعا باردى. بىر-ەكى كيلو الما ساتىپ الدى. الما دا قىمباتتاپ كەتىپتى.
ايشا مەكتەپتە كۇنىنە سەگىز-ون ساعات ساباق بەرەتىن. مۇعالىمدىك تاجىريبەسى از ادامعا بۇل اۋىرلاۋ ءتيدى. ءبىراق امال جوق. وقىتۋشىلاردىڭ جارتىسىنا جۋىعىن اسكەرگە الىپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە كۇنارا گوسپيتالعا بارىپ جارالىلاردى كۇتەدى. بۇل جۇمىسقا ونى ەشكىم قىستاعان جوق ەدى، ءوزى ىقىلاس ءبىلدىردى. ءبىر ايدان بەرى جارالىلارمەن تانىسىپ، ۇيرەنىسىپ قالدى. ەندى ءبىر كۇن كەزەگىنەن كەشىكسە كادىمگىدەي ەلەگىزىپ قالاتىن بولدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز جاڭادان جارالىلار كەلدى دەسە قۇلاعى ەلەڭ ەتە قالادى. قاشان جاڭا كەلگەندەردى كورىپ شىقپاي تىنىشتىق تاپپايدى.
— الماتىدان كەتكەندەردى بىلمەيسىزدەر مە؟ — دەپ جارالىلاردان سىر تارتىپ سۇراپ تا قويادى.
كەشە پانفەروۆ ديۆيزياسىنان جارالانىپ كەلگەن ءبىر ورىس جاۋىنگەرگە جولىقتى.
— ارىستانوۆ مۇرات دەگەن كومانديردى بىلمەيسىز بە؟ — دەپ سۇرادى.
— وي، ول ءبىزدىڭ كوماندير عوي. مىقتى كوماندير. نەگە بىلمەيمىن. جاقسى بىلەم. ءبىزدىڭ باتالون ديۆيزياداعى ەڭ مىقتى. ويتكەنى ءبىزدىڭ كومانديرىمىز جاقسى. جاۋىنگەرلەر دە سورلى ەمەس. — قىزىنىپ كەتكەن جاۋىنگەر، كوزى جايناپ ەلتي تىڭداپ قالعان ايشانىڭ بەتىنە قاراپ:— ءسىزدىڭ كۇيەۋىڭىز بە ەدى؟— دەپ سۇرادى. جاۋىنگەر «ءيا» دەگەننەن باسقا جاۋاپ كۇتپەي، ايشانىڭ بەتىنە توسىننان تانىس، دوس تاپقانداي بار ىقىلاسىمەن كۇلىمدەي قاراپ قالعان.
— جوق، جوق...— دەدى ايشا قاتتى ابىرجىپ. — ءبىزدىڭ تانىسىمىز ەدى...
وسىدان كەيىن ايشا وزىنەن-وزى قىسىلىپ قالدى دا، مۇرات جايلى اڭگىمەگە قانا المادى. ءبىر ورايى كەلگەندە اسىقپاي سويلەسەرمىن دەپ ويلادى.
ايشاعا بۇگىن دۇكەن ارالاتقان ءبىر جاعداي بار ەدى. مانا ءتۇس كەزىندە ۇزىلىسكە شىعىپ، مەكتەپتىڭ الدىندا مۇراتتىڭ بالاسى شەرنيازعا جولىعىپ قالدى. شەرنياز بيىل ءبىرىنشى كلاسقا تۇسكەن-دى. بالا ايشانى تانىپ:
— ايشا اپاي، امان با؟ — دەپ سالەم بەردى.
ايشا جالت بۇرىلىپ، بالانىڭ بەتىنە قاراپ؛
— وي، شەرنيازبىسىڭ-اي، سەن،—دەدى.
— ءيا... مەن شەرنيازبىن.
شەرنياز مۇراتتان اينىماي قالعان ەكەن. جاق سۇيەگى ءسال شىعىڭقى، اققۇبا ءوڭى، ورتاسى ءسال دوڭەستەۋ كەڭ تاناۋلى مۇرنى، قاباق ءبىتىسى، ەڭ اياعى كوزى جالت ەتىن ميىعىنان كۇلگەنىنە دەيىن اۋماعان مۇرات. ايشانىڭ ءىشى جىلىپ كەتتى.
— ساباقتان شىقتىڭ با؟
— ءيا، ساباقتان شىقتىم.
— ۇيىڭە نەگە بارمايسىڭ؟ — دەدى ايشا.
ايشا ەندى بايقادى. شەرنيازدىڭ ءۇستى جۇپىنىلاۋ ەكەن.
شەشەسى بيىل مەكتەپكە بارۋىنا ارناپ جاڭا كيىم تىگە الماپتى. وسكەلەڭ جاستاعى بالانىڭ كيىمى تارىلىپ، كوپ ويىننان توزىڭقىراپ تا قالىپتى. پالتوسىنىڭ شىنتاعىنا بىلدىرتپەي سالعان جاماۋ بار، جەڭ ۇشىنا دا ءوزى تۇستەس ەكى ەلى قارا جالعانىپتى. انانىڭ قامقور قولى قانشا قىمتاسا دا جۇدەۋلىك ءىزى سەزىلىپ تۇر.
— ۇيدە مامام جوق. ساعات بىردە كەلەرمىن دەدى. مەن سوعان دەيىن ويناي تۇرام،— دەدى شەرنياز ۇلكەندەرشە بايىپتى سويلەپ.
— ماماڭ جۇمىسقا كەتتى مە؟
— مامام بازارعا كەتتى. ول جۇمىستا جوق. بازارعا كيىم ساتۋعا كەتتى. — بالا ايشانىڭ جەڭىنەن ۇستاپ، جاسىرىن سىر ايتقانداي سويلەدى. — پاپامنىڭ كوستيۋمىن ساتساق قايتەدى دەپ مەنەن سۇرادى. مەن پاپامنىڭ كيىمىن ساتپا دەدىم. مامام دا ساتپايمىن دەدى. بىزگە كارتوچكا بەرىپ ەدى، جوعالىپ قالدى،— دەدى بالا مۇڭايىپ. — مامام بازاردا ۇن ءتىپتى قىمبات دەيدى.
— ەش نارسە ەتپەس. ءبىر امالى تابىلار، — دەدى ايشا بالاعا ەمىرەنىپ، ەڭكەيە ءتۇسىپ. — پاپاڭنان حات بار ما؟
— پاپامنان بەس حات كەلدى. مەن بارلىق حاتتى جيناپ قويام. ستولدىڭ تارتپاسىنا سالام. مامامنان سۇراسام ايتادى، پاپاما ءالى وردەن بەرمەپتى. نەگە پاناما وردەن بەرمەيدى ەكەن؟ — دەپ تاڭداندى شەرنياز.
— بەرەدى. نەگە بەرمەسىن.
— ايشا شىداي الماي شەرنيازدىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ الدى.
مۇعاليما اپايدىڭ مىنەزىنە تۇسىنە الماي تاڭدانا قاراعان بالانى تاعى قۇشاقتاپ ارقاسىنان قاعىپ:
— بار، ويناي عوي...— دەدى.
جول بويى ويلاعانى مۇرات ءۇيىنىڭ جايى بولدى. حاديشانىڭ شۇرقىراپ قارسى المايتىنىن بىلسە دە، سول ۇيگە بارىپ، جاعدايىن كورىپ، قولىنان كەلگەن جاردەمىن ىستەگىسى كەلدى. ەگەردە ولاي ەتپەسە مۇراتتىڭ الدىندا ءبىر ءتۇرلى ايىپتى، ۇياتتى بولىپ قالاتىن سياقتى كورىندى دە تۇردى وزىنە.
ايشانىڭ ءۇيى ءالى سوعىس اۋىرتپالىعىن سەزە قويعان جوق. ازاماتى ۇيىندە. ەكەۋى بىردەي جۇمىس ىستەيدى. ونىڭ ۇستىنە قۇدايبەرگەن شارۋاقور، ۇقىپتى كىسى.
جانە تانىستارى دا، ارالاسى دا كوپ. اسكەردەن ەسەبىن تاۋىپ برونمەن قالىپ قويدى. ءقازىر ءبىر ۇلكەن مەكەمەنىڭ OرC-نىڭ باستىعى بولىپ ىستەيدى. كارتوچكا شىققالى دا بۇل ءۇي، اعىل-تەگىل بولىپ جاتپاعانمەن، ەش نارسەدەن تارىلىپ كورگەن جوق. سوندىقتان با، بۇرىن اجارسىز، تومىرىق قۇدايبەرگەندى كەمسىتىپ، ايشاعا: «سەنىڭ قۇداي بەرگەن كۇيەۋىڭ قايدا؟— دەيتىن قۇربىلارى، ەندى «جۇرتتىڭ بارىمەن قۇدايبەرگەن وزدى. ساعان شىنىندا دا قۇداي بەرگەن ەكەن» دەيتىن بولدى. بارلىقتى قاي ايەل جەك كورەدى. ءبىراق ايشا وسى ءبىر قيىن كەزدە ءوز ءۇيىنىڭ بولەكشە توقتىعىن اۋىرلايتىن بولدى. بۇگىن مۇرات ءۇيىنىڭ ءحالىن ەستىگەندە، ۇرلىق قىلعانداي قۋىستاندى.
ايشا ەسىكتى اشىپ، كيىمىن ءىلىپ جاتقاندا:
— مامام كەلدى!—دەپ قۋانىپ، ءتورت جاسار قىزى ءمارياش جۇگىرىپ كەلدى. — ماما، ماعان نە اكەلدىڭ!
ايشا قىزىنىڭ قولىنا ءبىر الما ۇستاتىپ، كوتەرىپ الىپ ەكى بەتىنەن كەزەك ءسۇيدى. بالاسى كىشكەنتاي قولىمەن ەكى بەتىنەن شاپالاقتاپ، ماڭدايىن بەتىنە باسىپ، جول بويعى اۋىر ويدان سەرگىتىپ تاستادى. ايشا ءمارياشتى الدىنا الىپ ديۆانعا وتىرا كەتتى. كۇنى بويعا شارشاعانىن ەندى سەزىپ، ۇيرەنشىكتى تىنىش، جىلى بولمەدە قوزعالماي، راقاتتانىپ تىنىس الىپ وتىر.
— قالقام، اس دايىن. قۇداش تا جۇمىستان كەلدى، — دەدى شەشەسى ەسىكتەن قاراپ.
استان كەيىپ ايشا قامدانا باستادى. اكەلگەن شوكولادتارىن، المالارىن جانە دە ءبىر وراۋلى زاتتارىن سۋمكاعا سالدى.
— قايدا باراسىڭ؟ ءبۇتىن گوسپيتالدا دەجۋريت ەتپەيسىڭ عوي، — دەدى قۇدايبەرگەن.
— باسقا جەرگە بارام، — دەدى ايشا.
قۇدايبەرگەن جاقىندا الىپ كەلگەن ءتورت مەتر تۇتاس قالىڭ قارا شۇعا بار ەدى، ايشا سونى ساندىقتان الىپ، ءبىر مەتردەن استامىن قيىپ الدى.
— ونى قايتەسىڭ؟ — دەدى قۇدايبەرگەن ۇناتپاي.
— ورنى بار.
ايشا زاتتارىن سۋمكاعا نىعىزداپ الىپ، اۋىز ۇيگە شىعا بەرگەندە كۇيەۋى:
— سەن ءوزىڭ قايدا باراسىڭ؟ ءجونىڭدى ايتشى، — دەدى اشۋلانىپ.
— مۇرات... حاديشانىڭ ۇيىنە بارام، — دەدى ايشا قايرىلىپ. سودان كەيىن اناسىنا بۇرىلدى. — ايتپاقشى اناۋ ەكى كارتوچكانىڭ بىرەۋىن اكەلشى.
قۇدايبەرگەن تۇنەرىپ كەتتى. ول قاتتى اشۋلانعاندا تەمىردىڭ تابىنداي قارا ءوڭى كوكشىل تارتىپ كەتەتىن. ايشانىڭ اسىرەسە ۇناتپايتىنى وسى ءبىر كەيپى ەدى.
— نەمەنە، ءۇي ءىشىمدى اسىرا دەپ مۇرات ساعان حات جازىپ پا؟
قۇدايبەرگەننىڭ قىزعانىش كورسەتۋى ءبىر بۇل ەمەس-تى؛ ايشا اشۋلانباي بايىپتى جاۋاپ بەردى:
— حاديشا كارتوچكاسىن جوعالتىپ الىپتى. اي جاڭا باستالدى. بالاسىنىڭ پالتوسى دا توزىپتى.
— ايتىپ تۇرعانىڭنىڭ ءبارى وتىرىك! ونان دا ماعان عاشىعىڭنىڭ حاتىن كورسەت!— دەپ قۇدايبەرگەن ورنىنان تۇرا كەلدى.
— ءاي، اۋزىڭا كەلگەندى كوكىمە!
— قويساڭدارشى، قاراقتارىم-اۋ، — دەپ ەكى ورتادا انا بايعۇس بايەك بولدى.— قۇداش جانىم، ونىڭ نە ايتىپ تۇرعان. ايشا قالقام، سەن دە قوي. قۇداشجاننىڭ اشۋىنا تيمە. ازاماتقا قارسى كەلىپ قايتەسىڭ!؟ قۇداشجاندى رەنجىتپە!
كەمپىر قۇدايبەرگەندى شىنىندا دا جاقسى كورەتىن. اسىرەسە، ونىڭ ۇي-ىشىنە قامقورلىعىن، ايتەۋىر قولىنا تۇسكەنىن شاشاۋ شىعارماي ۇيگە جاماي بەرەتىن شارۋاقور مىنەزىن ۇناتاتىن. ىشتەن شىققان جالعىزى ايشانىڭ جاقسى ءومىر سۇرگەنىن تىلەيدى.
— اپا، سەن ارالاسپاشى وسى ىسكە. — ايشا بۇل ءسوزدى قينالىپ ايتقانى سونشا، كەمپىر ۇندەمەي قالدى.
— جوق، سەن ەشقايدا بارمايسىڭ، — دەپ قۇدايبەرگەن ايشانىڭ قولىنان سۇيرەپ تورگە اكەلدى.
ايشا قۇدايبەرگەننىڭ ۋىسىنان شىنتاعىن جۇلقىپ شىعارىپ، ۇندەمەي وعان تەسىلە قاراپ، تۇرىپ قالدى.
— مەن دۇنيە اياپ تۇرعانىم جوق، اپاي، — دەدى قۇدايبەرگەن كەمپىردىڭ قاسىنا بارىپ. — مەنىڭ تابىسىم كىمگە بەرسە دە جەتەدى. مەن قاشان وسى تابىسىمدى ايادىم. ءبىراق، مەنىڭ نامىسىما تيەدى بۇل. ازامات باسىمدى قورلايدى.
— سەندە نامىس بار ما؟ — دەدى ايشا قۇدايبەرگەندى جارعا شەگەلەپ جىبەرەردەي تەسىلە قاراپ. — مەنىڭ ارىم سەنىكىنەن تازا. نامىسىڭ بولسا ءوز ايەلىڭنىڭ ابىرويىن ءوزىڭ توكپەس ەدىڭ عوي.
— ءا-ا... مەندە نامىس جوق دەيسىڭ بە!؟ — دەدى قۇدايبەرگەن ايشاعا جەتىپ كەلىپ، ءبىراق ايەلىنىڭ كوزقاراسىنان تايقىپ، وزىمەن-وزى بۇرقان-تارقان بولا بەردى.— مەندە نامىس جوق ەكەن عوي. مەن ساعان كورسەتەيىن نامىستى. بۇلداناتىن تۇگىڭ دە جوق. ءقازىر جاس قىزدار ماعان اكە دەپ تيەدى. وسى ۇيدەن شىقساڭ ەندى قايتىپ كىرمەيتىن بول.
ايشا تەز كيىندى دە ۇيدەن شىعىپ كەتتى. ءار جەردەن دوڭگەلەنىپ ەلەكتردىڭ سولعىن جارىعى كورىنەدى. كوشەدە ادام از. ترامۆاي توقتايتىن جەردە ءۇش-تورت اسكەري جاس جىگىتتەر قىزۋ اڭگىمەلەسىپ تۇر. لەنين كوشەسىنەن تومەن قاراي ساپ تۇزەپ ۇزىن سوزىلىپ اسكەرلەر كەتىپ بارادى.
«برونيا كرەپكا ي تانكي ناشي بىسترى» دەپ ءان شىرقايدى.
ترامۆاي تەز كەلە قويمادى. اسكەرلەردىڭ ءبىرى قالجىڭداپ ءتىل قاتىپ ەدى، ايشا بۇرىلىپ، ارەگىرەك كەتتى. ايشا قۇدايبەرگەننىڭ اشۋىنان قورىققان جوق، اۋىر سوزىنە ىزالانعان دا جوق، تەك ءوز ومىرىنە، ءوز تاعدىرىنا نالىدى. قۇدايبەرگەننىڭ سىرى دا، بار بولدىعى دا بۇعان ءمالىم ەدى. ول ايەلىن شەكسىز جاقسى كورەدى دە، شەكسىز قىزعانادى دا. ءبىراق ونىڭ ماحابباتى ايشاعا دا، وزىنە دە قۋانىش ەمەس، قاسىرەت سياقتى بولىپ جابىستى. ول ايشانى وزگەدەن ۇرلاپ العان اسىل زات سياقتى قورۋىشتاپ، قۋىستانىپ، جات كەزدەن جاسىرماق بولادى. قىزعانىشى دا ويانعان نامىس ەمەس، ايرىلىپ قالام با دەگەن قورقىنىش.
شىنىندا قۇدايبەرگەن نامىسسىز، جىگەرسىز جىگىت. ونىڭ اشۋى دا، سەرتى دە ءتۇيىندى ىسكە اپارماي، بوس بۇرقىراپ بۋداي تاراپ كەتەدى. جاڭاعى جەردە سونشا اشۋ شاقىرىپ، سونشا ءسوزدى كوكىمەي-اق، شىن ىزا بولسا، تۇنەرىپ كەلىپ، قويىپ جىبەرسە، ايشا ءتىپتى ريزا بولار ەدى.
قۇدايبەرگەننىڭ باسقا بار كەمشىلىگىن كەشىرەر ەدى، ءبىراق جىگەرسىزدىگىنە، نامىسسىزدىعىنا قاتتى ناليدى. ءوزىن-وزى سىيلاماعان ادامدى سىيلاۋ دا قيىن ەكەن.
اكىمشىلىك ساتىسىنىڭ جوعارىراق باسقىشىندا تۇرعاندارعا جاناسۋدى قۇدايبەرگەن مارتەبە كورەتىن. ايشانى سولاي ءتۇسىنىپ، ول ىلعي «پالەنشەكەڭ، تۇگەنشەكەڭدەردىڭ» قاۋىمىنا قوناققا اپاراتىن. ءبىراق ايشا ونداي جەردەي قۇدايبەرگەن ويلاعانداي «ءبىر جاساپ» قايتپاي، ارلانىپ، جەر بولىپ قايتاتىن. «ۇلكەندەر» قۇدايبەرگەندى ونشا قادىرلەپ جاتپايتىن. ادەتتە ستولدىڭ ەڭ شەتىنە تامان وتىراتىن قۇدايبەرگەن «انانى الىپ بەرىپ جىبەرشى»، «مىنانى بۇيتە سالشى»، «پالەنشەنى شاقىرا قويشىعا» وزىنەن-وزى ىڭعايلى تۇراتىن. ءبىر عاجابى، قۇدايبەرگەن ولاردىڭ ايتقانىن جىميا كۇلىپ، ءماز بولىپ ورىندايتىن. كەيىن وزگە ءبىر جەردە «ءبىز پالەنشەكەڭدىكىنە قوناقتا بولعاندا، تۇگەنشەكەڭ بىلاي دەپ ەدى» دەپ، قايداعى ءبىر تاتىمسىز سوزدەردى جيرەنشە شەشەننىڭ لەبىزىندەي كورىپ ايتىپ وتىراتىن. كۇيەۋىن ەلەمەيتىندەر ايشاعا دا ەركىن نيەت بىلدىرۋدەن ىركىلمەيتىن. وسىنداي «قوناقاسىلاردان» ايشا قاتتى رەنجىپ قايتاتىن. اقىرى كۇيەۋىمەن بىرگە ونداي جەرگە بارۋدان تىيىلدى. كەيىنىرەك بۇلار مۇراتتىڭ ۇيىمەن، ۋاليمەن ارالاساتىن بولدى.
ادام تانىماي، دۇنيە كورمەي جاستاي كۇيەۋگە شىققان ايشا، «ايەل ءومىرى دەگەن وسى ەكەن» دەپ، ءوز تاعدىرىنا مويىنسۇنعاندا، سۇرعىلت رەڭسىز بۇلتتى جارىپ شىققان كۇندەي جارق ەتىپ مۇرات كورىنەدى. العاشقى رەت سۇيىكتى ادامنىڭ دۇنيەدەگى بارلىق نارسەدەن قىمبات ەكەنىن، ءبىر ادامنىڭ ءبىر ادامعا شەكسىز باقىت بولا الاتىنىن ايشا سوندا ءبىلدى. مۇراتتىڭ كەلبەتى عانا ءسۇيسىندىرىپ قويعان جوق، ونىڭ قايسار مىنەزى دە، قاناعات تاپپايتىن ءورشىل تالابى دا ايشانىڭ ناعىز اڭساعان قاسيەتىندەي كورىندى. بۇكىل قاعىلەز، شيراق تۇلعاسى، قاتقىل، ءتىپتى سۋىق ءوڭى ءامىر ەتۋگە جارالعانداي قايراتتى جىگىت ىستىق ماحابباتىمەن شارپىپ، بيلەپ اكەتىپ ەدى. ىلەسە الماي قالدى. شىرمالىپ قالعان تورىنان شىعۋعا قايراتى جەتپەدى. ەندى كەش سياقتى. ايشا مۇراتقا ريزا. سۇرعىلت كوڭىلدىڭ ءبىر جاعىنا نۇر قۇيىپ تۇرعان دا سول.
— بيكەش، بيكەش، ترامۆاي كەلىپ قالدى، — دەپ داۋىستادى اسكەرلەردىڭ بىرەۋى.
ترامۆاي جاقىنداپ قالعان ەكەن. ەكى جاعىنان ەكى اسكەر قولتىعىنان دەمەپ مىنگىزدى. ترامۆايدىڭ ىشىندە اسكەردىڭ ءبىرى «ءسىز وتىرىڭىز» دەپ ىزەت ەتتى دە، قاپەلىمدە ورىن تابا الماي، تەرىس اينالىپ، تەرەزەگە ادەيى ءۇڭىلىپ وتىرعان ءبىر جاس جىگىتتى «عافۋ ەتىڭىز» دەپ، يىعىنان نۇقىپ تۇرعىزدى.
اناۋ اجىرايا قاراپ ەدى، سارى جىگىت «مەن سىزگە سىپايى بولۋعا كومەكتەسىپ جاتىرمىن»،— دەدى كوزىن قىسىپ. سولداتتىڭ مىنەزى ازداپ ايشانىڭ كوڭىلىن سەرگىتتى. حاديشانىڭ ءۇيى ءۇش-اق ايالداما جەردە بولاتىن. ەندى ايشانىڭ كوڭىلى قايتادان قوبالجي باستادى. مۇنى حاديشا قالاي قارسى الماق. ول ايەل دە بيحابار ەمەس ەدى، ونى ايشا سەزەتىن. جانە مىنالارىمدى نە دەپ ۇسىنام. نامىسىنا ءتيىپ، رەنجىتىپ الماس پا ەكەم. قانشا ايتقانمەن مۇراتتىڭ ايەلى عوي.
ءبىراق ماناعىنىڭ بارىنەن كەيىن ايشا كەيىن شەگىنە المادى.
ەسىكتى حاديشانىڭ ءوزى اشتى. ايشانى كورىپ اقىرىن تۇرىپ قالدى. كوز شاراسى ۇلكەيىپ، تانىماعان ادامداي تاڭىرقاي قارايدى. ايشانىڭ اياز سورعان ءوڭىنىڭ قىزىلى قويۋلانا ءتۇستى. ەرنىنىڭ ۇشىمەن ارەڭ عانا «ءسالاماتسىز با» — دەدى. حاديشا دا ەرنىن كۇبىر ەتكىزگەندەي بولدى. ءبىر ساتكە سوزىلعان ۇنسىزدىكتىڭ ءوزى شىداتپاي بارا جاتىر. حاديشانىڭ تۇرىلە اشىلعان جۇقا ەرنىنەن «نە شارۋاڭ بار ەدى!» دەگەن اششى ءسوز ىرشىپ شىعىپ، بەتكە ۇرىپ جىبەرەتىن سياقتى. مانادان كوڭىلىندە دايىنداپ العان: «ءۇيىڭنىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، سوعا كەتەيىن دەپ ەدىم» دەگەن ءسوزى جالعان ەدى. ءدال وسى ءبىر قىسىلشاڭ ساتتە جالعان ءسوز اۋىزدان شىقپادى. حاديشا ەندى ءبىر ازعانا سەكۋند ۇندەمەسە ايشا بۇرىلىپ، قايتا شىعىپ كەتۋگە دە دايار ەدى. «كىرىڭىز» دەدى حاديشا.
ايشا تابالدىرىقتان قالاي اتتاپ وتكەنىن، الدىڭعى بولمەنىڭ تورىندە تۇرعان ورىندىققا قالاي جەتكەنىن بىلمەدى، تەك وتىرعاننان كەيىن عانا ءوزىن-وزى بيلەگەندەي بولدى. سىرت كيىمىن شەشپەستەن، قولىنداعى ساكۆوياجىن تىزەسىنىڭ ۇستىنە قويىپ، ەندى تۇرىپ كەتەتىن ادامداي ورىندىقتىڭ شەتىندە سەرگەك وتىر. حاديشا «شەشىن» دەپ ايتپاسا مىنا تۇرىمەن كەلگەن شارۋاسىنىڭ ءبىرىن دە بىتىرە الار ەمەس. كەڭىرەك وتىرىپ سويلەسۋى كەرەك قوي. حاديشا ءالى «شەشىن» دەپ ايتقان جوق. جاڭاعىداي تاڭىرقاپ قاراماسا دا، شۇيىركەلەسىپ ءجون سۇراسپاي، ديۆاننىڭ ۇستىندە شاشىلىپ جاتقان كورپە، جاستىقتاردى جيناستىرىپ ءجۇر. قوناعىنا ونشا قۋانىشتى ەمەس سياقتى.
ايەل زاتى سىنشىل دا اڭعارىمپاز عوي. ايشا ءۇي ءىشىن كوزىمەن ءبىر شارپىپ وتكەندە-اق ۇساق-تۇيەككە دەيىن كورىپ قالعان ەدى. الاسالاۋ شاعىن بولمە. انا اقشىل سارىعا بويالعان فانەر ەسىك تورگى بولمەگە اپارادى. كەرەۋەت جوق. Tءوp بولمەدە ۇيىقتايتىن بولار. مانەرلى ويۋلى ماتامەن تىستاعان ارقالىعى الاسا ديۆان. ۇستىندە ۇزىنشا قوڭىر ساتەن كورپە، كەستەلى ەكى كىشكەنە كوپشىك جاتىر. ءۇش-تورت جۇمىر سيراقتى ارقالىعىنا، وتىرار جەرىنە فانەر ۇستاعان ستۋل. ەسىك الدىنا الاشا توسەگەن. بۇرىشتا ءبىر ساندىق، ونىڭ ۇستىندە چەمودان. كادىمگى ورتا قول قىزمەتكەردىڭ جۇپىنى عانا تاپ-تۇيناقتاي ءۇيى. تەك ەكى تەرەزە ورتاسىنداعى كومود ۇستىندە عانا اينانىڭ ساۋلەسىنە شاعىلىسا جارقىراپ ۇساق-تۇيەك اشەكەيلى زاتتار كورىنەدى.
قابىرعادا مۇراتتىڭ ۇلكەن سۋرەتى تۇر. جاسىراق كەزىندەگى كىشكەنە كارتوچكاسىنان ۇلكەيتتىرسە كەرەك، جالپى ۇقساستىعى بولماسا، كادىمگى «مۇراتتىق» ەشنارسەسى كورىنبەيدى.
— شەرنياز قايدا؟ — دەپ سۇرادى ايشا.
— شەرنياز ۇيىقتاپ قالدى. ءوزىڭنىڭ ءۇي ءىشىڭ امان با؟ كۇيەۋىڭنىڭ، بالاڭنىڭ دەنى ساۋ ما؟
— ساۋشىلىق.
كىرەردەگى لوبلىعان كوڭىلى باسىلىپ، ايشا ەندى ءوزىن-وزى بيلەپ الدى. ول ەندى ستولعا جايعاسىڭقىراي وتىرىپ، پالتوسىنىڭ ءوڭىرىن اعىتىپ، باسىنداعى ءتۇبىت ءشالىسىن شەشىپ قولىنا الىپ، جايباراقات وتىراتىن راي ءبىلدىردى.
— شەشىنسەيشى، شاي قويايىن، — دەدى حاديشا.
مۇنىڭ تەك سىپايىلىق ءۇشىن ايتىلعان ءسوز ەكەنىن بىلسە دە، ايشا باس تارتپادى. تەز شەشىنىپ كيىمىن ءىلدى،
— ازعانا جىلىنىپ وتىرا تۇرايىن، شاي قويىپ اۋرە بولماي-اق قوي،— دەدى ايشا.
— جوق، ەندى، وتىراتىن بولعاسىن شاي ءىش، — دەدى حاديشا. مۇنىسى «كەتپەي وتىرىپ العاسىن، نەسىنە بۇلداناسىڭ» دەگەنى سياقتى.
— مەيلىڭ، ەندەشە، — دەي سالدى ايشا.
— مەن ءقازىر شاي قويىپ كەلەيىن، — دەپ حاديشا اس ۇيگە شىعىپ كەتتى.
شاي ۇستىندە بىرتە-بىرتە كادىمگى ەكى ايەل باس قوسقانداعى ۇيرەنشىكتى اڭگىمە باستالدى. قالا تۇرمىسى، ورتاق تانىستار، حاديشانىڭ كەستەسى — ءبارى كادەگە جاراپ اڭگىمە بولىپ جاتىر.
ءبىراق ەكى ايەلدىڭ كومەيىندەگىسى ول ەمەس. بولىمسىز سوزدەر ىشتە تولقىعان ۇلكەن ايقاستىڭ بۇركەنىشى سياقتى. قاباق استىنان ءبىر-بىرىن باعىپ، ءبىرى «نە ويىڭ بار؟ نەمەنەگە كەلدىڭ؟» دەسە، ءبىرى «مەن تۋرالى نە ويلاپ وتىر ەكەسىڭ؟ ءىشىڭ جىلىمايتىن-اق شىعار» دەيدى.
ايشا حاديشانى كورمەگەلى جىلعا جۋىق بولعان.
بىرىندە حاديشا بايقاماعانسىپ باسىن دا يزەگەن جوق.
ءقازىر حاديشانىڭ ءوڭى جۇدەۋ. بۇرىن قىزىل شىرايلانىپ قان تەپسىنىپ تۇراتىن ادەمى ءوڭى سولعىن تارتقان. وڭ جاق بەتىندەگى مەڭى دە اجارىنىڭ جۇدەۋلىگىن تانىتىپ، باتتيىپ ايقىندالا تۇسكەن. كوزقاراسىنان، كۇيگەلەكتىك ەنە باستاعان قيمىلىنان، داۋىسىنان الدەقانداي ءبىر كۇيىنىشتى ىزانىڭ ىزعارى سەزىلەدى. تانىستاردى ءسوز ەتكەندە دە ىزامەن كەكەپ، شەنەپ وتىردى. «قۇرمان نە عىپ ءجۇر وسىندا؟ قاتىن-بالاسىن اقمولادا قاڭعىرتىپ تاستاپ، ءوزى سايراندى سالىپ ءجۇر عوي». «نۇتفوللانى-اق اسكەرگە المايدى ەكەن. مايدانعا بارسا كورەر ەدىم شىكىرەيگەنىن»، — دەپ كەلەدى سوزدەرى. ايشا حاديشانىڭ ءحالىن ايەل جۇرەگىمەن ۇقتى. سىرلاسار، مۇڭداسار ادامى جوق، قينالعاندا دەمەۋ بولار جاقىنى جوق، بۇرىننان دا شىدامسىز، مىنەزسىز ايەلدى جوقشىلىق پەن جالعىزدىق اشىندىرىپ، ىزاقورلىعىن قوزدىرىپتى. ەندى بۇل بايعۇس جاقسىلىقتان ءتۇڭىلىپ، جاماندىقتى عانا كورەدى. وسى قالانىڭ، بارلىق جۇرتتىڭ بۇعان ىستەرى تەك قيانات سياقتى كورىنەدى. ەڭ اياعى ءبىر ايەل ماشيناعا ءمىنىپ بارا جاتسا دا، نە كۇيەۋىمەن تەاترعا بارسا دا ءوز ورنىن، ءوز ۇلەسىن سول تارتىپ العانداي قىزعانادى. وسىنداي قيىن كەزدە دۇنيەگە تۇگەل ىزا بولىپ ءومىر سۇرۋگە بولمايدى عوي. ايشا حاديشانى اياپ كەتتى. سىرلاسىپ كوڭىلىن جىلىتقىسى كەلدى. ءبىراق مىناۋ ىزاسىن سىرتقا تەۋىپ، تارىلىپ العان ايەل ىشىنە جىبەرەر ەمەس. قايتا رەتى كەلسە وزىنە دە اششى ءتىلىن ءبىر سۇعىپ العالى وتىر.
حاديشا مۇرات پەن ايشانىڭ اراسىندا «ءبىر بالە» بارىن كوپتەن بىلەتىن. ءبىر كەزدە ءىشىن ءورت جالاپ، قىزعانىش وتىنا دا ورتەندى. ءبىراق ءوز كوزىمەن جارتىمدى ەش نارسەنى كورە المادى. اڭگىمە — قۇر وسەكتەن تۋعان سياقتى كورىندى. ايشا تاراپىنان ەش نارسە سەزىلمەدى. سوڭعى جىلدارى مۇرات حاديشاعا سالقىنداپ كەتتى. ءبىراق ول سالقىندىق ايشا تۋرالى وسەكتەن كوپ بۇرىن باستالدى.
ءبىر رەت مۇرات «مەن باسقا ايەلدى سۇيەمىن، ەركىڭ وزىڭدە» دەپ ەدى. بۇل ءسوزدىڭ اشۋدان عانا تۋماعانىن، شىندىق ەكەنىن جۇرەگىمەن سەزىپ حاديشا شوشىپ قالدى. وسى سوزدەن كەيىن مۇراتتان ايرىلىپ قالام با دەپ قورىقتى. مۇراتتان وزگەمەن ءومىر ءسۇرۋىم مۇمكىن دەگەندى حاديشا ويلامايتىن. سول «باسقا ايەلدى» ايشاعا جورىپ ەدى. ول كۇدىگىنەن ءالى دە ارىلىپ بولعان جوق-تى.
وسى سياقتى سەبەپتەرمەن ارالاسپاي كەتكەن ايشانىڭ نە شارۋامەن ارناپ كەلگەنىن حاديشا تۇسىنە المادى. ىشتەي كۇندەس ايەل قايتكەندە دە ايشانىڭ الدىندا سىر الدىرماۋعا، ءوزىن جوعارىراق ۇستاۋعا تىرىستى. العاش كەرگەندە بۇرق ەتۋگە دايىن تۇرعان اشۋىن تەجەپ ۇستادى.
حاديشا دا كوز قيىعىمەن ايشانى سىناپ وتىر. ايشانىڭ ەتجەندەۋ ءسال عانا جاراسىمدى تولىقتىعى بار تۇلعاسىنان بايىپتى ءبىر تارتىمدىلىق سەزىلەدى. قىزىل شىرايلى، اجارلى ءجۇزىن، مولدىرەگەن نۇرلى كوزىن بولماشى ءبىر مۇڭ شالىپ تۇر. ول تابيعاتىنان بىتكەن ۇياڭدىعى ما، الدە رەنىش پە، ايىرۋ قيىن. ءبىراق وسى ءبىر مۇڭ ايدىڭ بەتىن قالقالاعان سەلدىر مۇنارداي — ايشانىڭ وڭىنە ەرەكشە ءبىر ءسان بەرىپ تۇر. «مۇنداي ايەل مۇراتقا ۇنايتىنى انىق»، — دەپ ويلادى حاديشا. ءبىراق وسىنداي كەزدە ءىشىن ورتەپ كەتەتىن قىزعانىش وتى ءسونىپ قالعان سياقتى، سىرتىنا شىعارىپ ەش نارسە ايتپادى. تەك ايشانى سوزبەن ءبىر شىمشىپ ءوتتى.
— سەنىڭ كۇيەۋىڭ ۇيدە. ءتورت قۇبىلاڭ تۇگەل عوي. ءقادىرلى ادامداردى اسكەرگە المايتىن كورىنەدى عوي، — دەدى ءسوز اراسىندا.
— ءقايبىر قادىرىمەن قالىپ ءجۇر دەيسىڭ، — دەدى ايشا كۇرسىنىپ. — ايتەۋىر ەبىن تاۋىپ قالعان دا. تالاي اسىل ازامات سوعىسىپ ءجۇر عوي.
ەكى ايەلدىڭ كومەيلەرىندە تۇرسا دا ايتپاي، وراعىتىپ وتىرعاندارى مۇرات ەدى. ەندى اڭگىمە سوعان كەلىپ قالدى.
— نەگە ءوز كۇيەۋىڭدى جاماندايسىڭ، — دەپ حاديشا ءبىر قاعىتىپ ءوتتى. — ءوزىن جۇرت ماقتاپ ءجۇر عوي. ءسىزدىڭ ءۇيدى وسى قالاداعى كۇيلى ءۇيدىڭ ءبىرى دەيدى.
— حاديشا، ونىڭ نەسىن ايتا بەرەسىڭ، — دەدى ايشا حاديشاعا تۋرا قاراپ. — نەسىن جاسىرايىن. ەل باسىنا كۇڭ تۋعاندا ءوز توقتىعىن ويلاعان ادامنىڭ نەسى ارتىق. بار اۋىردى ارقالاپ ءجۇر عوي تالاي ازاماتتار. جۇرتتىڭ تىلەيتىنى دە سولاردىڭ اماندىعى... موسكۆا ءتۇبى قيىنداپ بارا جاتقان كورىنەدى عوي. ولاردىڭ قايسىنا وڭاي ءتيىپ ءجۇر دەيسىڭ. توقتاتسا ەكەن تىم بولماسا.
وسى ءسوزدى ەستىگەندە حاديشانىڭ كوڭىلى بوساپ كەتتى. مۇرات جايىن، سوعىستىڭ اۋىرلىعىن سوڭعى كەزدە كوپ ۋايىمدايتىن. مانادان بەرگى ىشتەي تىرتىسقانى تارقاپ كەتىپ، ەندى ول دا شىن كوڭىلدەن ەلجىرەي سويلەدى.
— قيىن بولىپ تۇر عوي. بۇگىن راديودان تىڭداپ ەدىم.
تاعى دا نەمىستەر كوپ تانكى توگىپتى دەيدى. حات كەلمەگەلى دە جارتى اي بولىپ قالدى...
حاديشانىڭ سوڭعى سوزىنەن ايشا تىكسىنىپ قالسا دا:
— امان بولار. سوعىستا حات جازۋعا مۇرشاسى دا بولمايتىن شىعار، — دەپ جۇبانىش ايتقان بولدى.
— امان بولسا بولار ەدى، ايتەۋىر.
حاديشا كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتتى. اراداعى مۇز ەرىدى.
سوناۋ سوعىستا، قاتەردە جۇرگەن ادام ەسكە تۇسكەننەن كەيىن ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى كىربەڭ سونداي بولماشى ۇساق قۇبىجىق كورىندى. ەندى ەكى ايەل شەشىلىپ، سىرلاسىپ سويلەستى.
— كورشىلەرىڭ جاقسى ادامدار ما؟ ارالاسىپ تۇراسىڭ با؟— دەپ سۇرادى ايشا.
— جامان ادامدار ەمەس. ءبىراق ارالاسىمىز شامالى.
مۇرات باردا ارالاسىپ تۇراتىن ەكى-ۇش اكىمدەر بار ەدى.
ولاردىڭ ۇيىنە بارمايتىن بولدىم. كۇيسىز اعايىڭ مەن كۇيسىز دوس سىيلى بولمايدى عوي،— دەپ حاديشا كۇرسىنىپ قويدى. — ءبىزدى قويشى. مۇنداعى ادام ولمەس، كۇن كورەر-اۋ.
— قىزمەت ىستەمەيسىڭ بە؟
— بىر-ەكى جەردە باستىقتارعا سەكرەتارلىق قىزمەت ۇسىنىپ ەدى. ونىڭ ءوزى قولبالا سياقتى قىزمەت قوي. ارلاندىم. وسى نامىسكەرلىگىم مۇراتتان جۇققان عوي دەيمىن، — دەپ كۇلىپ قويدى حاديشا. — بۇدان بەس-التى جىل بۇرىن پەدتەحنيكۋم ءبىتىرىپ ەدىم. ءقازىر قارايىپ قالدىم با، قالاي.
— ەندەشە ءبىزدىڭ مەكتەپكە وقىتۋشى بول. تومەنگى كلاستارعا ساباق بەرەسىڭ. ايتپاقشى، شەرنيازدى دا ءوزىڭ وقىتاسىڭ عوي، — دەدى ايشا قۋانىپ كەتكەندەي.— وزىڭە دە جاقسى. ۇيدە وتىرا بەرگەننەن گورى... كوڭىلىڭ سەرگيدى.
— ۇمىتىڭقىراپ قالىپپىن. قيىن بولماسا،— دەدى حاديشا. ءبىراق ايشانىڭ ءسوزىنىڭ ۇناعانىن كوزى ايتىپ تۇر.
— العاشقى ساباقتارىڭدى دايىنداپ اپارۋعا مەن كومەكتەسەرمىن. تەز-اق جاتتىعىپ كەتەسىڭ.
حاديشا شايىن قايتادان ىسىتىپ اكەلدى.
7
تاڭ قىلاڭ بەردى. بۇلتتى تاڭنىڭ سۇرعىلت، كۇلگىن ساۋلەسى قارا جارداي قالىڭ تۇتاسقان قاراعاي ورماندى، قۋقىل قارلى دوڭەستەردى، مۇلگىپ تۇرعان دەريەۆنيا ۇيلەرىن قاراڭعىلىق قۇشاعىنان سۋىرىپ شىعارىپ، بىرتە-بىرتە ايقىنداي ءتۇستى. تاڭمەن بىرگە دابىرلاعان دىبىس، ساپىرىلىسقان ءجۇرىس تەز سايابىرلادى. سىرت قاراعان كىسىگە: تۇنىمەن دامىلسىز قيمىلدا بولعان مايدان شەبى تاڭ اتا ۇيقىعا كەتكەندەي سۇلىق جاتىر. بۇل ۇلكەن ايقاس الدىنداعى شيراتىلعان جىپتەي سوزىلعان ۇنسىزدىك، شيرىققان كۇتىنىس ەدى.
تۇندە ەكى-ۇش كۇننەن بەرى باسەڭ تارتقان نەمىس اتاكاسىنا تويتارىس بەرىپ تۇرعان العى شەپتەگى ازعانا بولىمدەر كەيىن شەگىنىپ كەتتى. ەكىنشى ەشەلون سوعىستىڭ وتىنە شىقتى. مىناۋ ورتاسىنا ءبىر شوق تال وسكەن كىشكەنە ويپاڭنان ارعى اناۋ كىشكەنە توبەنىڭ ارعى باۋىرىنان بەرى قاراي يەك ارتقان نەدەلينو دەريەۆنياسىنا كۇنى كەشە جاۋىنگەرلەر ەركىن باراتىن، جىلىنىپ قايتاتىن. ەندى سول دەريەۆنيادان دۇشپان قارۋىنىڭ سۇستى تۇمسىعى سىعالايدى.
وكوپتا نەمىستەرمەن تالاي ايقاسقان سولداتتار وتىر. ءبىراق ولاردى العاشقى سوعىسقا كىرەردەگىدەي ىستىق تولقىن بيلەيدى. قولباسىدان باستاپ قاتارداعى سولداتتارعا دەيىن ەڭ كۇشتى، ەڭ قيىن ايقاستىڭ ءتونىپ كەلگەنىن سەزدى. شەگىنشەكتەپ كەلىپ ارقاسى موسكۆانىڭ قاقپاسىنا تىرەلگەن اسكەر ءدال وسى ارادا دۇشپاندى قايتادان ءبىر سەرپىپ تاستاپ كۇش الۋعا ءتيىس. ايتپەسە جاۋدى كەۋدەگە شىعارىپ الادى. بارلىق مايداندى وسىنداي ءبىر سەزىم بيلەدى. اركىم ولۋگە بولاتىن، ءبىراق شەگىنۋگە بولمايتىن ايقاسقا دايىندالدى.
قاشان العاشقى وق اتىلىپ، اركىم وزىنشە قيمىل جاساپ، سوعىستىڭ قاسارىسقان قايسار سەزىمى قوزدىرىپ اكەتكەنشە، سولدات سىمداي تارتىلىپ ىشتەي سىرەسكەن حالدە بولادى.
وسى كەزدە توڭىرەكتەگى نارسەنىڭ ءبارى شيرىعىپ، شەرتسە ءۇزىلىپ كەتەتىن سياقتى. قولداعى ۇيرەنشىكتى قارۋ دا كيەلى، سۇستى بولىپ كەتەدى. قاسىڭداعى كۇندە قالجىڭداساتىن جولداسىڭ دا بيىك قاسيەت يەسى، ارۋاقتى ادام بولىپ، جاڭاشا، ەرەكشە سىيلاتادى. ەڭ اياعى اۋا دا زىڭىلداپ تۇرعانداي. مۇنداي كەزدە قالجىڭنىڭ اسەرى بولمايدى. اركىم ءوز كوڭىلىندەگى ۇساق-تۇيەكتەن ارىلىپ، ءوز ومىرىندەگى ەڭ ۇلى، ەڭ بيىك ىسكە دايىندالادى. جارىق دۇنيە مەن تۇنەك اراسىنداعى ۇلى كۇتىس.
ەرجان دا ءدال وسىنداي ءبىر حالدە بولدى. ول تۇنىمەن كوز ىلدىرگەن جوق. قانشا قامدانسا دا ۇرىس الدىنداعى دايىندىق مۇرشا بەرمەدى. جوعارعى كومانديرلەردەن ءوزى بۇيرىق الدى، قاراۋىنداعىلارعا بۇيرىق ەتتى. وكوپتىڭ ءالى دە تاياز-اۋ دەگەن جەرلەرىن تەرەڭدەتتىردى، زاپاس اتىس ۇيالارىن دايىنداتتى. ءوق-دارىنى مول قامداپ قالۋعا تىرىستى. تانككە قارسى گراناتالار مەن بۋتىلكالاردى ازسىنىپ الارمانعا ەپتى دوبرۋشكين مەن ءبورىبايدى دوشيەۆسكييگە جۇمسادى. ولار كەرەگىن مول الىپ قايتتى. كىسىنىڭ بار قاسيەتىنەن قۋلىقتى ارتىق باعالايتىن ءبورىباي سولداتتارعا ءوز ەپتىلىگىن ماقتانىش ەتىپ ايتتى:
— دوشيەۆسكيي دەگەن باياعىدان قازنانى جەپ قالعان الاياق ۇرى ەمەس پە؟! اۋرۋ قالسا دا ادەت قالمايدى دەگەن: ءوق-دارىنى دە ۇرلاعىسى كەلەدى. «ءبىر جاشىكتەن ارتىق گراناتا بەرە المايمىن»، — دەپ دوبرۋشكينمەن كەرىلدەسىپ جاتقاندا بوساتىپ اپارعان قاپشىعىما ەكى جاشىگىن سىقاپ الدىم. الىڭدار، ۇشەۋدەن الىڭدار.
ءبىر سوعىسۋعا ۆزۆودتىڭ ءوق-دارىسى مول سياقتى. ءبىراق ءتونىپ كەلە جاتقان كۇشتىڭ سالماعىن بولجاۋ قيىن.
سوڭعى ەكى-ۇش كۇندە دۇشپان اتاكاسى باسەڭدەگەنمەن قاۋىپ-قاتەر ۇلعايا ءتۇستى. بارلاۋشىلار نەمىستەردىڭ ۇلكەن كۇش توپتاپ جاتقانىن حابارلايدى. ونسىز دا العى شەپتەن تانك گۇرىلى تىم ءجيى ەستىلەتىن بولدى. ۇستى-ۇستىنە ورەكپىگەن جاۋ اتاكاسىنان ەندى عانا تىنىس العان سولداتتار ءتونىپ كەلە جاتقان تەمىر كۇشتىڭ ۇزدىكسىز سىقىرىنا ەلەگىزىپ قۇلاق تىگەتىن.
ەرجان وكوپتى بويلاپ ازعانا ءجۇرىپ كەلىپ، ورتاڭعى ەكىنشى وتدەلەنيەنىڭ تۇسىندا توقتادى. ۆزۆود بەكىنىسىنىڭ وڭ قاناتى ورلەۋ دە، سول جاق، قاناتى ەڭكەيىڭكىرەپ بارىپ جىراعا تىرەلەدى. جىرانى قالىڭ قار باسىپ قالعان. ەكى جاعىنا بىردەي كوز تاستاپ، وزىنە وسى ارانى ىڭعايلى كوردى. «ازىرگە وسى جەر قولايلى، كەيىن سوعىستىڭ ىڭعايىنا قاراپ كورەرمىن»،— دەپ ويلادى. بۇگىن ەرتەڭگىلىك دۇشپاننىڭ شابۋىلعا كوشەتىنىن ەرجان ءبىلدى، ءبىراق ءدال ساعات، مينۋتىن بىلە المادى. سولداتتارىنىڭ دايىندىعىن مانا تاڭ الدىندا تەكسەرىپ، كەرەكتى بۇيرىعىن جاساعان. ەندى ءدال وسى ءبىر شيەلەنىسكەن كۇتىس ساتىندە جۇرتتى مازالاۋدى ءتىپتى ورىنسىز كوردى. اڭدى كوزدەپ جاتقان اڭشىدان «سەن مىلتىعىڭدى وقتادىڭ با» دەپ سۇرامايدى.
ەرجان الدىڭعى جاققا كوز جىبەرىپ ءۇنسىز تۇر. نەدەلينو دەريەۆنياسى توبەنىڭ استىنان شىعىپ كەلە جاتقان كەرۋەن سياقتى: بىرەر ءۇيدىڭ توبەسى عانا قىلتيىپ، بىرەر ءۇيدىڭ شاتىرى، ودان ءارى تەرەزەلەرى كورىنىپ، ەكى-ۇش دوڭەستىڭ ۇستىنە تۇتاس شىعىپ كەتكەن. جاۋ جاقتىڭ ءدۇبىرى ەمىس-ەمىس ەستىلەدى. الىسىراقتان موتور گۇرىلىنىڭ ءۇنى تالىپ جەتتى. ەرجان جاۋ جاقتان ەستىلگەن ءاربىر دىبىسقا قۇلاق تىگىپ ءۇنسىز تۇر. قاسىنداعى ءبورىبايدى دا ۇمىتتى. ول اناۋ قىرقانىڭ استىنا توپتالىپ ءامىر كۇتىپ تۇرعان كۇشتىڭ سالماعىن دەنەسىمەن سەزگەندەي.
سول كۇش قىرقادان اسىپ توگىلىپ بەرى قاراي اقتارىلعاندا — ۆزۆودتىڭ جىڭىشكە شەبى ءۇزىلىپ كەتپەي، قايتكەندە دە شىداۋ كەرەك. شەگىنۋگە بولمايدى.
بۇيرىقتا دا ءدال وسى ءسوز ايتىلدى. بۇدان بۇرىن شەگىنۋگە بولمايدى دەگەن بۇيرىقتار بەرىلگەن. ءبىراق بولىمدەر تالاي شەگىندى. «شەگىنۋگە بولمايدى» دەگەن ءامىر: «بارىڭدى سال، فاشيستەردى قولدان كەلگەنشە ۇزاعىراق بوگە» دەگەن ماعىنادا بەرىلەتىن دە، سولاي قابىلداناتىن دا. ەرجان ەندى «شەگىنۋگە بولمايدى» دەگەن ءامىردىڭ ءوزىنىڭ ەڭ شىن ماعىناسىندا، ەڭ سوڭعى رەت بەرىلگەنىن بار كوڭىلىمەن ۇقتى. باسقالار سياقتى بۇل دا قارقىنداپ كەلە جاتقان جاۋدى ءبىرجولاتا توقتاتاتىن ساعاتتى كۇتۋدە ەدى.
ول ساعاتتىڭ وسى سوعىستاعى ەڭ اۋىر، ەڭ قاھارلى ساعات ەكەنىن دە ءبىلدى. ەندى سول ءبىر شەككە كەلىپ قالعانىن ىشتەي سەزىنىپ، ءوڭى ۇستارانىڭ جۇزىندەي قۋقىل تارتىپ، بويىن ىستىق تولقىن كەرنەپ تۇر.
— نابليۋداەش؟ — دەگەن تانىس داۋىس ەستىلدى.
ەرجاننىڭ قاسىنا كۋسكوۆ كەلدى. قۇلاقشىنىنىڭ قۇلاعىن ءتۇرىپ، ءسال ەڭكەيتە كيگەن، اۆتوماتىن موينىنا اسقان؛ سول كادىمگى قالپى. تەك ءوڭى قۋقىل تارتىپ، ەرنى جۇقارىپ تىسىنە جابىسقان. كوز نۇرى وتكىرلەنىپ، كوكشىل شىڭىلتىر ساۋلە شاشادى. ول اشەيىندەگىدەي ەزۋ تارتىپ كۇلگەن جوق. ەرجاننىڭ قاسىنا كەلىپ وكوپتىڭ ەرنەۋىنە كەۋدەسىن تىرەي الدىڭعى جاققا قارادى. ەرجان ونىڭ دا ءوزى سياقتى ىشتەي شيرىعىپ تۇرعانىن سەزدى. ەكەۋى از ۋاقىت ءۇنسىز العا قاراپ تۇردى.
— نەمىستەر تانكتەرىن كوبىرەك اكەلىپ جاتقان سياقتى، — دەدى ەرجان ەندى ۇندەسپەۋگە بولماعاسىن.
— ءيا، ەستىپ تۇرمىن.
— پوليتوتدەلگە بارىپ قايتتىڭ با؟ نە جاڭالىق بار ەكەن؟ — دەدى ەرجان.
ايتۋىن ايتسا دا ەرجان بۇل سۇراۋىنىڭ ءمانسىز بوس ءسوز ەكەنىن ءبىلدى. ديۆيزيا، مايدان، بۇكىل ەل بولىپ كۇتەتىن جاڭالىق مىنا جاۋدى توقتاتۋ. پوليتوتدەل باستىعى كۋسكوۆكا دا ودان باسقا ەش نارسە ايتپاعانى انىق. ۆاسيليي ەرجاننىڭ وسى ويىن ءتۇسىندى.
— جاڭالىق بەلگىلى عوي وزىڭە. انانى توقتاتۋ عوي،— دەدى يەگىمەن الدىڭعى جاقتى نۇسقاپ.
— دا... جاركو بۋدەت سەگودنيا، — دەدى ەرجان دا الدىڭعى جاققا قاراپ. — مەنىڭ بايقاۋىمشا، جار باسىنا كەلىپ قاپپىز. ەندى شەگىنۋگە بولمايتىن سياقتى.
— مەندە دە ءدال سونداي ءبىر سەزىم بار، — دەدى كۋسكوۆ
ەرجاننىڭ بەتىنە تۋرا قاراپ. — دالشە نەكۋدا: نەمىس كۇشى ءالى دە باسىم. ولگىم كەلمەيدى. ءبىراق وسى جەردەن كەيىن اتتاۋعا بولمايتىنىن بىلەمىن.
ساقىرلاعان تانك شۋى ايقىنىراق ەستىلدى. ەرجان مەن ۆاسيليي بىر-بىرىنە قارادى. سالدەن كەيىن ەرجان قايتا ءسوز باستادى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، وسى ءبىر وڭاشا تىنىشتىقتا ۆاسيلييگە سىرىن ايتقىسى كەلدى.
— اناداعى ءبىر اڭگىمەمىز ەسىڭدە مە. سونداعى ءبىر ويلار مەنى كوپ قينادى. وزىڭمەن ءوزىڭ قالىپ وڭاشادا ويلانعاندا ءتىپتى قيىن بولادى ەكەن. كەيىنگى كۇندەرى سونىڭ ءبارىن ۇمىتىپ كەتكەن سياقتى ەدىم. بۇگىن تاڭ الدىندا بارلىق وتكەن ومىرىمە كوز جۇگىرتتىم. جۇرت سۇيسىنەرلىك، ەستە قالارلىق ەش نارسە جوق ەكەن. وزگە تۇرسىن، ءوزىم ءۇشىن دە قۋانىپ ەسكە الارلىق بەلگى جوق. — ەرجان مىرس ەتتى. — ءتىپتى جىگىت بولىپ ادام سياقتى قىز ءسۇيىپ تە كورمەپپىن.
— سەن نەمەنە، قارتايىپ قالعان ادامشا سويلەيسىڭ، — دەدى ۆاسيليي ەرجاندى جاڭا كورگەندەي بەتىنە ۇڭىلە قاراپ. — ونداي چەپۋحانى باسىڭنان لاقتىرىپ تاستا. سەنىڭ ناعىز ءومىرىڭ ەندى باستالىپ كەلە جاتىر.
ۆاسيليي ەرجاننىڭ كوڭىلىندە قانداي وزگەرىس بولىپ جاتقانىن ءتۇسىندى. ادام ومىرىندە بالالىق پەن ەسەيىپ ەرجەتۋدىڭ اراسىندا ەداۋىر ارالىق بولادى. ادامنىڭ ويلى شاعى ساسكە مەن ءتۇستىڭ اراسىنداي بايقاۋسىز كەلەدى. سوعىس ەرجاننىڭ بالالىق قابىعىن پىسپەي جاتىپ سىدىرىپ، اۋىرتىپ ارشىعان. بەيقام كوڭىل كۇتپەگەن جەردەن تۇڭعيىق ويعا تىرەلگەن. «كوپ ۇزاماي تولعاق باسىلادى، كوڭىلى ورنىنا تۇسەدى» دەپ ءتۇيدى ۆاسيليي.
كەنەت وسى سوزىنەن ەرجاننىڭ ءوزى ۇيالىپ قالدى. بەينە بىرەۋدىڭ بالاسى حال ۇستىندە جاتقاندا شيقانىنىڭ سىزداعانىن ايتىپ قىڭقىلداعانداي كورىندى. «اجالدىڭ قارسى الدىندا تۇرعان ادامعا مەنىڭ شەك-قارنىمدى اقتارۋدىڭ قانشا قاجەتى بار»، — دەپ تاستاي ءتۇيىلىپ الدى.
— چەپۋحا ەكەنى راس. وتتاپ كەتىپپىن، — دەدى ەرجان.
— وي، سەن رەنجىمە. مەن سەنى ءتۇسىنىپ تۇرمىن. كەيىن ءبىر سويلەسەرمىز، — دەدى ۆاسيليي.
ەرجان ۇندەگەن جوق.
— مەن سەنىڭ ۆزۆودىڭدا بولامىن، — دەدى ۆاسيليي. — ال، ەندى جىگىتتەرگە بارايىن.
ەرجان ۆاسيلييگە ىرزالىقپەن قارادى. جاس دارىگەر اۋىر وپەراسيا جاساپ جاتقاندا قاسىندا تاجىريبەلى پروفەسسور تۇرسا قانداي باتىل، سەنىمدى بولار ەدى. ەرجان دا ۇرىس كەزىندە قاسىندا ۆاسيليي بولسا، سونداي سەزىمدە بولاتىن.
جاۋ اتاكاسى وقىس باستالدى. قىسقا عانا قىزۋ ارتيللەريا اتىسىنان كەيىن نەدەلينو دەريەۆنياسىنان قاپتاپ جاياۋ اسكەر شىقتى. ولار بەرگى باۋرايعا قۇلاي بەرگەندە قىرقادان تەڭسەلە قوزعالعان تانك كورىندى. ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى سۋىرىلىپ شىعىپ كەلەدى. ەندى بەس تانك ساپ تۇزەپ، سالماعىمەن جەردى جانشىپ اسىقپاي اۋىر جىلجىپ كەلەدى. انەكەي جۇگىرە باسقان جاياۋ اسكەردى باسىپ وزىپ، شوق تالدىڭ تۇبىنە جاقىنداپ قالدى. ماڭدايىنان بۇرقىلداپ ءتۇتىن كورىندى. وكوپ ءۇستىن پۋلەمەت وعى شارپىپ ءوتتى.
ۆاسيليي جاۋدىڭ قيمىلىن باعىپ ءۇنسىز تۇر. موينىنداعى اۆتوماتىن الىپ وكوپتىڭ ەرنەۋىنە قويدى. مانادان بەرگى شيرىققان ىشكى شيەلەنىسى ەندى شەگىنە جەتكەن. تىنىسى دا جيىلەپ بارادى. ول جاۋ كۇشىنىڭ بار سالماعى مەن ايبارىن بۇكىل دەنەسىمەن سەزىپ تۇر. تانكتەر تالدىڭ تۇبىنە جەتكەندە توبە شاشىنىڭ تىكىرەيىپ بارا جاتقانىن بايقاپ قالدى. ول ءوزىن-وزى بيلەپ ۇيرەنىپ ەدى. سول عانا سىركىرەي دىرىلدەگەن قولىمەن اۆتوماتتى قىسىپ ۇستادى. بويىنداعى بار قايراتىن جيناپ، لوبلىعان كوڭىلىن باستى. ەندى ول جاۋىنگەرلەردىڭ ءحالىن ويلادى. ءقازىر ولار دا ۇستارانىڭ جۇزىندەي قىلپىلداعان تولقىمالى كۇيدە تۇر. دەمەۋ كەرەك. ۆاسيليي وكوپتى بويلاپ جۇگىرە اياڭداپ كەتتى.
جاۋىنگەرلەر قارۋلارىن قىسا ءتۇسىپ، قاپتاپ كەلە جاتقان قالىڭ اسكەرگە، جاقىنداپ تونە تۇسكەن اجال سۇستى قارا تەمىرگە كوز شارالارى ۇلكەيىپ، ءۇنسىز قارايدى. جاۋ سالماعى تىنىستى تارىلتىپ بارادى. وسى ءبىر ناعىز قىسىلشاڭ ساتتە ساڭق ەتكەن اششى داۋىس ەستىلدى:
— شەگىنەتىن جەر جوق! ارتىمىزدا موسكۆا!
كۋسكوۆتىڭ داۋسىنا ىلەسە ەرجان دا كوماندا بەردى:
— وگون!
از بەن كوپتىڭ اراسىنداعى كەسكىلەسكەن ايقاس باستالدى.
مانادان بەرى جاۋىنگەرلەردى سىعىپ ۇستاعان ىشكى شيەلەنىس ەندى وقپەن بىرگە ۇشىپ بارا جاتقانداي. كۇتىنىپ وتىرعان ۆزۆودتىڭ تىعىز وعىنان دۇشپاننىڭ جاياۋ اسكەر شەبى ىدىراپ، شاشىلىپ ءبىرى جاتىپ، ءبىرى جۇگىرەدى. تانكتەر شىدامسىزدىق جاساپ، جاياۋلاردان وزىپ وكوپتىڭ شەنىنە كەلىپ قالدى. ويلارى وكوپتى تاپتاپ پەحوتاعا جول اشپاق. بوندارەنكو ستۆولى سورايعان پتر-ىن كەزەپ قارسى كەلە جاتقان تانكتى اتقىلادى. ءبىراق وعى دارىمادى ما، الدە تيمەدى مە تانك ەلەڭ ەتپەي، پۋلەمەتتەن وق جاۋدىرىپ جاقىنداي بەردى. كەنەت سولعا قاراي بۇرىلا بەرىپ ءبۇيىرىن توستى. وسى كەزدە بوندارەنكو كوزدەپ ءۇش رەت اتىپ جىبەردى. تانك شويىرىلىپ تۇرىپ قالدى. ءبىراق وزگە تانكتەر وكوپقا جەتتى. بىرەۋى بوندارەنكونىڭ وڭ جاعىندا شىر اينالىپ وكوپ ءۇستىن وتەكتەپ ءجۇر. تانك بەتىن بەرى بۇرىپ العاندا بوندارەنكونىڭ جۇرەگى مۇزداپ قويا بەردى.
ول قالتىراعان قولىمەن پتر-ىن تەز وكوپقا ءتۇسىرىپ بۇعا قويدى. انەكەي وكوپتىڭ ەرنەۋىن وپىرىپ تانك تاياپ قالدى. ءۇستى-باسىن توپىراققا كومىپ سىقىرلاعان قارا تەمىر ۇستىنەن ءوتىپ تە كەتتى. بوندارەنكو ءبىر عانا ساتكە ەسەڭگىرەپ ءۇنسىز قالدى دا، توپىراق اراسىنان ۇزىن مويىن پتر-ىن تەز سۋىرىپ الدى. تانك شىر اينالىپ وكوپتى جانىشتاپ جاتىر ەكەن، بوندارەنكو ىزامەن ۇستى-ۇستىنە توپەپ اتقىلاي بەردى. وسى كەزدە بۇكىل ۆزۆود جانىشتاعان تانك استىندا بۇلقىنىپ، ارپالىسىپ جاتىر ەدى. تاعى دا ءبىر تانك ورتەنىپتى. جالىن ارالاس بۇرقىلداعان كوك ءتۇتىندى كەيىن قاراي جەل ايداپ بارادى.
قارتباي ەرەكشە ءبىر سابىرلى قايراتپەن تانك وكوپقا جەتكەندە باس كوتەرگەن نەمىس شەبىن اتقىلاپ جاتىر ەدى.
ونىڭ قاسىنداعى زەمسوۆ «جات» دەپ ايقايلادى. تانك كەلىپ قالعان ەكەن. قارتباي موينىنان سۋىلداپ توگىلگەن توپىراقتان ەندى باسىن كوتەرگەندە، گۇرس ەتىپ گراناتا جارىلدى. زەمسوۆ گراناتاعا قوسا بۋتىلكا لاقتىردى. لاپىلداپ جانعان تانكتى كورىپ، قارتباي ەت قىزۋىمەن:
— سولاي سوق! اكەڭنىڭ كورى جاڭعىردى، — دەپ ايقايلاپ جىبەردى.
ول قايتادان پۋلەمەتىنە جارماسىپ، ءجۇزى سۇرلانىپ، سيرەك مۇرتى تىكىرەيىپ، جاياۋ اسكەردى كوزدەپ اتقىلاي بەردى. قولى پۋلەمەتكە جابىسىپ قالعانداي.
ءۋاليدىڭ شىن ماعىناسىندا سوعىسقا كىرۋى — وسى بۇگىن عانا ەدى. بارلىق باسىنان كەشكەن ىستەردەن كەيىن، نە دە بولسا شىدامدىققا بەل بايلاپ ەدى. ءبىراق ءجۇزى سۋىق اجال تاعى دا بەتپە-بەت كەلگەندە ول سەنىمىن اۋىتقىتايىن دەدى.
ءتونىپ كەلە جاتقان جاۋ كۇشىن، اسىرەسە تانكتەردى كورگەندە — ۆزۆود كۇشىنىڭ سونداي قوراشتىعىن سەزدى. اناۋ تەمىر شوقپارعا قارسى بۇلار قامىس سويىلمەن شىققانداي كورىندى. وسىدان كەيىن-اق وكوپتاعى سولداتتاردى ەندى ءبۇل دۇنيەدە جوق ادامداي سەزىندى. قۋارىپ كەتكەن وڭدەردەن وعان ءولىمنىڭ سالقىنى ەسكەندەي بولدى. سوندىقتان دا بولار، ءتونىپ قالعان جاۋعا قارسى جۇرتتىڭ قايرات قىلۋىن ءتىپتى ءمانسىز كوردى. ودان ءارى قىم-قيعاش، استان-كەستەن ايقاس بولىپ كەتتى. بىردە بۇعىپ جاتا قالىپ، بىردە باسىن كوتەرىپ، ۇرىستىڭ شۋىن ەستىدى. «ءتىرى قالىپ قيمىل جاساپ جاتقاندار ءالى دە بار ەكەن-اۋ»،— دەپ ويلادى. ۇستىنەن ەكى رەت تانك ءوتىپ كەتتى. العاشقى رەت تانك توبەسىنە ءتونىپ كەلگەندە «ءبىتتىم» دەپ كوزىن جۇمىپ ەدى، ءتىرى قالدى. ەسىن جيىپ وڭ جاعىنا قاراپ تاعى ءبىر تانكتىڭ جانىپ جاتقانىن كوردى. ەندى ول بولعان ءىستى ۇعىنىپ، سۇمىراي تانكتى ورتەگەن ادامعا ريزا بولدى. بىرەۋدىڭ كۇشتى قولى تاس توبەدەن تونگەن اجالدان قۇتقارعانداي — بويى جەڭىلدەنەيىن دەدى.
تانكتەرمەن ۇستاسقان قىسقا قىزۋ ايقاس تەز باسىلدى. ەكى تانك ورتەندى دە، ەكەۋى ارلى-بەرلى بۇلتالاقتاپ ءجۇرىپ كەيىن قايتتى. ءبىر تانك تىلعا ءوتىپ كەتتى.
ول ارتتا رازەزد ءۇشىن ماڭايلاپ كەلىپ تەرەزەسىن اتقىلادى. ودان ءارى قالىڭ قاراعاي ورمانعا باسىپ كىرۋگە جۇرەگى داۋالاماي، ارلى-بەرلى ويلانىپ ءجۇردى دە كەيىن قاراي سالدى. سوعىس قىزۋىنا ەلىككەن ەرجان وكوپتى بويلاپ كەلە جاتىپ، بوندارەنكوعا جولىقتى.
— قۇرت انانى!— دەپ ءامىر ەتتى.
شەبى شاشىلىپ، ارەڭ جەتكەن جاياۋ اسكەردىڭ العاشقى اتاكاسىن ۆزۆود تەز تويتاردى. ءبىراق تانكتەردەن گورى بۇلار قايسار ەكەن. بىر-ەكى پىسىق كوماندير شەگىنشەكتەپ كەتكەن شاشىراڭقى توبىن جيىپ الىپ قايتادان اتاكاعا شىقتى. جاتىپ جۇگىرىپ، ولەرمەندەنىپ العا باسىپ كەلەدى. ءبىراق ۆزۆودتىڭ وعى ءالى دە تىعىز ەدى. شىعىنىنا قاراي وكوپقا جاقىنداعان دۇشپاندى قاتتى سيرەتىپ تاستادى. قارتباي قالت ەتىپ قولى بوساعاندا پۋلەمەتتىڭ ديسكىسىن وقتادى. تاباقتاي جالپاق ديسكىنىڭ وقتاۋى وڭاي ەمەس، اسقان ەپتىلىكتى كەرەك ەتەدى. ەسەبىن تاۋىپ جيناپ العان التى ديسكاسى بار ەدى. سونىڭ ەكەۋى بوساپ قالدى. قاسىندا تۇرعان زەمسوۆ «كەلە جاتىر»دەپ ايقايلاعاندا وقتاپ وتىرعان ديسكانى تاستاي بەرىپ پۋلەمەتكە جارماسادى. بىرتىندەپ شاشىراي كوتەرىلگەن فاشيستەردى ۇيرەنشىكتى نىساناعا الادى.
تانك اتاكاسىن تويتارعاننان كەيىن ەرجاننىڭ كوڭىلى بىرلەنگەندەي بولىپ ەدى. ەندى مىناۋ جاۋ پەحوتاسى قىسىپ بارادى. بۇرىن بويىندا جوق ەرەكشە ءبىر وجەت قىڭىرلىقپەن ولگەنىنە قاراماي اقىرىن جىلجىپ، جاقىنداپ كەلەدى. ەندى قالىڭ شەپتى ەمەس، بىرتىندەپ جۇگىرگەن جەكە سولداتتى كوزدەپ اتۋ كەرەك. ۆزۆودتىڭ شىعىنى ەرجانعا ءالى بەلگىسىز. تەك وقتىڭ تىعىزدىعىنا قاراپ كوڭىلىنە توق سانايدى.
جاۋعان وققا قاراماي كەۋدەسىمەن كيمەلەپ جاقىنداعان جاۋ، لاپ بەرىپ ەڭ سوڭعى اتاكاعا ۇمتىلدى. وكوپتان پۋلەمەت، اۆتومات، ۆينتوۆكا وعى قارداي بورادى. بار ارمانى سول بولعانداي سوڭعى اتاكاعا شىققان جيىرما شاقتى سولدات وكوپتىڭ ەرنەۋىنە جاقىنداي قۇلادى. التى-جەتەۋى عانا وكوپ ىشىنە ءتىرى جەتىپ، قولما-قول قىزۋ ايقاستا قازا تاپتى.
8
جەڭىسپەن تەز اياقتالعان قىزۋ ايقاس جاۋىنگەرلەردى جەلپىنتىپ تاستادى. اركىمنىڭ كوڭىلىنە تەك قاندى جەڭىستەن كەيىن عانا نايدا بولاتىن ەرەكشە ءبىر قىزۋ قۋانىش ۇيالادى. شارشاعان، ءۇستى-باسى، بەت-اۋزى لاس سولداتتاردىڭ ءوڭى قۇلپىرىپ، كوزى جايناپ كەتكەن. ءارقايسىسى وزدەرىنىڭ ۇلكەن ءىس تىندىرعانىنا قاناعات تاۋىپ، كوڭىلدى ءبىر شۋاق، تىنىش قۋانىش جىلىتادى. وسى ساتتە سولدات قاسىنداعى جولداسىن سۇيگىسى كەلەدى، ءبىراق سۇيمەيدى، وعان كوڭىلى تولىپ ريزالىقپەن قارايدى. ەكەۋىنىڭ بىر-بىرىنە كوزقاراسى الدىمەن «اۋ، سەن دە ءتىرى ەكەنسىڭ عوي» دەسە، وعان جالعاسا: «ەكەۋمىز دە مىقتى ەكەنبىز عوي»، — دەگەندى ايتادى. جاڭا عانا ىزعار شاشىپ، زىڭىلداپ تۇرعان اۋا دا ەندى جۇمسارىپ، جىلىپ سالا بەرەدى. ازعانا ساتكە بولسا دا توڭىرەكتىڭ ءبارىن بەيقام قۋانىش، شاتتىق جايلايدى.
ءقازىر ەرجان ۆزۆودى دا ءدال وسىنداي كۇيدە ەدى. ۆزۆود اۋىر شيەلەنىستەن «ۋھ» دەپ دەم الدى. وسى تىنىسپەن بىرگە بويدى باسقان ءزىل سالماق اۋدارىلىپ ءتۇسىپ، سەرگي قالدى.
ەرجان وكوپتى بويلاپ كەلە جاتىپ ۆاسيلييگە ۇشىراستى. ونىڭ بەتىنە قاراپ، ورىنسىز جىميىپ كۇلدى دە، تۇيەدەن تۇسكەندەي:
— سەن قاي وتدەلەنيەدە بولدىڭ؟ — دەدى.
ۆاسيليي دە ەزۋ تارتىپ ەرجاننىڭ بەتىنە قاراپ تۇردى دا، ەكى يىعىنان قوس قولداپ ۇستاپ، سىلكىپ قويدى. بۇل ەرجانعا دا، وزىنە دە، وزگەلەرگە دە ريزا بولىپ كەتكەنىنىڭ بەلگىسى ەدى.
— قالاي؟ — دەدى ەرجان، داۋسىندا قۋانىش پەن ماقتانىش ارالاس.
— ازىرگە جامان ەمەس، — دەدى ۆاسيليي ءالى دە وڭىنەن كۇلكى ارىلماي. — ءبىراق بۇل ءالى باستاماسى عوي. ارتىن كورەيىك.
— ليحا بەدا ناچالو، — دەيدى عوي ورىستار.
— سول ورىسىڭ بالاپاندى كۇزدە سانايدى دەپ تە ايتادى، — دەدى ۆاسيليي، ويى ەرجانعا قارسى داۋ ايتۋ ەمەس، تەك ءسوز رەتى سياقتى. — دەگەنمەن جارادى جىگىتتەر! مولودسى! — دەپ ءسۇيسىندى.
— مەنىڭشە نەمىستەر ءالى دە اتاكالايدى. ءبىراق قانشا ايتقانمەن جىگىتتەردىڭ تانككە ەتى ۇيرەنىپ قالدى، — دەدى ەرجان ويلانىپ. — مەن توسىننان قورقىپ ەدىم.
— تانككە، جاۋ تانكىنە كىسىنىڭ ەتى ۇيرەنە قويار ما ەكەن، — دەدى ۆاسيليي. — ءبىراق باستاماسى جاقسى. مىناۋ كىم؟
ا-ا، سانيتاركا ەكەن عوي.
موينىندا سۋمكاسى، جۇگىرىپ راۋشان كەلدى. وكوپقا سەكىرىپ تۇسكەن كۇيى ەنتىگىن باسا الماي تۇر.
— امانسىڭ با، راۋشان، — دەدى كۋسكوۆ. — ءوزىڭ اماندىق سۇراسۋدى ۇمىتىپ كەتىپسىڭ عوي.
راۋشان قىسىلىپ ەزۋ تارتتى. ول ءدال وسى ەكەۋىنىڭ ۇستىنەن تۇسەمىن دەپ ويلاعان جوق ەدى.
— وي، سالەماتسىز با؟ مەن ءتىپتى ەنتىگىپ قالدىم.
— نەگە سونشا اسىقتىڭ؟ — دەدى ۆاسيليي. — ءقازىر جاۋ وق اتىپ جاتقان جوق قوي.
— قالاي اسىقپايىن. سەندەردىڭ ۇستەرىڭدە كوپ تانك جۇرگەنىن كوردىم. جارالىلار قايدا؟
— ونى انا كومانديردەن سۇرا. مەن مىنا جاقتاعى جىگىتتەردىڭ ءحالىن بىلەيىن، — دەپ ۆاسيليي كەتىپ قالدى.
كۋسكوۆ كەتكەسىن راۋشان ودان بەتەر ىڭعايسىزداندى.
ونىڭ ۇستىنە ەرجاندا ءتىل قاتپاي تۇر. جاڭاعى ازىردە ورمان شەتىنە جاقىنداي بەرىپ راۋشان ەرجان ۆزۆودىنىڭ تۇسىنداعى قىرعىن ۇرىستى، كوپ تانكتى كوردى. ول تانكتەردى ساناي العان جوق، كوز الدىندا ارلى-بەرلى تەڭسەلىپ ءوتىپ جۇرگەن تانكتەر تىم كوپ كورىندى. رازەزد ءۇيىنىڭ تۇسى ەكەنىن تانىپ، ەرجاننىڭ بەكىنىسى ەكەنىن ءبىلىپ قاتتى شوشىندى. وق بوراتىپ، ەمىن-ەركىن تاپتاپ جۇرگەن تانك استىندا ءتىرى جان قالماعان سياقتى ەدى. ىلگەرى جۇگىرەرىن، نە كەيىن كەتەرىن بىلە الماي راۋشان اعاشقا جابىسىپ تۇردى دا قويدى. ءبىر ساتتە باسى اينالىپ، كوزى قاراۋىتىپ كەتكەندەي بولدى. ەندىگى ءبىر كەزدە بارىپ جانىپ جاتقان تانكتەردى كوردى. سالدەن كەيىن وزىنە بەرىلگەن بۇيرىق ەسىنە ءتۇسىن ەكىنشى روتاعا قاراي جۇگىردى. ول روتا ورماننىڭ ناق شەتىنە بەكىنگەن، بارار جولى ءقاۋىپسىز ەدى. وندا كوپ ايالداماي، سانۆزۆودقا قايتىپ كەلىپ، وسىندا بارۋعا جاراقاتىن تاڭىپ جاتقاندا، الدەنەگە الاقتاي بەردى.
ەڭ جاقىنى حال ۇستىندە جاتقاندا باسقا شارۋاعا جۇمسالعان ادام ءدال وسىنداي كۇيدە بولار ەدى. ۆزۆودقا جەتىپ ولى-تىرىلەردىڭ حابارىن بىلگەنشە جۇرەگى الىپ ۇشتى.
— ەكى ادام جاراقاتتانىپ ەدى، تىلعا كەتتى،— دەدى ەرجان.
— كەتىپ قالدى ما؟— دەدى راۋشان، ولاردىڭ كەتىپ قالعانىنا وكىنگەندەي.
ەرجان قاسىندا تۇرعان ءبورىبايدى «تىلدان ءوق-دارى الدىرسىن» دەپ زەلەنينگە جۇمسادى.
راۋشان قاباعىنىڭ استىنان ەرجاننىڭ توتىققان جۇزىنە سۇيسىنە قاراپ تۇر. شارۋاسى ءبىتتى، ەندى كەتۋى كەرەك ەدى، ءبىراق بەلگىسىز ءبىر كۇش جىبەرمەي ۇستاپ تۇر. «ءقازىر، ءقازىر كەتەم ۆزۆودتى ارالايمىن»، — دەپ قويادى ىشىنەن. ەرجان دا ءدال وسى ارادان قوزعالىپ كەتە الماي تۇر. سويلەسەيىن دەسە ءسوزدىڭ ىڭعايى دا جوق. ءبىر كەزدە راۋشان بار باتىلدىعىن جيناپ ءتىل قاتتى.
— Meن سەندەردىڭ تانكپەن سوعىسقاندارىڭدى كوردىم.
ويپىرماي، نەمىستىڭ تانكىسىنىڭ كوبىڭ-اي. ەكەۋىن ورتەپسىڭدەر عوي.
— بەس تانك بولدى.
— بەسەۋ مە؟ مەن ون بەس قوي دەپ ەدىم. جامان قورىقتىم. وسىندا جەتكەنشە اسىقتىم.
ەرجان كوپتەن بەرى العاشقى رەت راۋشانعا جىلى شىرايمەن ەمىرەنە قارادى. راۋشاندى شىن جۇرەگىمەن قۇشىپ سۇيگىسى كەلىپ ەدى، دەر كەزىندە ءوزىن بيلەپ الدى. ءبىراق سوندا دا ىشتە جاتقان توڭ ەرىپ، ەكەۋىنىڭ اراسىندا شىن جاقىندىق پايدا بولعانىن سەزدى. ۇندەسپەي وتىرۋ قيىنعا اينالدى، بىر-بىرىنە ءسوز ايتۋ ودان دا قيىن. اجالدىڭ اۋزىندا وتىرعان وسى ءبىر ساتتە ايتسا تەك كوڭىل تۇكپىرىندەگى شىندارىن عانا ايتىسادى. ويتسە، بىر-بىرىنە ىنتىعىپ جەتە الماعان ەكى قامكوڭىل قوسىلىپ، بوساپ كەتەدى... ءارقايسىسى ءوز شارۋاسىنا كەتەتىن مەزگىل دە بولدى، ءبىراق ەكەۋى ءجىپسىز بايلانعانداي.
— مەن وسىندا بولا تۇرام، — دەدى الدەن ۋاقىتتا راۋشان.
ەرجان بۇل سوزگە ىشتەي ريزا بولسا دا، كەسىپ ەش نارسە ايتپادى. كەنەت ونىڭ بويى مۇزداپ قويا بەردى. تۇتاسا شىققان اششى سىقىر اۋانى قالتىراتىپ جاقىنداپ كەلەدى. قىرقانىڭ باسىنداعى ءۇيدىڭ تۇسىنان ەكى تانك جىلجىپ شىعا بەردى. وعان ىلەسە تاعى ءبىرى كورىندى.
بىرتىندەپ كوبەيىپ بارادى. ەرجان دەمىن ىشىنە تارتىپ، ون شاقتى سەكۋند قادالا قاراپ تۇردى دا، جۇلىپ العانداي راۋشانعا بۇرىلدى. ول دا وكوپتىڭ ەرنەۋىنە جابىسىپ الدىڭعى جاققا كوز تىگىپ تۇر ەكەن. ەرجانعا كوزى دوڭگەلەنىپ، ۇركە قارادى.
— راۋشان، سەن تەز قايت. رازەزدىڭ ۇيىنە دەيىن بۇعىپ جۇگىرىپ بار. ار جاعى ىلدي.
راۋشان ەرجاننىڭ داۋسىنان بار جاناشىر، جاقسى نيەتىن تانىدى. جاڭا عانا ۇركە قاراعان قىز كوزىندە ەرەكشە ءبىر ىستىق مەيىرىم پايدا بولدى.
— ال، تەز، راۋشان، قوش، — دەدى ەرجان.
ول راۋشاننىڭ كوزىنە تۋرا قاراپ تۇردى دا، قاپسىرا قۇشاقتاپ ءسۇيىپ الدى.
— جوق، جوق... ەرجان. مەن ەشقايدا كەتپەيمىن. بىرگە بولام...
ەرجان راۋشاننىڭ بەتىنە تاعى دا ۇڭىلە قاراپ، قينالىپ:
— بۇل جەر ءقاۋىپتى عوي، — دەدى اقىرىن عانا.
ءبىراق ودان ءارى «كەت» دەپ ايتپادى. وكوپتى بويلاپ جۇرە بەردى.
— ۇرىسقا دايىندالىڭدار! — دەپ ايقايلادى.
جەڭىستەن كەيىنگى ازعانا قىزۋ قۋانىش تاعى دا شيرىققان شيەلەنىسكە اينالدى. جاڭا عانا جادىراعان كوڭىل قارىسىپ، تاس ءتۇيىن بوپ قالدى. جاۋىنگەرلەر بەينە قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي باۋىرىنان زىركىلدەگەن كوك تەمىر شۇبىرىپ شىعىپ جاتقان توبەگە قارايدى. ۇياسىنان ءبارى شىعىپ بولدى ما، الدە تاعى دا بار ما؟ بىرەۋ، ەكەۋ، ۇشەۋ، تورتەۋ... سولداتتار تانكتى سانايدى. جيىرما شاقتى سولداتقا قارسى ون تانك كەلەدى.. ون تانك قاتار تۇزەگەندە جەردى مايىستىرىپ جىبەرەتىندەي. سالقىن سۇسىمەن قورقىتىپ، وق شىعارماي، اۋىر جىلجىپ تۇتاسا ءتونىپ كەلەدى.
سالماعىمەن-اق جاپىرىپ كەتەتىن سياقتى.
ۆاسيليي دوبرۋشكيننىڭ وتدەلەنيەسىندە ەدى. ول نەمىستىڭ ءبىر اتاكامەن تىنبايتىنىن ءبىلدى. ءبىراق جاڭاعىدان كەيىن كىشكەنتاي عانا ۋچاستوككە ءدال وسىنشا تانك جىبەرەدى دەپ ويلاعان جوق-تى. ون تانكتىڭ سالماعى الىستان-اق بەلدى قايىستىرىپ بارادى. بەلگىسىز ءبىر كۇش ەكى يىقتان باسىن، وكوپ تۇبىنە بۇقتىرىپ بارا جاتقانداي. بۇلقىنىپ بارىپ ەڭسەڭدى ارەڭ كوتەرەسىڭ. ۆاسيليي سولعا بۇرىلىپ، ورتەنىپ بولىپ ەندى سەلدىر ءتۇتىنى عانا شىعىپ جاتقان سۆاستيكالى تانكتى كوردى. سودان كەيىن بارىپ كوڭىلى ورنىعايىن دەدى. ەندى ول جاۋىنگەرلەردىڭ ءحالىنىڭ بار قيىندىعىن سەزدى. وسى ءبىر قىلپىلداپ تۇرعان كەزدە تاعى دەمەۋ كەرەك. ەرجاننىڭ بەرگەن تۇجىرىمدى كومانداسىن ەستىپ ءسۇيسىنىپ قالىپ ەدى. قاسىنداعى دوبرۋشكين ءوڭى سۇرلانىپ ۆاسيلييگە قارادى.
— قالاي؟ ءالىمىز كەلە مە؟ — دەدى ول.
ۆاسيليي وعان جانعان تانكتى نۇسقادى.
— اناعان ءالىمىز كەلدى عوي. بۇعان دا ءالىمىز كەلەدى.
وسىدان كەيىن ۆاسيليي داۋسىن كوتەرىپ بۇكىل وتدەلەنيەگە ەستىرتە ايعايلادى:
— انا تانكتەردى سەندەر ورتەدىڭدەر! مىنالار دا مايداي جانادى. ەكەۋارا ءبىر تانكتەن.
ول وكوپتى بويلاي ءجۇرىپ، وسى ءسوزىن قايتالاپ، قىسىلعان جاۋىنگەرلەرگە دەم بەردى. تار جەردە بايسالدى، جىگەرلى ءسوز ۇلكەن سۇيەنىش بولدى.
راۋشان جاڭاعى ەرجانمەن جولىققان جەردە تۇر. ۆينتوۆكاسىن وكوپتىڭ ەرنەۋىنە قويىپ، سىعالاپ الدىڭعى جاققا قارايدى. ءۇمىت پەن ءتۇڭىلۋ، وجەتتىك پەن لوبلۋ ارالاس شىتىرمان سەزىم بيلەيدى. ۇزىن سوزىلعان شەپ ءۇنسىز جاتىر. قاھارلى، سۇستى تىنىشتىق. راۋشان وكوپتا وتىرعان جۇرتتىڭ ولىسپەي بىتىسپەۋگە بەل بايلاعانىن سەزدى.
تانكتەر جاقىنداپ قالدى. ورتادا كەلە جاتقان ءبىر تانك وزگەلەرىنەن سۋىرىلىپ وزىپ شىعىپ، وكوپقا ەلۋ مەتردەي كەلىپ توقتادى. توبەسىندەگى قاقپاعى اشىلىپ، ىشىنەن بىرەۋ سىعالاپ باسىن شىعارىپ:
— رۋس، زداۆايس!— دەپ ايقايلادى.
وسى كەزدە وكوپتىڭ ورتا تۇسىنان بىرەۋ ورمەلەپ، ەڭبەكتەي شىعىپ، بۇكشيگەن كۇيى، موينىن ىشىنە تارتىپ، ەكى قولىن ەربيتە كوتەرىپ، جۇگىرە جونەلدى. بۇكشەڭدەپ جۇگىرىپ بارا جاتىپ، جالتاقتاپ ارتىنا بىر-ەكى رەت قاراپ قويدى. راۋشان ونى تانىپ شوشىپ كەتتى. ءۋالي ەكەن. قاشقىن جيىرما مەتر ۇزاماي جاتىپ تاسىر-تۇسىر وق جاۋدى.
ءۋالي بۇكىرەيگەن بەلىن ءبىر ساتكە جازىپ، قايقايعانداي بولدى دا قۇلاپ ءتۇستى. بار دەنەسى ءبىر ۋىس بولىپ جيىرىلىپ، ولە الماي تىپىرشىپ جاتىر. راۋشان قاتتى تۇرشىگىپ تىتىركەندى. اناۋ تىپىرلاعان سۇمىراي، سورلى دەنەدەن قاتتى جيرەندى. تۇلا بويىن لاس جايلاعانداي سەزىنىپ ءوزىن دە ورتەپ جىبەرگىسى كەلىپ كەتتى.
نەمىس جىپ ەتكىزىپ ليۋكتى جاۋىپ الدى. تانك ىشقىنا ىرىلداپ ورنىنان قوزعالا بەردى. ەرجانعا قاراي تۋرا كەلە جاتىر. ەرجان تەز بۇعىپ وڭ بۇيىرگە قاراي بۇرىلا بەرگەندە ءدال ۇستىنە كەلىپ تە قالدى. موينىنا سۋىلداپ توپىراق توگىلدى. تەمىردىڭ اششى سىقىرى شەكەسىنەن ءوتىپ ميىنا قادالعانداي. ءبىر ساتكە بۇكىل دۇنيە قاپ-قاراڭعى بولىپ، بار سالماعىمەن وپىرىلىپ ۇستىنە قۇلاپ تۇسكەندەي بولدى. ەرجان كوزىن اشىپ، باسىن كوتەرىپ العاندا تانك وكوپتان ۇزاڭقىراپ بارىپ، قايتا بۇرىلىپ جاتىر ەكەن. ەندى ويىسىپ وڭعا تامان ءجۇردى. ەرجان بۋىنى بوساپ ورنىنان ارەڭ قوزعالدى. ەڭ سوڭعى كۇشىن سالىپ گراناتىن كوتەرە ۇستاپ، ترانشەيانى بويلاي، قايتا ورالعان تانككە قاراي جۇگىردى. وكوپ ىشىندە كەرىلىپ لاقتىرا المايتىنىن سەزىپ، جاقىنىراق كەلۋگە تىرىستى.
وسى كەزدە بارلىق تانك ۇرىسقا كىرىسىپ ەدى. نەبارى ءۇش ءجۇز مەترگە جەتپەيتىن وكوپ ۇستىندە ون تانك اسىر سالىپ ءجۇر. بۋلىعا وكىرىپ ءبىر ورىندا شىر اينالىپ، ىتقىپ ءجۇرىپ كەتىپ، بۇلتالاقتاپ اۋىتقىپ شىعىپ بارىپ قايتا ورالادى. پۋلەمەتتەرىنەن ءتۇتىن بۇرقىلدايدى. تانكتەردىڭ تەمىر تابانىنىڭ استىنان شىققانداي قىلت ەتكەن باستار، سەرمەلگەن قولدار كورىنىپ قالادى. گۇرس ەتىپ گراناتتار جارىلادى. ءبىر تانك جىلان باۋىرى سوگىلىپ، ءبىر ورىندا شىر اينالىپ اقتىق رەت ءبىر بۇلقىندى دا تۇرىپ قالدى.
ەكىنشى بىرەۋى ۇلكەن ءبىر بۋداق جالىندى ارقالاپ الىپ قاشا جونەلىپ ەدى، ۇزاماي ول دا تۇرىپ قالدى. ءبىراق وزگەلەرى دۇرلىككەن وگىزدەردەي تابانىمەن جەر قازىپ، وكوپ ءۇستىن ويىپ تۇسىرەردەي جانىشتاپ ءجۇر.
قۇلاقتى تەمىر بۇرعىمەن تەسەردەي تۇتاسقان ۇزاق سىقىردان، ۇستى-ۇستىنە توپىراققا كومگەن قارا تەمىردىڭ ءزىل سالماعىنان ەسەڭگىرەپ، باستارى قاڭعىرىپ كەتكەن سولداتتار جان دارمەن ەتىپ ءالى دە الىسىپ جاتىر. كوپ گراناتتار مەن بۋتىلكالار تانككە جەتە الماي جەرگە تۇسەدى. كەيبىر قول گراناتتارى تانكتىڭ ساۋىرىنا سوعىپ، تۇك بىتىرمەي جۇمىرتقاداي جارىلادى. قارا الباستىنىڭ بولات ساۋىرىنا قانشا ساباسا دا تاياق وتپەيتىن سياقتى.
ءبىر تانك كوجەكتىڭ ۇستىنە ەكى قايتارا ءتوندى. العاشىندا وكوپ تۇبىنە ەتپەتىنەن جاتا قالىپ ەدى، توپىراقتان باسىن ارەڭ شىعارىپ الدى. تۇرەگەلىپ قۋىستاعى ورتەگىش بۋتىلكانى ىزدەگەنشە الگى تانك ۇزاپ كەتتى. ول ەندى بۋتىلكاسىن قولىنان تاستاماي، تانكتىڭ قايتىپ ورالۋىن توستى.
بۇگىنگى قىرعىن سوعىستا كوجەك سابىرلى بولدى. سوناۋ العاشقى كەزدەگى كوڭىلىن لوبلىتقان ۇرەيدەن ايىعىپ ەدى. ول كەزدە ۇرىس دەگەن كوجەككە كەرەمەت دوزاق كورىنگەن. وندا وقپەن، وتپەن سايىسقان الىپ ماشينالار قاتىسقان الىپ ايقاستا ءوزىن قۇمىرسقاداي قوراش سەزىنىپ ەدى. جەردى وپىرىپ، توڭىرەكتى تۇگەل جالماعان قىرۋار سنارياد، قارداي بوراعان وق — وعان جاپىرىلا قۇلاعان دۇلەي تولقىن سياقتى دا، ءوزى سول تولقىنداعى قامىس سياقتى كورىندى. ءوز دارمەنسىزدىگىن، امالسىزدىعىن سەزدى. ول قارسى كەلە جاتقان جاۋدىڭ بەتىنە دە دۇرىستاپ قاراي المايتىن. جاۋعان وقتان، اجالدىڭ ىزعارىنان سەسكەنىپ، كوزى اجىراتىپ ەش نارسە كورە الماي بەتالدى اتا بەرەتىن. ەندى كوزىن تۇمانداي بۇركەگەن سوعىس ۇرەيى ىدىراپ، ءار نارسە اپ-انىق ءوزىنىڭ ورنىندا كورىنەدى. جاۋعا قارسى ادام سياقتى قايرات قىلا الاتىنىنا كوزى جەتىپ، بويىن سەنىم كۇشى بيلەدى. ول ءقازىر قارسى كەلە جاتقان تانكتى دا انىق كورىپ تۇر. قارا تەمىردىڭ ءجۇزى قانشا سۋىق بولسا دا جۇرەگىن باسىپ، بۋتىلكاسىن قاي جەرگە لاقتىرارىن توپشىلايدى. تانك ۇستىنە كەلگەندە كوجەك جاڭاعىداي سۇلاماي تىزەسىمەن، شىنتاعىن تايانىپ ەڭبەكتەپ تۇردى. تەز ۇشىپ تۇرىپ تانك ساۋىرىنىڭ ءۇستىن الا، بىرىنەن سوڭ ءبىرىن — ەكى بۋتىلكا لاقتىردى. قارا تەمىردىڭ ۇستىنەن قىزعىلت-سارعىش جالىن جۇلقىنا جونەلدى.
بوندارەنكو تانكتەر جاقىنداعاننان-اق اتقىلاي باستادى. ءبىراق قارسى ماڭدايدىڭ قالىڭ برونىنا پتر وعى وتپەدى. جىلان باۋىردان كوزدەۋدى ۇمىتىپ كەتتى قىسىلشاڭدا. وراعىتىپ ءبۇيىرىن توسا ما دەگەن ۇمىتپەن دەرەۋ مىلتىعىن وقتاعانشا تانك شىتىرلاپ ۇستىنە كەلىپ قالدى. تەك ءوزى عانا بۇعىپ ۇلگىردى، جيناۋسىز قالعان پتر-دى تانك جانشىپ كەتتى. قايتادان باسىن كوتەرىپ العاندا وكوپتان كەۋدەسىن كوتەرە بەرىپ گرانات لاقتىرعان زەلەنيندى كورىپ قالدى. گرانات گۇرس ەتىپ جارىلعاندا زەلەنين دە وكوپ ىشىنە قۇلاپ ءتۇستى. بوندارەنكو ونىڭ قاسىنا كەلىپ بەتىنە ۇڭىلگەنشە ۇستەرىنە وكوپتى بويلاعان تاعى ءبىر تانك كەلىپ قالدى. بوندارەنكو زەلەنيننىڭ اياعىن قۇشىپ جاتا قالدى تانك وتىسىمەن زەلەنيننىڭ باسىن كوتەردى. جارالى سەرجانت شاتىناپ نۇرى ءسونىپ بارا جاتقان كوزدەرىن ىلگەرى قاداپ، «انانى... انانى... قۇرت»... دەدى.
سودان كەيىن قايتادان كوزىن جۇمدى. داۋرەن مەن دوبرۋشكين جەردەن باستارىن كوتەرىپ العاندا ۇستەرىنەن وتكەن تانك سۇستى سۆاستيكاسى جالتىراپ تەز جۇيتكىپ بارادى ەكەن.
— اي، كەتتى-اۋ! — دەپ ايقايلاپ داۋرەن جۇگىرە بەرگەندە ءسۇرىنىپ قۇلادى.
— اح، چورت! يكەمىڭ جوق! —دەپ اشۋلاندى دوبرۋشكين. — جىبەرىپ الدىڭ.
سوعىس قىزۋىنا لەپىرىپ كەتكەن داۋرەن وكوپتان قارعىپ شىعىپ، تانكتىڭ سوڭىنان قۋا جونەلدى.
— اح، چورت! جات! — دەپ ايقايلادى دوبرۋشكين، وكوپتىڭ ىشىمەن داۋرەندى قۋا جۇگىرىپ بارا جاتىپ.
تانك بۇرىلا بەرگەندە داۋرەن دە جاقىندادى. جۋان ءىرى تۇلعاسىمەن كەرىلە بەرىپ ءبىر بۋدا گراناتتى جىبەرىپ قالدى. قاتتى قىزىپ، جاتا قالۋدى ۇمىتىپ، قالتيىپ تۇرىپ قالدى. دوبرۋشكين «جات» دەپ ايقايلاعانشا ول قۇلاپ ءتۇستى. شىنجىر تابانى سوگىلگەن تانك ەكى-ۇش اينالىپ توقتادى. دوبرۋشكين وكوپتان قارعىپ شىعىپ، داۋرەننىڭ قاسىنا جەتتى. ءبىر قولىندا گراناتى، سۇلىق جاتقان جاۋىنگەردى قۇشاقتاپ وكوپقا قاراي ەڭبەكتەدى. ترانشەياعا ون قادامداي قالعاندا تاعى ءبىر تانك بۇلاردىڭ ۇستىنە ءتونىپ كەلىپ قالدى. دوبرۋشكين داۋرەندى جاتقىزا سالىپ، تىزەرلەپ كوتەرىلە بەرىپ گراناتىن لاقتىردى. گۇرس ەتىپ جارىلعان گراناتىمەن بىرگە ءوزى دە داۋرەننىڭ ۇستىنە جانسىز قۇلاپ ءتۇستى. ءبىرى ورىس، ءبىرى قازاق ەكى جاۋىنگەر قيراعان سۆاستيكالى ەكى تانكتىڭ ورتاسىندا قۇشاقتاسىپ جاتىر.
قىزۋ ۇرىس توقتاعان جوق. جاۋ تانكتەرى ازايسا دا شەگىنەر ەمەس. وكوپ ۇستىندە ويران سالىپ ءجۇر. ۆاسيليي جارىلعان گراناتالاردىڭ، ىشقىنا گۇرىلدەپ باسىلعان تانك داۋىستارىن ەستىدى. ەكى-ۇش جەردەن بۋدالانىپ كوتەرىلگەن قارا قوشقىل ءتۇتىندى كوردى. ءبىراق سوندا دا ۇرىستىڭ ەندى قىزىپ كەلە جاتقانىن، جاۋدىڭ بەتى كايتپاعانىن سەزدى. دۇشپان دا وجەت قيمىلعا باسقان. ەگەر فاشيستەر وسى بەتىمەن ەگەسە تۇسسە، جەڭىستىڭ قاي جاقتا بولارى بەلگىسىز. باسىم كۇشتىڭ جاپىرىپ كەتۋ ءقاۋپى كۇشتى. ول ءبىر ساتكە جاۋدىڭ ۇستەمدىك الىپ بارا جاتقانىن تانىپ قالعانداي بولدى. انا بىر-ەكى تانك وكوپ ءۇستىن قايتا-قايتا وتەكتەگەندە ءبىر گراناتا لاقتىرىلمادى.
بىرەۋى بەرىرەك كەلىپ، تۇپ-تۋرا تىلعا قاراي بۇرىلدى.
سوعىس قىزۋىنا ەلىرىپ كەتكەن وزگەلەرى دە ەسىن جيىن انانىڭ ىزىمەن تىلعا وتەتىنىن ۆاسيليي تۇسىنە قويدى. سوعىس تاعدىرىنىڭ ناعىز قيىن كەزگە تايالعانىن ۇقتى. الدى-ارتى ولشەۋگە مۇرشاسى بولماي ءبىر ساتتە جالت ەتكەن ويدىڭ ىزىمەن ۆاسيليي دە وكوپتان قارعىپ شىقتى. تىلعا قاراي ەندى عانا جىلجي بەرگەن تانكتىڭ قاسىنا جەتىپ بارىپ بۋتىلكامەن سوقتى. قايتا بۇرىلا بەرگەندە ەكىنشى تانكتىڭ وعىنا ۇشىپ قۇلادى.
قان سوعىستا قىزۋ ۇرىس ازعانا مينۋتتاردىڭ ىشىندە ۆزۆودتىڭ كۇشىن كەمىرىپ جەپ بارادى. سولداتتار سوڭعى كۇشىن جيىپ دۇشپاننىڭ قالعان تانكتەرىمەن ايقاسىپ جاتىر.
ولىسپەي بەرىسپەۋگە بەكىنگەن ەكى جاعى دا تاۋسىلىپ بارادى. ۆاسيليي كۋسكوۆ ءوز ءومىرىن قۇربان ەتىپ جاۋ تانكىسىنىڭ جولىن بوگەدى. ول ءوز قازاسىمەن شەگىنەتىن جولدى دا كەسىپ تاستادى. ەرجاننىڭ ارقا سۇيەگەن ەڭ ۇلكەن تىرەگى مورت سىندى. قانسىراپ ازايىپ، السىرەگەن ۆزۆودىمەن جالعىز قالدى. دۇشپاننىڭ تەمىر شابۋىلىنىڭ بار سالماعى ەندى سونىڭ موينىنا ءتۇستى.
9
ديۆيزيانىڭ شتابىندا ادام كوپ ەدى. تولىپ جاتقان بايلانىسشىلار، وردينارەستەر، پيسارلار، ساپەرلار، سوعىستىڭ باسىنان باستاپ اياعىنا دەيىن حيميا سوعىسى بولادى دەپ قاقساعان حيميا قىزمەتكەرلەرى، بايلانىس كومانديرلەرى، الۋان ءتۇرلى تىل بولىمشەلەرى، كىشكەنە دەريەۆنياعا سىيماي كەتكەن. سوناۋ تورت-بەس كيلومەتر جەردەگى قاندى قىرعىن ۇرىستىڭ تاعدىرى ءوز قولدارىندا تۇرعانداي ءارقايسىسى سالتاناتتى، بايىپتى تۇرگە ەنگەن.
پانفەروۆ كارپوۆ پولكىنداعى قيىن جاعدايدى ءوز كوزىمەن كورىپ قايتىپ ەدى. العى شەپ سيرەپ بارادى.
ول بۇرىننان دا ورتا تۇسكەن ديۆيزيانىڭ بۇگىنگى ۇرىستا كوپ قۇلدىراپ قالعانىن سەزدى. تەك وسى تىلعا، شتابقا كەلگەندە عانا ديۆيزيانىڭ مۇرتى شاعىلماعان سياقتى كورىنەدى. شتاتتا كورسەتىلگەن بارلىق ورىن تۇپ-تۇگەل.
ەگەر تىل بولىمىنەن بىر-ەكى ادام كەمىسە، تەز ورنىن تولتىرا قويادى. بۇلار جابدىقتاۋشىلار، قامتاماسىز ەتۋشىلەر. سوعىسۋشىلاردىڭ سانى ەكى-ۇش ەسە ازايسا دا ولارعا قىزمەت ەتۋشىلەردىڭ سانى وزگەرمەيدى.
پانفەروۆتان ۇستى-ۇستىنە كومەك سۇراعان كومانديرلەرگە بەرگەن جاردەمى:
— ءبىر سولدات بەرە المايمىن. ءبىر قادام شەگىنبە! — دەگەن سۇستى ءامىر بولدى.
گەنەرالدى شتاب باستىعى قارسى الدى.
— وڭ قاناتتاعى جاعداي قالاي؟ — دەپ سۇرادى پانفەروۆ، اتتان تۇسپەي جاتىپ.
— قيىن، كۋپسيانوۆ قايتا-قايتا كومەك سۇرايدى. رەزەرۆتەگى جالعىز باتالوندى ءسىزدىڭ رۇقساتىڭىزسىز بەرە المادىم.
— ارىستانوۆتىڭ ءوزى نە دەيدى؟
— ونىمەن جاڭا عانا بايلانىستى. جاعدايىمىز وتە قيىن دەدى. ءبىراق كومەك بەر دەپ ەش نارسە ايتپادى. ءقازىر ءسىزدى ولارمەن جالعاستىرايىنشى.
— جوق... كەرەگى بولماس... ءقازىر ءوزىم بارىپ قايتام. جۇرت ورنىندا ما ەكەن؟
— دۇشپاننىڭ اتاكاسى قاتتى. كوپ تانك جىبەردى. ءبىراق ءازىر شەگىنگەن بولىمدەر جوق، — دەدى شتاب باستىعى.
پانفەروۆ ازىراق ويلانىپ تۇردى.
— سەن باتالوندى دايىن ۇستا. ءبىراق مەنسىز بىرەۋگە ءبىر ادام بەرۋشى بولما. سودان كەيىن... وسىنداعى تىل بولىمدەرىنەن روتا قۇرا. پيسار، وردينارەس، سكلاد قىزمەتكەرلەرىن دە قوس. ءوزىڭنىڭ ەڭ مىقتى كومەكشىلەرىڭنىڭ ءبىرىن كوماندير ەتىپ تاعايىندا. ولار دا ادام سياقتى ءىس ىستەسىن. ءبىر ساعاتتان كەيىن حابارلاسام... دايىن بوپ تۇرسىن.
پانفەروۆ اتقا اۋىر ءمىندى. سۇيەگى اۋىرىپ، شارشاپ قالعان ەكەن. اتىن قوزعاي بەرىپ، شتاب باستىعىنا قايرىلدى:
— جاڭا قۇراتىن باتالونىڭدى مول قارۋلاندىرۋدى ۇمىتپا.
گەنەرال ءۇنسىز، جەلە-جورتىپ كەلەدى. ىلگەرى جاققا قانشا قاراسا دا ورماندار مەن قىراتتاردىڭ ار جاعىنداعى العى شەپتى كورە الماي، سوعىس دىبىسىنا قۇلاق تىگىپ، كوڭىلمەن توپشىلاپ كەلەدى. اتىلعان مىلتىق داۋسى تالىپ جەتەدى. زەڭبىرەك داۋسى بىردە باسىلىپ، بىردە ۇستى-ۇستىنە ۇدەپ ەكپىندەپ كەتەدى. بۋلىققان تانك گۇرىلى ەستىلەدى. وسى بولماشى، ەمىس دىبىستاردىڭ وزىنەن-اق گەنەرال ۇرىس قارقىنىنىڭ ءالى باسەڭدەمەگەنىن سەزدى. كونونادا ءبىتىپ دۇشپان تىكەلەي اتاكاعا شىققالى ءۇش ساعات بولدى.
ادەتتە العاشقى اتاكادان كەيىن ۇرىس سايابىر تارتۋشى ەدى. بۇگىن سول العاشقى اتاكانىڭ لاپ ەتكەن قىزۋ قارقىنى باسەڭدەۋدىڭ ورنىنا ءورشىپ بارادى. كارپوۆ پولكىندا جاۋ ءۇش جەردەن شەپتى ءۇزىپ ءوتتى. قاپ-قارا بولىپ توتىققان، ميى قاڭعىرىپ كەتكەن ىزالى سولداتتار اتاكا جاساعان دۇشپانعا قارسى ۇمتىلادى. كەيبىر سونداي ايقاستاردا ەكى جاعى دا قىرىلىپ قالادى. جۋساپ جاتقان ادامداردىڭ ىشىنەن قولى قارۋ ۇستاۋعا جاراعاندارى اتىسا بەرەدى.
ەڭ قيىنى دۇشپان تانكىسىنىڭ كوپتىگى بولدى. ولار تىلعا دا ءجيى ەتىپ كەتە بەردى. كىشىگىرىم تىل بولىمدەرى، سانيتارلىق پۋنكتتەر ورمانعا تىعىلدى. بۇل ارانىڭ قاراعاي ورماندارى تانك وتە المايتىن زور قامال ەدى. شتابتار تانكتەرگە قارسى اينالا بەكىنىس جاساپ الدى. تىلعا وتكەن جالعىز-جارىم تانك ەڭ الدىمەن ارتيللەريا پوزيسياسىن تالقانداۋعا ۇمتىلادى. زەڭبىرەكشىلەر ءتونىپ قالعان تانكتى تۋرا ماڭدايدان كوزدەپ اتادى. كارپوۆ پولكىنىڭ ەكى زەڭبىرەگىن تانك جانشىپ كەتتى.
پانفەروۆ جوعارعى ستاۆكانىڭ بارلىق جوسپارىمەن تانىس ەمەس-تى. ءبىراق ول الدىندا تۇرعان دۇشپاندى، ءوز ديۆيزياسىنىڭ جۋىرداعى مىندەتىن عانا ءبىلىپ قويعان جوقتى. جالپى، ۇرىستىڭ بولاشاعىن دا سەزەتىن.
ارميا كومانداشىسىنىڭ سالماقتى، سەنىمدى ءسوزى، جوعارعى باستىقتارعا جاقىن جۇرەتىن وفيسەرلەردىڭ «ءبىر مىقتى ءىس دايىندالىپ جاتىر، ۋاقىتىندا كورەرسىڭ، ءقازىر ايتپايمىن» دەگەندەي ماقتانىشتى، ماڭىزدى كەسكىنى، بارلىق الاس-قاپاس قىسىلشاڭعا قاراماستان جوعارعى جاقتان سەزىلەتىن ەرەكشە ءبىر سالماق پانفەروۆقا ءوزى ەستىپ بىلگەن ماعلۇماتقا قوسا ءبىراز جاعدايلاردى ۇقتىرىپ ەدى. وزدەرى شەگىنىپ موسكۆا تۇبىنە كەلىپ قالسا دا، جاۋ كۇشىنىڭ سونشالىقتى سالماعىن انىق سەزسە دە، پانفەروۆتىڭ نەمىستەر موسكۆانى الا المايدى دەگەن سەنىمى قوبالجىعان جوق. ول ءوزىنىڭ مول سوعىس تاجىريبەسىنە سالىپ، ءويلاپ-پىشىپ قورىتسا ەكى ويلى بولىپ تا قالار ەدى. ونى ىستەگەن جوق. بۇكىل اسكەردەگى ورتاق سەنىم ونى دا بيلەپ اكەتتى. اسكەر مىڭنان اسا كيلومەتر شەگىنىپ، كەيدە دۇركىرەي قاشىپ، كەيدە قاسارىسا تىستەسىپ، كەيدە قورشاۋعا ءتۇسىپ، قورشاۋدان شىعىپ قاشىپ كەلە جاتسا دا، جەڭىسكە دەگەن سەنىمىن ماپەلەپ تازا ساقتاپ كەلەدى. قانشا اشىنسا دا تۇڭىلمەيدى، قانشا قاجىسا دا دىڭكەسى قۇرىمايدى، قانشا ساسسا دا ەسىنەن تانبايدى.
پانفەروۆ موسكۆا تۇبىندە نەمىستەرگە قارسى سوققى دايىندالىپ جاتقانىن سەزدى. ءبىراق وسى. قيىن كەزدە قوسىمشا اسكەر بەرمەي، مايدانداعى شاعىن كۇشپەن نەمىستەردى توقتاتۋعا ءامىر بەرىلدى. جاعداي وتە قيىن. تاجىريبەلى اسكەرباسى پانفەروۆ قارسى شابۋىل دەگەننىڭ نە ەكەنىن جاقسى بىلەتىن. شابۋىلعا دايىندالعان اسكەردى جاۋدى توقتاتۋعا جۇمساپ، كۇشتى شاشىراتىپ، ازايتىپ الۋعا بولمايدى. وسى اششى شىندىق قابىرعاسىنا قانشا باتسا دا كونبەسكە شاراسى جوق. ول بۇگىن ءوز ومىرىندەگى ەڭ ۇلكەن ءىس اتقاراتىنىن ۇقتى.
نەمىستەردىڭ موسكۆاعا ارنالعان سوققىسىنىڭ ەڭ مىقتىسى ءتورتىنشى تانك گرۋپپاسى بولاتىن. سول گرۋپپانىڭ مىقتاپ ۇراتىن نەگىزگى باعىتىنىڭ ءبىرى موسكۆاعا اپاراتىن ۇلكەن جول ۇستىندەگى پانفەروۆ ديۆيزياسى. بۇگىن تاڭەرتەڭنەن باستاپ ديۆيزيا نەمىس تانكتەرىمەن الىسىپ جاتىر. گەنەرال كوماندا پۋنكتىندا وتىرىپ ۇرىستىڭ بارىسىن اڭدادى. ونداعان كيلومەترگە سوزىلعان ورماندار مەن قىراتتارعا، دەريەۆنيالارعا تىعىلعان مايدان شەبى بۇل ارادان كورىنبەيدى. الىسىراق ەستىلگەن سوعىس ءدۇبىرى مەن ءار پولكتان تۇسكەن حابارلار عانا العى شەپتەگى جاعدايدى اڭداتادى. ۋادەلەسىپ قويعانداي ءبارى بىردەي كومەك سۇراعان پولك كومانديرلەرىنىڭ جاۋ كۇشىن اسىرىڭقىراپ ايتاتىنىن گەنەرال ءبىلدى. ءبىراق تا جاعدايدىڭ اسا اۋىر ەكەنى انىق. ءار پولكتىڭ دا قابىرعاسى قايىسىپ بارا جاتقان سياقتى. ءارقايسىسىنا كومەك كەرەك. ونداي كۇش قولدا جوق. كورەگەن باسشىلىق كەرەك. اناۋ العى شەپتە الىسىپ جاتقاندارى «ءبىر قادام شەگىنبە!» دەگەن ءبىر-اق اۋىز بۇيرىق بار. ونى جۇزدەگەن كومانديرلەر مەن ساياسي قىزمەتكەرلەر قايتالاپ ايتىپ جاتىر. ال، پولك كومانديرلەرىنىڭ بۇيرىعىنا ارالاسىپ، ىسىنە قىستىرىلۋدى پانفەروۆ ورىنسىز كورەتىن. ءبىراق قايتكەندە دە مىناۋ ونداعان كيلومەترگە سوزىلعان قاندى قىرعىن ۇرىستىڭ بار جاۋاپكەرشىلىگى پانفەروۆتىڭ موينىندا. Miنe ەندى سول مايداننىڭ تامىرىن ۇستاپ، تىنىسىن بايقاپ كەلەدى. دۇشپان سوققىسىنىڭ ەڭ نەگىزگى باعىتى قايسى؟ جاۋدىڭ الدامشى قيمىلى مەن ءتۇپ ماقساتىن قالاي ايىرماق؟ وسىعان جاۋاپ ىزدەيدى. سوعان كوزى جەتىپ بارىپ ءبىر ارەكەت ىستەۋى كەرەك. ءبىراق وعان جاۋ شىداتا ما؟
پولكتىڭ كوماندا پۋنكتى دوڭەسكە ورمەلەپ كەلىپ توقتاعان ورماننىڭ شەتىندە ەكەن. قاسىنان جول وتەدى. جولمەن العى شەپكە قاراي كەتىپ بارا جاتقان اربانىڭ الدىنان ءبىر شابارمان جۇگىرىپ شىعىپ توقتاتتى. ارباكەش ەكەۋى كەرىسىپ جاتقان ۇستىنە پانفەروۆ كەلدى. ارباكەش تە، شابارمان دا گەنەرالدى تانىپ، شاڭقىلداسقان داۋىس تەز باسىلدى.
— نەمەنە بوپ جاتىر؟ — دەدى پانفەروۆ اتىنىڭ باسىن تەجەپ.
— مايور كۋپسيانوۆ شتابتىڭ قاسىنان اربا جۇرگىزبە دەپ بۇيىردى، —دەدى شابارمان باستاپقى ەكپىنىنەن باسەڭسىپ.— دۇشپان كپ-نى بايقاپ قالادى دەيدى.
كوماندا پۋنكتىندا جيىرما شاقتى ادام بولسا دا كىسى كوپتىگى بايقالمايدى. ءارقايسىسى ءوز ىستەرىمەن الەك.
ۇزىلگەن كابەلدى قۋالاپ بايلانىسشىلار جۇگىرىپ بارادى. جاعى سەنبەي قاقساپ تەلەفونيستەر وتىر. ەكى-ۇش وفيسەر كارتاعا ۇڭىلگەن. تەك ازعانا شابارماندار عانا ءىسسىز بۇيرىق توسىپ وتىر. كپ-دا مۇرات جوق ەكەن. پانفەروۆتى كۋپسيانوۆ قارسى الدى. جاعى سولىپ، كوزى كىرتيىپ جۇدەپ قالعان كۋپسيانوۆتا بۇرىنعى كەربەزدىك قالماپتى. شاڭ-شاڭ بولىپ ۋماجدالىپ سيقى قاشقان شينەلى، مىجىرايعان قۇلاقشىنى ونىڭ ابدەن سۇرىن الىپ تۇر.
ايتسە دە كومديۆ كەلگەندە بويىن جيناپ، بۇرىنعى ماقامىنا سالىپ ناقىشتاپ سويلەپ راپورت بەردى.
— جاعداي وتە اۋىر. جاۋ كۇشى ون ەسە ارتىق. كومەك جىبەرمەسەڭىز شەپتى ۇستاپ تۇرۋ مۇمكىن ەمەس. وسى كەزدە تەلەفونيست:
— جولداس مايور، ءسىزدى ءۇشىنشى باتالون كومانديرى شاقىرادى، — دەپ ايقايلادى.
— كومەك بەرەر ءحالىم جوق، شىدا!.. شىدا! — دەپ ايقايلايدى كۋپسيانوۆ ترۋبكاعا، كوز قيىعىمەن گەنەرالعا دا قاراپ قويدى. — قايتسەڭ دە شىدا. توقتات! تانكتەرگە قارسى مەنىڭ دە بەرەر جاردەمىم جوق. ءبىر قادام شەگىنبە!
پانفەروۆ الدىڭعى جاققا كوز جىبەردى. سەلدىر اعاشتىڭ ار جاعىنان بۇرقىلداپ ءتۇتىن شىعادى. گۇرىلدەگەن تانك داۋسى ەستىلگەندەي بولدى. ءبىراق تانك كورىنبەيدى. جارىلعان سنارياد گۇرسىلى جيىلەي ءتۇستى. پانفەروۆ كوزىنە ءدۇربىسىن توستى. سەلدىر اعاشتان وڭعا تامان اشىق جەردەي ءۇش-تورت ءجۇز مەتردەي مايدان شەبى كورىندى. وكوپ كورىنبەيدى. قۋقىل قار ۇستىنە قارا الا بولىپ تۇسكەن سنارياد ىزىنەن العى شەپتى توپشىلادى. تاعى دا سول جەرگە سنارياد جيىلەپ ءتۇسىپ جاتىر. تومپەشتەگەن سنارياد استىندا سۇلىق جاتقان وكوپتاردا قانسىراپ ازايىپ قالعان جاۋىنگەرلەر تاعى دا نەمىستەردىڭ اتاكاسىن كۇتىپ وتىر. جاۋ ديۆيزيانىڭ جاندى ءتىرى كۇشىن كەمىرىپ بارادى. وسىنى كورىپ پانفەروۆ ءوز قابىرعاسىن كەمىرگەندەي قينالادى.
كۋپسيانوۆ ترۋبكانى تاستاي بەرىپ، پانفەروۆتىڭ قاسىنا كەلدى.
— ءۇشىنشى باتالون كومەك سۇرايدى، — دەدى ول، ءوز سوزىنە دالەل تاپقانداي ءتىپتى ءبىر ءتۇرلى ماساتتانىپ. — ەندى ءبىر اتاكا بولسا ولار شىداي المايدى. مەنىڭ ولارعا كومەككە جىبەرەر ءبىر سولداتىم جوق.
— ەستىدىم، — دەدى پانفەروۆ ۇناتپاعان ءپىشىن كورسەتىپ. — شىدايدى. نەمىستەر وسى ارادان قادام ىلگەرى باسا المايدى.
— مەن ونى تۇسىنەم. شەگىنبە دەگەن بۇيرىق بەردىم. ءالى جە سونى قايتالايمىن. ءبىراق مەن اسكەري ادام بولعاندىقتان دا كوزىم جەتكەن نارسەنى ايتۋعا ءتيىسپىن.— پانفەروۆتىڭ جالت ەتكەن كوزقاراسىنان «مەن سوندا ەتىكشى مە ەكەم»، — دەگەن كەيىستى تانىپ، كۋپسيانوۆ از توسىرقاپ قالدى. ءبىراق اشىنىپ باستاعان ءسوزىن توقتاتپاي، ويىن ايتا بەردى. — ەگەر ۇلكەن كومەك كەلمەسە، ءبىز شەپتى ۇستاپ تۇرا المايمىز. ءقازىر پولكتىڭ سىلىمتىگى عانا قالدى. نەمىس شابۋىلى ۇدەپ بارادى.
— سەن وسى نە ايتىپ تۇرعانىڭا سەنەسىڭ بە؟ — دەدى پانفەروۆ كۋپسيانوۆقا تاڭىرقاي قاراپ.
كۋپسيانوۆتىڭ جاپىرىلىپ قالعان تۇگى تىكىرەيىپ، ءبىر ءتۇرلى سالتاناتتى قالىپقا ەندى.
— مەن ءبىر قادام شەگىنبەي، وسى ارادا ءولىمدى قابىلداۋعا ءازىرمىن. ءبىراق ءبىز جاۋدى ۇستاپ تۇرا المايمىز.
— ءسىزدىڭ اسەم ءولىمىڭىزدىڭ ەشكىمگە كەرەگى جوق، — دەدى پانفەروۆ كۋپسيانوۆقا سىزدانا قاراپ. — ءبىراق نەمىستەردى وتكىزبەيمىز. توقتاتامىز. ارىستانوۆ قايدا؟— دەدى گەنەرال، ەندى كۋپسيانوۆتى ۇمىتىپ كەتكەندەي تەرىس اينالا بەرىپ.
مۇرات تا پانفەروۆتىڭ حالىندە ەدى. تەك ايىرماسى مۇرات وتقا ءبىر تابان جاقىنداۋ دا جانە بۇل سياقتى اۋىر سوعىستا پولكقا ءبىرىنشى رەت كوماندا بەرۋى. ول قانشا اقىلعا سالىپ قورىتسا دا باتالونداردان تۇسكەن حابارعا قاراپ پولكتىڭ ءحالىن كوز الدىنا انىق ەلەستەتە المادى. ول باتالون كومانديرى بولىپ جۇرگەندە ۇرىسقا جاقىن جەردەن ايقاستىڭ بارلىق اۋماعىن كورىپ، بار سالماقتى دەنەسىمەن سەزگەندەي بولاتىن. سوندىقتان دا تەز ءامىر ەتىپ، قاجەت جەرگە قولما-قول ارالاساتىن. بۇگىن سول ۇرىس تامىرىن ۇستاپ وتىراتىن ۇيرەنشىكتى ورنىنان ايرىلىپ قالعانداي ەلەگزي بەردى. ۇرىستىڭ ىستىق لەبىن سەزىپ، قولما-قول قىزۋ ارالاسىپ ۇيرەنگەن ادام، قانشا تولعانىپ-اق ءامىر بەرسە دە ءبىر ولقىسى بارداي كوڭىلى تولمادى. سوندىقتان دا ول باتالوندارعا ءجيى باردى.
ورتا بويلى، جۋانتىق كەلگەن قونىسبايەۆ، مۇرات كەلگەندە قارلىققان جۋان داۋسىمەن ترۋبكادان ايقايلاپ جاتىر ەكەن.
— ءبارىن كورىپ وتىرمىن. فيلچاگيننىڭ ءحالى سەنەن دە جامان. شىدا! — دەيدى، ءبىر كومانديرگە، جۋان جۇدىرىعىمەن وكوپتىڭ ەرنەۋىن ۇرىپ قويىپ. — بۇرىن بۇدان سوراقىسىنا دا شىداعانسىڭ. — ول ترۋبكانى تاستاي بەرىپ وكوپتىڭ سىرتىندا تۇرعان مۇراتقا بۇرىلدى.
— تومەن ءتۇسىڭىز. بۇل جەردى ءجيى اتقىلايدى.
ونىڭ ءسوزىن قۇپتاعانداي «چششۋ-سسسزۋ» دەگەن قاڭعىما وقتاردىڭ داۋسى ەستىلدى. مۇرات اسىقپاي ءبىر قولىمەن ەرنەۋىن تايانىپ وكوپتىڭ ىشىنە ءتۇستى.
— ءحالىڭ قالاي؟
— ءحالدىڭ نەسىن سۇرايسىڭ. كەۋدەدە جان بولعاسىن تىربانىپ جاتىرمىز. بەرەتىن كومەگىن بار ما؟
مۇرات ۇندەمەي باسىپ شايقادى. قونىسبايەۆتىڭ بۇرىپپىن دا ىسىك قاباعى تومپايىپ، كوز ورنىندا قۇيرىعى قايقيعان قوس سىزىق قانا قالىپتى. ءوڭى دە ايعىزدالىپ، ساۋىستانا قاراۋىتىپ، بەت تەرىسى قالىڭداي تۇسكەن. بۇكىل مىعىم تۇلعاسىن ەنجارلىق جايلاپ العانداي ءسوزى دە، قيمىلى دا شابان.
— سەندەردىڭ ايتاتىندارىڭ سول عوي، — دەدى قونىسبايەۆ مۇراتقا. — قايتەمىز، شىداعانشا شىدارمىز. نەمىستەر دە تەمىر ەمەس قوي، قاجىر.
وسى كەزدە كوماندا پۋنكتىنىڭ ۇستىنە مينالار جاۋىپ كەتتى. قونىسبايەۆ نەمىستەردىڭ جەتى اتاسىنان ءبىر جىبەرىپ الىپ، جۇرەلەپ وتىردى. اتىس باسىلا بەرگەندە قايتادان كوتەرىلدى.
— نەمىستەر ءبىلىپ العان با؟! تىنىشتىق بەرمەيدى. جاڭا وردينارەسىمدى ءولتىردى،— دەدى ول.
— ەندەشە نەگە كوماندا پۋنكتىڭدى الماستىرمايسىڭ؟— دەدى مۇرات.
— قايدان سول شوشاڭداپ جۇگىرىپ جۇرەم. ءبارىبىر ەمەس پە. وسى ارادان تەك ەكىنشى روتانىڭ شەبى ءجوندى كورىنبەيدى. اناۋ اعاشتىڭ ار جاعىندا ولار. كومانديرى دە كومەك سۇراپ مازامدى كەتىردى. — قونىسبايەۆ از ءمۇدىرىپ، مۇراتتىڭ بەتىنە قارادى. — سونىمەن كومەك بەرمەيسىڭ بە؟
مۇرات ءوزىنىڭ ورنىن باسقان ءۆولوشيننىڭ باتالونىنا كەلگەندە ونىڭ كوز الدىندا قونىسبايەۆتىڭ اۋىر ءحالى جەڭىل تارتىپ سالا بەردى. وندا باتالوننىڭ كپ-نا العى شەپتەگى قىزۋ ۇرىستىڭ شارپۋى عانا جەتسە، مۇندا باتالون شتابىنىڭ ءوزى ۇيتقىعان جالىن ىشىندە ەكەن. باتالون شەبىن اتاكالاعان قىرىققا جۋىق تانكتىڭ الدى شتابقا جەتە جىعىلىپتى. جانىپ بولىپ سەلدىر ءبۋ-تۇتىنى وقتىن-وقتىن لوقسىپ كپ قاسىندا سۆاستيكالى تانك تۇر. ونىڭ الدىندا شالقاسىنان ءتۇسىپ سوزىلىپ ءولى جاۋىنگەر جاتىر. ءۆولوشيننىڭ ءوزى باسىن تاڭىپ الىپتى. شەگىنگەن ءبىرىنشى روتانى توقتاتىپ، جاڭا عانا كەلگەن ەكەن. بەتىندەگى قاندى دا جوندەپ سۇرتە الماپتى.
— سۆولوچتار تانكىمەن قىسىپ بارادى. ەسىمدى تاندىرىپ جىبەردى، — دەدى ۆولوشين، وتىرا بەرىپ.
— العى شەپكە ءوق-دارى جەتكىزىپ تۇرسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى مۇرات قاتال ۇنمەن.
— سوعان ءتىپتى مۇرشا بەرەر ەمەس.
— شىنىندا دا ەسىڭدى تاندىرعان ەكەن، — دەدى مۇرات. — دالاقتاپ ءوزىڭ جۇگىرە بەرگەنمەن تۇك بىتىرمەيسىڭ.
بارلىق روتالارعا ءوق-دارى جەتكىزۋگە ءامىر ەت. سولداتتار ارتىندا بىرەۋ بارىن، كومەك بارىن سەزسىن. بارلىق روتالارمەن بايلانىسىڭ بار ما؟
مۇرات تۇر دەپ ايتپاسا دا ونىڭ قاتقىل، وكتەم ءۇنى قالجىراعان ءۆولوشيندى تىك تۇرعىزدى.
— ءۇشىنشى روتامەن قاتىناس ءۇزىلدى. اناۋ رازەزد تۇبىندە ءتىپتى سۇمدىق.
مۇرات از ويلانىپ قالدى.
— Aha... نەمىستەر شوسسەگە شىقپاق ەكەن عوي. روتامەن جالعاسۋ كەرەك. ءبىراق... نە تۇرىس بار. ءجۇر، ءوزىمىز بارىپ بىلەيىك.
قوزعالا بەرگەن مۇراتتى ۆولوشين توقتاتتى.
— مەن ءوزىم-اق بارايىن... ول جاق وتە ءقاۋىپتى.
— وقاسى جوق. ول جەردە ۇلكەنىرەك ارەكەتكە بەل بايلاۋ كەرەك بولار.
ۆولوشين العى شەپكە ءوق-دارى جەتكىزۋگە ءامىر ەتىپ، قاسىنا ءۇش جاۋىنگەر ەرتتى. «سەگودنيا نام نە چيكاتسيا» دەپ جۇرتتىڭ ءبارىن تانككە قارسى گراناتالارمەن قارۋلاندىردى.
رازەزدىڭ سىرتىنداعى قالىڭ قاراعاي ورماننىڭ شەتىنە شىعا بەرە بۇلار وشارىلىپ تۇرىپ قالدى. ءارقايسىسىن اياق استىنان جالىنمەن شارپىپ وتكەندەي توبە قۇيقالارى شىمىرلاپ قويا بەردى. كەيبىرەۋلەر شوشىنىپ بىر-ەكى ادام شەگىنىپ تە قالدى. الدارىندا بۋداقتاعان قارا ءتۇتىن ىشىندە ون شاقتى تانك اسىر سالىپ ءجۇر. زىركىلدەپ، وكىرىپ، جەردى تاپتايدى. جەر استىندا ءوشى كەتكەندەي تۇمسىقتارىمەن جەر ءسۇزىپ، دولدانا ۇيلىعادى. وزدەرى دە جالىن شاشىپ بۋداقتاعان ءتۇتىن ىشىنە سۇڭگىپ شىعادى. العاشقىدا الاي-دۇلەي كوك ءتۇتىن، ەركىن ويقاستاعان تانكتەر عانا كورىنىپ ەدى دە، ورمان شەتىندەگىلەر وزدەرىن وتتىڭ ناعىز وتىنە جالاڭاش شىعىپ تۇرعانداي ءتۇيسىنىپ ەدى. مۇرات ەندى بايقادى. تانكتەر شىنجىرلاپ قويعانداي بۇلقىنىپ وكوپ ۇستىنەن كەتە الماي ءجۇر ەكەن. انا قارا قوشقىل ءتۇتىن — ورتەنگەن تانكتەر. قارايعان تانكتەردىڭ دە قايسى ءبىرى قيمىلسىز، جانسىز تۇر. بۇرق-بۇرق جارىلعان گراناتتار دا كورىندى. ءبىر كول قولدى مايىسقان تا شيراق دەنە جەرگە سۇڭگىپ ۇستىندەگى قارا تەمىرمەن الىسىپ جاتقان سياقتى. كوپ قولىمەن ءار تانكتىڭ تابانىنا جارماسىپ، جىبەرمەي شىر اينالدىرىپ جويقىن كۇشتى تورعا تۇسكەن شىبىنداي دارمەنسىز ەتكەي.
— بۇل كىمنىڭ ۆزۆودى؟
— بۇل جەر ءۇشىنشى روتانىڭ بەكىنىسى، — دەدى ۆولوشين انىق ايتا الماي.
مۇرات قيراپ جاتقان رازەزد ءۇيىن كوردى. بۇدان ەكى كۇن بۇرىن ءان سالعان كەش كوز الدىندا جالت ەتتى.
— قايساروۆ... ەرجان...— دەدى ول كۇبىرلەپ. — بۇلار كوپكە شىداي الار ما ەكەن... ءبىر ارەكەت جاساۋ كەرەك.
— تاعى بىرەۋى زاندى! زاندى، سۆولىس! — دەپ ايقايلادى ماشتاي.
مۇرات جالىن ارالاس بۋداقتاپ بارا جاتقان دارا قوشقىل ءتۇتىندى كوردى.
بۇلار قايتا بۇرىلا بەرگەندە پانفەروۆقا جولىقتى. ول الدىڭعى جاقتاعى ۇرىسقا قادالا قاراپ اقىرىن اياڭداپ كەلەدى ەكەن. اتىنىڭ باسىن تەجەپ، مۇراتتارعا باس يزەگەندەي بەلگى ەتتى.
— اندا ادامدار ءالى سوعىسىپ جاتىر... — دەدى ول كۇبىرلەپ. — تانكتەر جانىپ جاتىر... گوريات جە تانكي!.. جگۋت يح!.. — دەپ، كەنەت تىستەنىپ داۋىستاپ جىبەردى.
تاڭەرتەڭنەن بەرى مازالاعان ويىنىڭ شەشىمىن تاۋىپ ىشتەي بەرىك بايلامعا كەلدى.
— نەمىس شابۋىلىنىڭ تەمىر تۇمسىعى ءدال وسى ارادا. وسى ارادان ءبىز ولاردى لاقتىرىپ تاستايمىز،— دەدى پانفەروۆ مۇراتقا بۇرىلىپ.
— ءقازىر ءبىز قارسى شابۋىل جاساي الامىز با؟— مۇرات شاكتەنىپ قالدى.
— جوق... قارسى شابۋىل ءبىزدىڭ ءىسىمىز ەمەس... ءبىراق قارسى اتاكا جاساپ، شەگەرىپ تاستاۋعا مىندەتتىمىز.
— ەگەردە... شابۋىل جاساي قالساق جاۋدىڭ وسال جەرىن ىزدەۋ كەرەك قوي.
— جوق... انالار ءوز ەرلىگىمەن بىزگە وسى مىندەتتى ارتىپ، وتىر... ءدال وسى ارادان... جاۋدىڭ تۇمسىعىنان ۇرامىز.
انالار بىزگە سول تۇمسىقتى سىندىرىپ بەردى. كانە، كاپيتان، كپ-قا ءجۇر. مەنى شتابديۆپەن جالعاستىر.
10
ون بەس-جيىرما مينۋت قانا لاپىلداعان قىزۋ ايقاسقا ون بەس جىلعا جەتەرلىك قايرات، ىزا، قاجىر جۇمسالدى. قاتار تۇزەپ، قاھار توگىپ كەلگەن ون تانكتەن جۇلىنعان تورعايداي بولىپ تورتەۋى-اق قايتتى. كەلەردەگى ءتارتىپ تە، ماڭعازدىق تا جوق شاشىراي شۇباتىلىپ بارادى.
تالماۋسىراپ، قاۋساپ قالعان جەڭىمپازداردىڭ دا قۋانۋعا مۇرشاسى جوق. قاپ-قارا بولىپ تۇتىگىپ كەتكەن جاۋىنگەرلەر ىندىنى كەۋىپ ساۋىرلارىنداعى قۇتىلارىن قارمايدى. كەزەرىپ جارىلىپ كەتكەن ەرىنگە ءتىل جەلىمدەي جابىسادى. تامسانعاندا تىسكە ءتيىپ قيىرشىق شىقىرلايدى. ميدى سولقىلداتقان كوك تەمىردىڭ زىركىلى قۇلاقتا ءالى تۇر. كەيدە باس اينالىپ، كوز قاراۋىتىپ كەتەدى.
ەرجان ەكى شەكەسىن قوس قولداپ قاتتى قىستى. قۇلاقتاعى زىركىلدەگەن شۋ باسىلعانداي بولدى. قۇتىسىنان سۋ ءىشتى. ازعانتاي سۋ ءشولىن قوزدىرىپ جىبەردى. بۇكىل دەنەسى ەزىلىپ، شارشاپ قالىپتى. شالقاسىنان ءتۇسىپ قوزعالماي جاتقىسى كەلدى. تۇلا بويىن جايلاپ العان قورعاسىنداي اۋىرلىقتى ارەڭ كوتەرىپ ورنىنان تۇردى. ۆزۆودتان نە قالىپ، نە قويعانىن ءبىلۋ كەرەك.
بەنزين مەن قاقتاعان تەمىر ءيسى اڭقىعان ورتەنگەن تانكتەردىڭ سەلدىر ءبۋ-تۇتىنى وكوپ ءۇستىن شارپىپ وتەدى. قويۋلانىپ كەلىپ جەرگە توسەلىپ، كوتەرىلە بەرىپ قايتا سەيىلەدى. ءبىرى شوڭقايىپ، ءبىرى اۋىر جامباستاپ جان-جاققا بەت بۇرىپ تەڭكيىپ قيراعان تانكتەر تۇر. ورتەنگەن تانكتەردىڭ قاپ-قارا قاڭقاسى عانا قالعان. قايبىرەۋلەرىنەن ءالى دە ءتۇتىن بۋداقتايدى. ورتەنبەي تابانى سوگىلگەن ءبىر تانك ءسال شەگىنە ءتۇسىپ ەندى-ەندى العا قاراي ىتقىپ كەتەتىن سياقتى.
سوعىس دالاسىنىڭ ءالى دە قىزۋى باسىلماعان، بۋسانىپ تۇر. توگىلگەن ىستىق قان بۋ بولىپ كوككە ۇشقانداي، كەيدە اۋادان جىلىمشى قان ءيسى دە كەلىپ كەتەدى. وكوپ سىرتىندا دا سىرەسكەن ولىكتەر جاتىر. جاڭا عانا بىرگە قيمىلداپ، بىرگە تىنىستاپ جۇرگەن جولداستار — ماڭگى قوشتاستى. وسى ۆزۆودقا ۇيتقى بولىپ، ەلدەن ەرەك قاجىر كورسەتكەن كۋسكوۆ ەندى جوق. ءىستىق جۇرەك، دامىلسىز قايرات ءسونىپ، سۋىق دەنە شالقاسىنان جاتىر. باسىنان قۇلاقشىنى ۇشىپ كەتىپتى. جاقسى مىنەزدى، ەڭگەزەردەي يكەمسىز داۋرەن دە جوق. جىرىندى بولىپ قالعان، قيسىق تارتاتىن قىڭىر دوبرۋشكين... بۇلاردىڭ ءبارى ەرجانعا ەتەنە بولىپ كەتكەن ادامدار ەدى. باۋىر ەتىن بولشەكتەپ كەسىپ الىپ جاتقانداي كورىندى. كەيبىر ساتتە ءوزىنىڭ دە ءتىرى ەكەنىنە سەنبەي قالادى.
ەرجان شوشىپ كەتىپ قالت كەيىن شەگىندى. وكوپ ىشىندە توپىراق استىنان قولى مەن شينەلىنىڭ شالعايى شىعىپ جاتقان ولىكتى باسىپ كەتە جازداپتى. ول ازعانا سەكۋند ەسەڭگىرەپ قالشيىپ تۇردى دا، تەز ەڭكەيىپ قولىمەن توپىراقتى قازىپ، ولىكتىڭ باسىن كوتەرىپ الدى. توپىراق استىنان قۇپ-قۋ بولىپ زەلەنيننىڭ بەتى كورىندى. ەرجان زەلەنين ءولدى دەگەنگە سەنبەي ازعانا ۋاقىت ونىڭ جانسىز بەتىنە قادالا قارادى.
وكوپ بويى قانسىراپ، تالىقسىپ قالعانداي سۇلىق. ازعانا ادامنىڭ ۇشتەن بىرگە جۋىعى قازا تاپقان، قاتاردان شىققان. وزگەلەرى ابدەن قالجىراعان. ەرجان ءۇنسىز ترانشەيانى بويلاپ جۇرە بەردى. ادامنىڭ قاجىرىن الىپ، دەنەسىن قورعاسىنداي باساتىن قازانىڭ ءزىل سالماعىنان ارىلدى. ەندى قىزۋ ارەكەت ەتۋ كەرەك. بولماسا قىرعىن ۇرىستىڭ ءزىلى ءوزىنىڭ دە، وزگەلەردىڭ دە ەڭسەسىن باسىپ كەتەدى.
جاۋىنگەرلەر دە بولدىرعان ەكەن. كوجەك اۆتوماتىن وكوپتىڭ ەرنەۋىنە قويىپ، ءوزى جارعا سۇيەنىپ تۇر. ءوڭى شاڭ-توپىراقتان قارا قۋقىل تارتىپ، بەتى كىشىرەيىپ، مۇرتى سالبىراپ كەتىپتى. كىشكەنە قارا كوزى دە كىرتيگەن. ەرجانعا سامارقاۋ عانا قارادى. ۇندەمەدى.
— گراناتتارىڭ بار ما؟ — دەپ سۇرادى ەرجان.
— ۇلكەنىنەن ەكەۋ بار. ءبىر قارمانۋعا جەتەر.
— قازا تاپقان جىگىتتەردىڭ قارۋىن جيناپ ال.
— جارايدى، — دەدى كوجەك. — جولداس لەيتەنانت، بىزگە كومەك كەلمەي مە ەكەن؟ تىم قيىن بولىپ بارادى.
ەرجان كوجەكتىڭ بەتىنە ازعانا سىناي قاراپ تۇردى:
— بىلمەيمىن. ءبىراق ءبىر ادام ءتىرى قالعانشا وسى ارادان شەگىنبەيمىز. كومانديردىڭ نىعىزداپ ايتقان سوزىنەن كوجەك ءسال قىسىلىپ قالدى:
— جوق. اشەيىن سۇراعانىم عوي. شىدارمىز. انا بوزداقتاردان جانىمىز ارتىق پا! توپىراق وسى جەردەن بۇيىرسا...
وكوپتىڭ ورتا شەنىنە كەلگەندە ەرجان زەمسوۆقا جولىقتى. ول شينەلىنىڭ ءبىر جەڭىن شەشىپ، وكوپتىڭ ەرنەۋىنە ءمىنىپ وتىر. قولىن تاڭىپ جاتقان راۋشان ەكەن. ەرجاندى كورىپ زەمسوۆ ەڭسەسىن كوتەرىپ الدى.
— جارالانىپ قالدىم، جولداس لەيتەنانت،— دەدى.
— سۇيەك امان با؟
— پۋستياكي. سۇيەك امان. ەتىمدى جىرىپ كەتتى.
— وق بۇلشىق ەتتى تەسىپ وتكەن. سانباتقا بارۋى كەرەك، — دەدى راۋشان ءمارلىنىڭ ۇشىن بايلاپ جاتىپ.
— سەن نە دەيسىڭ قىز؟ — دەدى زەمسوۆ ۇناتپاي. — تەك تەرىنى سىدىرىپ كەتتى. ۇرىس بىتكەنشە امالداي تۇرامىن. وڭ قولىم ساۋ عوي. ەرجان زەمسوۆقا قادالا قاراپ تۇردى.
— دەگەنمەن سانباتقا بارۋىڭ كەرەك بولار.
زەمسوۆ العاشقىدا ۇيالشاق ادەتىمەن كوزىن تايدىرىپ اكەتىپ ەدى، ەندى ول دا اسا ءبىر بايىپتى، اۋىر سابىرمەن ەرجانعا تىكە قارادى.
— مەن وسىندا قالامىن. جولداستارىم وسىندا قازا تاپتى عوي. مەن دەنىم ساۋ تۇرىپ قالاي كەتەم. ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ... پوليترۋك ايتتى عوي...
ەرجانعا ءاربىر سولدات قىمبات ەدى. ءبىراق جالعىز قولدى زەمسوۆتى مىناداي ۇرىستا قالدىرۋ — اجالعا بايلاۋمەن بىردەي. ونى قيناعان وسى ەدى.
— سەنى قالدىرۋعا حاقىم جوق،— دەدى داۋسى جۇمسارىپ.
— مەن ءبارىن تۇسىنەم. بالا ەمەسپىن عوي،— دەدى زەمسوۆ تومەن قاراپ.
ەرجان ءارى قاراي كەتىپ بارا جاتىپ، ارتىنداعى اياق تىقىرىن ەستىپ بۇرىلعاندا راۋشاندى كوردى. جاڭاعى سوعىستىڭ قىزۋىمەن راۋشاننىڭ وسىندا ەكەنىن ۇمىتىپ تا كەتىپ ەدى. الگىدە زەمسوۆتىڭ جاراسىن تاڭىپ جاتقاندا دا ءوز ويىمەن الەك بولىپ، راۋشاننىڭ وسىندا ەكەنىنە ءمان بەرمەدى. ول ەندى عانا بۇل قىزدىڭ وسى وكوپتا جۇرگەنىنىڭ ءوزى اسقان ەرلىك ەكەنىن ۇققانداي. سونىمەن بىرگە وسى تار كەزەڭدە ەكەۋىنىڭ اراسى، تالاي جىل سىرلاس دوس بولعانداي جاقىنداسىپ قالعانىن سەزدى. ەكەۋى ءجوندى ءتىل قاتىسقان دا جوق ەدى، ءبىراق ءبىر سيقىرلى كۇش ءبىرىنىڭ سىرىن ءبىرىنىڭ كەۋدەسىنە الماستىرىپ قۇيا سالعانداي وسى سوڭعى ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە ەكەۋى ءبىر-بىرىن ءۇنسىز-تىلسىز تۇگەل ۇقتى. ەرجان راۋشاننىڭ وزىمەن بىرگە بولعانىنا ريزا. اسا ءبىر قىسىلشاڭدا جاقىن ادامىڭ قاسىڭدا بولعانى قانداي جاقسى. ءبىراق، كەنەت راۋشان جازاتايىم قازا بولسا... دەگەن وي كەلىپ تۇرشىكتى.
— سەن ءقازىر ۆزۆودىڭا بار، — دەدى ەرجان. ول قىزدىڭ بەت اجارىنان ءوز ءسوزىن قۇپ الماعانىن تانىپ، الدارقاتۋعا تىرىستى. — نەمىستەر ەندى اتاكاعا شىقپاس.
راۋشان باسىن شايقادى.
— جوق... مەن ءبارىن تۇسىنەم. جاڭاعى زەمسوۆتى كوردىڭ عوي.
ەرجان قارسىلاسقان جوق.
— ەندەشە تەك ساق بول،— دەدى ول اسا ءبىر جىلى مەيىرىممەن.
ەرجان ۆزۆودىن تۇگەل ارالاپ شىقتى. بەكىنىستىڭ كەتىلىپ قالعان جەرىن ازعانا ادامدارىن جىڭىشكەلەپ سوزىپ جالعاستىردى. ونىڭ العاشقى اسەرى بويىنشا سيرەگەن شەپ جاپىرىلىپ قالعان سياقتى ەدى. ەندى قايتىپ باس كوتەرىپ، قايرات قىلۋى قيىن ءتارىزدى كورىنگەن. ءبىراق ولاي ەمەس ەكەن. جۇرتتىڭ بويىندا وسى كۇنگە دەيىن بۇل بايقاماعان ەرەكشە قايرات پايدا بولىپتى. ول اشىنۋ ما، ىزا ما، الدە ولىمگە بەل بايلاعاندىق پا؟ نە دە بولسا ءبىر ىسكە مىقتاپ بەكىنۋ بار. ادامدار اجالدان اتتاپ ءوتىپ، قانداي سوققى بولسا دا تايسالماستاي ءتاس-تۇيىن بولىپ العان.
ەرجان ءوز ورنىنا قايتىپ ورالعاندا ءبورىباي كەلىپ:
— پولتيترۋكتىڭ دەنەسىن اكەلدىك، — دەپ باياندادى.
— قايدا؟— دەدى ەرجان سەلت ەتىپ.
— انەكەي، وكوپتىڭ ەرنەۋىندە. سول جەردەگى شۇقىرعا تۇسىرەمىز بە؟
ەرجان ۇندەمەدى. ول الدىڭعى جاققا كوز جىبەردى. ەشنارسە سەزبەي، كىشكەنە تەرەزەلەرى سىعالاپ قىرقانىڭ استىنان دەريەۆنيا ۇيلەرى قىلتيادى. ەكى ورتاداعى قار تانك تابانىمەن ايعىزدالىپ قالىپتى. اناۋ ەڭىستەگى ءبىر شوق تالدىڭ دا ءبىر شەتىن تانك جاپىرىپ كەتىپتى. جاۋ قاراسى كورىنبەيدى. وكوپ ماڭىندا جانسىز تانكتەر، اناۋ الدا قار ۇستىندە شاشىراي قارايىپ جاتقان كوپ ولىكتەر، اق بەتى ايعىزدالىپ قالعان، ءۇنسىز قۇلازىعان تىلسىم دالا. اسپاندى تورلاعان كۇلگىن قوڭىر بۇلت دۇنيەنىڭ نۇرىن سەمدىرىپ، قۇلازىتا تۇسەدى. شيرىققان اۋىر تىنىشتىق ەندى-ەندى قاقىراپ، قاق ايرىلاتىن سياقتى.
ەرجان ءبورىبايعا بۇرىلدى.
— جاۋىنگەرلەرگە حابارلا! پوليترۋكپەن قوشتاسسىن.
جۇرت بىرتىندەپ كەلە باستادى. ءارقايسىسى جاي باسىپ جاقىنداپ كەلىپ باس كيىمىن الادى. مىنەكەي باسىن تاڭىپ العان بوندارەنكو كەلدى. ءۆاسيلييدىڭ قازا تاپقانىنا سەنبەگەندەي جانسىز بەتىنە ۇڭىلە قاراپ تۇردى دا، جايىمەن قۇلاقشىنىن الدى. «قوش بول، جولداس»،— دەپ كۇبىر ەتتى.
جۇرتتىڭ ۇستىنەن كوز شاراسى ۇلكەيە قاراپ كاكىباي تۇر. تاماعىنا بىردەڭە تىرەلگەندەي جۇتىنىپ قويادى. استىڭعى ەرنىن مۇرتىمەن كومە تىستەپ، سازارىپ قاتىپ قالعان قارتباي جاۋ جاقتان كوز المادى. «ەر ەدى عوي. توپىراعى تورقا بولسىن»، — دەدى كوجەك داۋسى قالتىراپ.
— قوش بول، جولداس،— دەدى ەرجان قارلىققان تارعىل ۇنمەن. كۋسكوۆقا قاراپ باسىن ءسال يگەندەي بولدى. سودان كەيىن ەڭسەسىن كوتەرىپ الىپ وكوپ ىشىندە ءتىزىلىپ تۇرعان ازعانا جاۋىنگەرلەرىنە تىكە قارادى. ءارقايسىسىن سالماقتاپ، سىناعانداي ءسال ءۇنسىز تۇردى. — جولداستار، — دەدى ول كەنەت قاتتى داۋىستاپ. — ءبىز جاقسى دوستارىمىزدان ايرىلدىق. ولار اسقان ەرلىك كورسەتتى. مىنە... ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ جاۋ تانكىن وتكىزگەن جوق. جانىن قۇربان ەتتى. ول ءوز ەرلىگىمەن شەگىنەتىن جولدى كەسىپ تاستادى. ءبىزدى دە ەرلىككە قارىزدار ەتىپ كەتتى. — ونىڭ كوڭىلىنەن ۆاسيليي ءسوزى قايتا ساڭق ەتتى. — شەگىنەر جەر جوق! ارتىمىزدا موسكۆا!
دوستارىمىزدىڭ قاسيەتتى قانى توگىلگەن جەردەن ءبىر قادام شەگىنبەسكە انت ەتەمىز!
ەرجان ءسوزىنىڭ اياعىن نەمىس تانكتەرىنىڭ گۇرىلى باسىپ كەتتى. جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ كوزى ەرىكسىز جاۋ جاققا بۇرىلدى. تاعى دا قىرقانىڭ استىنان ۇيرەنشىكتى جولىمەن تانكتەر شۇبىرىپ كەلەدى. ات توبەلىندەي ازعانا توپ قىبىر ەتىپ قوزعالماي، قولدارىنداعى قارۋلارىن سىعىپ ۇستاپ سازارىپ قاتىپ قالعان. قوپارىلىپ قۇلاپ كەلە جاتقان اۋىر سالماققا يىقتارىن توسقانداي ءيىن تىرەسىپ، سىرەسىپ تۇر.
— تەز ورىندارىڭا! ۇرىسقا دايىندالىڭدار! — دەپ كوماندا بەردى ەرجان.
راۋشان ءوزى وق اتىپ جاۋمەن ايقاسپاسا دا، ۇرىستا ءجيى بولۋشى ەدى. العى شەپكە ەڭ جاقىن جەردەگى سانيتارلىق قىزمەتى ونى سوعىستىڭ نە ءتۇرلى كەزەڭىنە كەز كەلتىرەتىن.
ول، اسىرەسە قورشاۋداعى كەزدە جارا تاڭاتىن سانيتاركا عانا بولعان جوق، كادىمگى جاۋىنگەر بولدى. قولىنا مىلتىق الىپ سوعىستى. مايداندا جۇرگەنمەن تىكەلەي سوعىسىپ كورمەگەن ادام جاۋمەن بەتپە-بەت كەزدەسكەندە — قاپتاپ كەلە جاتقان دۇشپاننىڭ بەتىنە تىكە قاراي المايدى. قورقىپ قاشپاعاننىڭ وزىندە ءوز كۇشىنە سەنبەي، جاۋدى وزگەلەر توقتاتار دەپ بۋعا بەرەدى. راۋشان ول كەزەڭنەن ءوتىپ ەدى. ءبىراق جاڭاعى تانك ايقاسى ونىڭ جان-جۇيكەسىن قاتتى قاجىتتى. سول سوققىنىڭ سالماعىنان جانشىلماي امان قالعانىنا دا قايران بولدى. ۇرىستان كەيىن نەمىس اتاكاسىنىڭ تاعى دا باستالاتىنىن ءبىلدى. سوندا دا ءجىپسىز بايلانىپ وسى ۆزۆودتان كەتە المادى. زىركىلدەگەن نەمىس تانكتەرى توبە قۇيقانى شىمىرلاتسا دا، مىناۋ كوجەك، زەمسوۆ... ەرجانداردى تاستاپ كەتۋگە بولمادى.
جاۋ تانكتەرى نەدەلينو دەريەۆنياسى تۇرعان قىرقادان بەرى قۇلاپ كەلەدى. راۋشان جاڭىلىپ كەتىپ ەكىنشى قايتارا سانادى. ون ەكى مە؟ ون ءبىر مە؟ اناۋ ونىنشى تانككە كەلگەندە، ءبىر تانك سول جاققا اۋىسقانداي بولدى. قاتار تىزىلگەن تانكتەر جاقىنداعاندا ارالاسا باستادى. كەيبىرەۋلەرى شەگىنشەكتەپ كەيىنىرەك قالىپ قويادى. ءقايسىبىرى بۇرالاڭداپ تۇرىپ اتقىلايدى دا ەكىنشى تانكتىڭ ارتىن تاسالانادى. قۋىپ جەتىپ، قاتارلاسۋعا اسىقپايدى. شاماسى وكوپ ماڭىندا ورتەنگەن تانكتەردى كورگەندە ويلانىڭقىراپ قالاتىن سياقتى. ءبىراق، قايتكەندە دە اسپاندى قالتىراتا سىقىرلاپ، تۇتاسا ءتونىپ كەلەدى. راۋشان انە ءبىر تانكتىڭ تابانىنان بوراعان قاردى انىق كوردى. ەندى ماڭدايىنان ءتۇتىن دە بۇرقىلداپ قويا بەردى. تانك سىقىرى جاقىنداعان سايىن كۇشەيىپ، قۇلاقتى تەسىپ، ميدى كەمىرىپ بارادى. جاقىنداپ قالعان تانككە قاراۋعا ءداتى شىداماي راۋشان وكوپتىڭ تۇبىنە بۇعىپ قالدى. وسى كەزدە:
— گرانات دايىنداڭدار! — دەگەن داۋىس ەستىلدى.
«بۇل ەرجاننىڭ داۋسى عوي»، — دەپ ويلادى راۋشان.
وكوپتا جالعىز ءوزى ەمەس وزگە دە ادامدار بارىپ جاڭا عانا سەزگەندەي باسىن كوتەرىپ الدى. ەندى تانكتەر وكوپقا كەلىپ تە قالىپتى. جارىلعان گرانات گۇرسىلى ەستىلە باستادى. وسىدان ارعى ۇرىس وعان ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىنداي ەلەستەدى. ءبىر ساتتە ءتونىپ قالعان تانكتى كوردى. جاتىپ ۇلگىرگەنشە دۇنيە قاپ-قاراڭعى بولىپ ۇستىنە وپىرىلىپ ءتۇستى. ءبىر مينۋت پا، ءبىر ساعات پا، كوزىن اشىپ العاندا تانك سىقىرىنىڭ اراسىنان ەرجاننىڭ قاتتى ايقايلاعان داۋسىن ەستىدى. ءسوز ماعىناسىن ۇعا الماسا دا، ۆزۆودتىڭ ءالى سوعىسىپ جاتقانىن، كومانديردىڭ باسقارىپ جۇرگەنىن سەزدى. ەرجان داۋسىنان توڭىرەكتەگى تىرلىك حابارى كەلىپ ەسىن جيدى.
راۋشان ءۇستىن باسقان زىلدەي توپىراقتان ارەڭ كوتەرىلدى. وكوپتىڭ ءۇستىن تاپتاپ الدىندا اۋىر تانك كەتىپ بارادى. بىرەۋ استىنان سۇڭگىپ شىعا كەلىپ گرانات لاقتىردى. تيمەدى مە، تانك ارەگىرەك بارىپ قايتا بۇرىلدى. وسى كەزدە ونىڭ ارتىنان لاپىلداعان ءورت كورىندى. بۇرىلىپ العان تانك بەرى قاراي ءجۇردى. جانعان باسقا تانك ەكەن، مىناۋ وكوپتىڭ ەرنەۋىن وپىرىپ تۋرا كەلە جاتىر. راۋشان دەمىن ىشىنە تارتىپ، قولىنداعى بۋتىلكاسىن كەۋدەسىنە باسىپ، سىرەسىپ تۇرىپ قالدى. تانك وتىز مەتردەي قالعاندا وكوپتىڭ ۇستىندە شىر اينالدى. راۋشان سوعان قاراي جۇگىردى.
كوز الدىنداعى تانك بۇلدىراپ ارەڭ كورىنەدى.
كەنەت جاقىنداپ قالعان نىساناسى قاشىقتاپ بارا جاتقانداي بولدى. تانك وكوپتى تاستاپ تىلعا كەتىپ بارادى.
راۋشان وكوپتىڭ ەرنەۋىنە قالاي ىتقىپ شىققانىن، الدىڭعى تانككە بۋتىلكانى قالاي لاقتىرعانىن بىلمەي دە قالدى. قارا تەمىردىڭ ۇستىندەگى شاپشىعان سايىن ۇلعايىپ بارا جاتقان سارعىش قىزعىلت جالىنعا تاڭىرقاي قاراپ قالشيىپ تۇرىپ قالعان. «وكوپقا ءتۇس! جات!» دەگەن ايقايدى ەستىپ ارتىنا بۇرىلدى. ەرجاننىڭ ۇرەيلى بەت الپەتىن كورىپ قالدى. وسى كەزدە كوكىرەكتەن ءبىر نارسە سوعىپ جىبەردى. كوز الدىنداعى دۇنيە بۇلدىراپ، اسپان توڭكەرىلىپ بارا جاتتى. ەندىگى ساتتە بار دۇنيە ساپىرىلىسىپ كەلىپ، ءوزى اسپانعا ىتقي كوتەرىلىپ، قايتادان قۇلدىراپ تومەن تۇسكەندەي بولدى. بۇلدىراپ الىستان ەرجاننىڭ ءجۇزى كورىندى. بىردە ەرجان ءدال قاسىندا تۇرعانداي ءتىپتى جاقىن سەزىنەدى، ءبىراق قولىن سوزىپ بەتىنەن سيپايىن دەسە سوناۋ بيىكتە، الىستا بولىپ شىعادى. تالپىنىپ جەتە المايدى.
وكوپتىڭ قوس قابىرعاسى ۇستىنە قوس قۇزداي ءتونىپ تۇتاسىپ كەتەدى دە، تىنىسىن بىتەپ تاستايدى. ەكى قولىمەن قارمانىپ قوس قابىرعانى — قوس قۇزدى كوتەرىپ تاستاعىسى كەلەدى. ەرجان قولى قالتىراپ اق شىمىلدىق بوپ كوز الدىنداعى دۇنيەنى بۇركەپ كەتەدى. كوزىنە جانعان تانك ەلەستەيدى. جالىن اراسىنان تاعى دا كوز شاراسى ۇلكەيىپ ءتونىپ كەلە جاتقان ەرجان كورىنەدى. وسى ءبىر مينۋتتىك ارپالىستا كوز الدىندا قاپتاپ ساپىرىلىسىپ كەلگەن ەلەستەردىڭ ءبارى جالت بەرىپ شەگىنىپ كەتتى دە «كەۋدەمە وق تيگەن ەكەن، ەندى مەن ولەتىن شىعارمىن» دەگەن اپ-انىق وي كەلدى. ءبىر عاجابى بۇل ويدان راۋشان شوشىنعان جوق.
تەك ءبىر ساتكە ءوزىن قاتتى اياپ كەتتى. ءبىراق بۇل سەزىم دە تەز ءوتتى. ەندى ءبىر ءتۇرلى تىنىشتالىپ، جايباراقات، سامارقاۋ كۇيگە ەنىپ ەرجانعا قارايدى. ساباعىنان ۇزىلگەن گۇلدەي سولىپ بارا جاتقان جارالى دەنەدەن جان دۇنيەسى، وي دۇنيەسى ءبولىنىپ شىعىپ اقتىق رەت ءوز قياسىن شارلاپ، ەڭ اياۋلىسىمەن قيماي قوشتاسادى.
ەرجان دا راۋشاننان كوز المادى. راۋشاننىڭ توتىققان قىزىل-كۇرەڭ ءوڭى جۇقارىپ اقشىل تارتىپ بارادى. بەت ۇشىندا عانا قىزىلى قالىپ ەدى، ول دا سۇيىلدى.
اۋزىن ءسال اشىپ، نازىك شىمىر ەرنى سولىپ تىسىنە جابىسقان. ءبىر ساتكە كۇبىر ەتە قالعانداي بولدى. ەرجان داۋسىن ەستىمەسە دە ءوز اتىن اتاعانىن ءتۇسىندى. نۇرى سۇيىلا باستاعان قارا كوزى شاراسى ۇلكەيىپ ەرجانعا مولدىرەي قارايدى. ادام ويى دا كەيدە ساۋلە سياقتى، ەڭ الىس تۇكپىردى جارىعىمەن شارپىپ، كورىپ قالادى. ەرجان راۋشاننىڭ وسى ءبىر سوڭعى كوزقاراسىنان، سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋگە بولمايتىن، تەك جۇرەكپەن عانا ۇعىساتىن شەكسىز جاقىندىقتى ءتۇسىندى. تۇنەۋگىدەن بەرگى ءوز كوڭىلىندەگى كىربەڭنىڭ مىناۋ بيىك قاسيەتتىڭ الدىندا سونشالىقتى ۇساقتىعىن بار جانىمەن سەزىپ، ءوزىن قورسىنىپ قالدى.
ءبىر مينۋتقا سوزىلعان وسى قوشتاسۋ ەرجانعا ءبىر ساعاتتاي، نە ءبىر تاۋلىكتەي كورىندى. ۇستىنەن تانك ءجۇرىپ كەتكەندە عانا ول، قايدا ەكەنى ەسىنە ءتۇسىپ باسىن كوتەرىپ الدى. ساۋىرىن يزەي بۇلعاڭداتىپ وكوپتى توپىراقپەن كومىپ بارا جاتقان تانككە ءبىر ءسات ءۇنسىز بەزەرە قاراپ تۇردى دا، «ستوي!» دەپ ايقاي سالىپ سوڭىنان قۋا جۇگىردى. جاقىنداي بەرىپ، الدەنەسىن ۇمىتقان ادامداي قالت تۇرا قالىپ، بەلبەۋىنە قىستىرعان گراناتىن الىپ قۇلاشتاپ تۇرىپ جىبەرىپ قالدى. تانك سەلك ەتە ءتۇسىپ، ءبىر جامباسىنان شەگەلەنىپ قالعانداي ءبىر ورىندا اينالا بەردى. ەرجان كەۋدەسىنەن كەلگەن وكوپتا بۇقپاستان «اھا! اھا!» دەپ ايىزدانىپ ايقايلادى. وسى كەزدە بۇلشىق ەتىن يىعىنا تامان جەردەن ىپ-ىستىق وق قارىپ ءوتتى. «جات!» دەپ ايقايلاپ، ءبورىباي ونى يىعىنان تارتىپ قۇلاتتى. ول قايتا تالپىنعان ەرجاندى باسا قالىپ قارىنىڭ جاراسىن تاڭدى. «جوق! جوق! وتكىزبەيمىن! وسىنشا جۇرت بەكەرگە ولگەن جوق!» دەدى ەرجان قالشىلداپ.
— جۇرەگىڭىزدى باسىڭىز! سابىر ەتىڭىز! — دەدى ءبورىباي ءمارلىنىڭ ۇشىن تىسىمەن قيىپ جاتىپ.
ەرجان تاڭىرقاعانداي ءبورىبايدىڭ بەتىنە قارادى. ونىڭ سابىرلى، بايىپتى ءجۇزىن كورىپ، كەنەت سۋ سەپكەندەي باسىلدى. ورنىنان تىستەنە تۇردى. تانك سىقىرى كوبىرەك ەستىلگەن سول قاناتقا بارايىن دەپ ەدى، ءوزى قيراتقان تانكىسى وكوپتىڭ ۇستىنە شوگىپ جاتىپ الىپتى. ول «قاپ!» دەپ، وكوپتان ىرعىپ شىعىپ، قيراعان تانكتىڭ تاساسىمەن جۇگىرىپ ءوتتى.
بۇلتتان شىعىپ، جارق ەتكەن كۇندەي، جاڭاعى ءبىر كۇيزەلىستەن كەيىن ەرجاننىڭ وي دۇنيەسى قايتا اشىلدى. ەندى كوزىمەن ءبىر شولعاندا بارلىق جاعدايدى ويىمەن قارپىپ ءوتىپ، ءبارىن اجىراتىپ، تولعانىپ جاتقانداي-اق ىشكى ءبىر تۇيسىكپەن تەز بايلامعا كەلەدى. ءدال ءقازىر ول ءوزىنىڭ كومانديرلىك مىندەتىن ءارى سوعىسۋ، ءارى باسقارۋ دەپ ءبىلدى.
مىناۋ قىم-قيعاش، الاي-دۇلەيدە ونىڭ ءامىرى ەشكىمنىڭ قۇلاعىنا جەتپەيدى. سوندىقتان ول ءقازىر شەپتىڭ ەڭ ءبىر السىرەگەن، تالىقسىعان جەرىنە جۇگىرىپ بارادى. ناعىز قينالىس شەگىنە جەتكەن جاۋىنگەرلەر كومانديرلەرىن كورۋگە ءتيىس. بۇل دا شابان اقىلدىڭ تاپقانى ەمەس، ءبىر ساتتە كوڭىلىنە ساپ ەتكەن وي.
سول قاناتتا تانكتەر جيىلەۋ كورىندى. مۇنداعى بۇرىننان دا سيرەك، ەندى ازايىپ قالعان سولداتتار سوڭعى جاندارمەنىن سالىپ جاتىر. ءار جەردەي شاشىراپ گراناتا، بۋتىلكالار لاقتىرىلادى. جاۋ تىنىسى ۇستەم. قارا بۇيىرىندە سۋىق، سۇستى سۆاستيكاسى جالت ەتىپ، تانكتەر ويقاستايدى. ەرەكشە ءبىر وجەت قيمىلسىز جاۋدى تويتارۋعا بولماس دەگەن وي كەلدى ەرجانعا. وسىلاي جۇگىرىپ كەلە جاتىپ ول، جان شوشىرلىق ايباتتى ءبىر قيمىلدى كورىپ، جۇرەگى مۇزداپ، تۇرىپ قالدى.
كاكىباي دوبرۋشكين مەن داۋرەننىڭ دەنەسىن ءوز قولىمەن وكوپتىڭ ءبىر قالتارىسىنا اكەلىپ قويدى. پوليترۋكپەن قوشتاستى. وسىنىڭ ءبارى وعان اۋىر اسەر ەتتى. تەمىر جالماۋىز ءبىر ءۇيلى جانداي كىشكەنە ۆزۆودتى جالماپ جەپ بارا جاتقان سياقتى كورىندى. ەڭ اياۋلى ادامداردى جۇلىپ الىپ كەتىپ جاتىر. كۋسكوۆتىڭ بەتىنەن بۇرىلىپ، كوزى نەمىستەردىڭ تانكتەرىنە تۇسكەندە زىعىردانى قايناپ تىستەنە بەردى. ول كۇنى بويعى ۇرىستىڭ كوزگە كورىنبەس، تەك كوڭىلمەن سەزەتىن رۋحىنان جۇرتتىڭ ەندى شەگىنبەيتىنىن ءبىلدى. قىرقادان شۇبىرىپ شىعىپ كەلە جاتقان تانكتەرگە سازارا قاراپ تۇرعان ءبىر شوق جاۋىنگەرلەردىڭ ءتۇرى دە وسىنى تانىتتى. كاكىباي ءوز ورنىنا تەز جۇگىرىپ كەلىپ ۇڭگىرگە تىققان قارۋىن قارماندى. تانككە قارسى ەكى ۇلكەن گرانات، بايلاۋلى ءبىر بۋدا قول گراناتتارى قالىپتى. ول ءبىر گراناتتى بەلىنە قىستىرىپ بىرەۋىن سالماقتاپ قولىنا ۇستادى. تانك مۇنىڭ ۇستىنە تۋرا كەلمەي سولعا تامان ويىستى. ول قۋا جۇگىرىپ، گراناتىن جىبەرىپ دالدى.
بۇعىپ قالىپ باسىن كوتەرىپ العاندا تانك امان-ساۋ كەتىپ بارا جاتتى. ىزا بولىپ كەتىپ، ۇزىن بويىمەن توپىراق كومىپ تايىزدالىپ قالعان وكوپتى كەۋدەدەن كەشىپ جۇگىرە بەرگەندە ارت جاعىنان كەلىپ يىقتان وق ءتيدى. قولىنداعى گراناتى جەرگە ءتۇسىپ كەتتى. كاكىباي شوڭقيىپ وتىرا دالدى. كۇنى بويى ءبىر تانك قيراتا الماي ىستەن شىققانىنا ىزا بولىپ، كوڭىل قىزۋىمەن جىلاپ جىبەردى. جاۋىرىنىن، وڭ قابىرعاسىن جىلىتىپ قان اعىپ بارادى. جاراسىن تاڭۋعا شاماسى دا، مۇرشاسى دا بولمادى. ەندى ول ەش دارمەنسىز، تەك زىعىردانى قايناپ ۇرىستى باقىلادى. وڭ جاعىندا قارتباي بولۋشى ەدى، سول بولار، وكوپقا جاقىنداپ كەلە بەرگەن ءبىر تانككە قۇلاشتاپ تۇرىپ گرانات جىبەردى. تانك ەكپىنىمەن ترانشەيانىڭ ءدال ەرنەۋىنە جەتە بەرە توقتادى. سولعا تامان گرانات دارىتپاي وكوپقا جەتە بەرە شەگىنىپ كەتىپ، ءبىر تاپتاپ ءوتىپ ويناقشىپ شىعىپ ەكى تانك ءجۇر. ودان ارىدە تانكتەر كورىنىپ دالادى. جاۋعا قارسىلىق ماناعىداي ەمەس السىرەپ، ءسونىپ بارا جاتقان سياقتى. كاكىباي سولاي قاراي جۇگىرە بەردى دە، دارمەنسىزدىگى ەسىنە ءتۇسىپ قايتىپ كەلدى. وسى كەزدە العى شەپتى ءبىر تاپاپ ءوتىپ كەيىن ىتقىپ شىققان اۋىر تانك الىسىراق وراعىتىپ بەرى قاراي بۇرىلا بەردى.
ءوزى اتا قازداي ءتىپتى ءىرى كورىندى. «مىناۋ وتسە وزگەلەرى دە وتەدى!» دەگەن وي تۇلا بويىن قارىپ ءوتتى.
كاكىباي جان-جاعىنا دارادى. ەشكىم كورىنبەدى. ول وسىنى ءوزى عانا توقتاتۋعا ءتيىس ەكەنىن، ءوزىنىڭ بار مىندەتى دە سول ەكەنىن سەزدى. ويتپەسە بۇگىنگى توگىلگەن مول قان، بار قايرات بوسقا كەتەدى. تانك وتپەۋگە ءتيىس.
كاكىباي سول قولىنا ۇستاپ تۇرعان گراناتىن وكوپتىڭ ەرنەۋىنە قويدى. ەرىكسىز قيمىلمەن شۇقىرداعى بۋما گراناتىن الىپ شاندىعان ءجىپتىڭ شەتىنەن تىستەدى. وكوپتىڭ ەرنەۋىندەگى گراناتىن قايتادان سول قولىنا ۇستادى. ەندى بەرى قاراي تۋرا بەت تۇزەگەن تانككە قادالا قارادى. ءبىر ءسات قاپ-قارا شىڭىراۋ قۇزدىڭ ءدال ەرنەۋىنە كەلىپ قالعانداي، شالقالاي بەرىپ، ارقاسى وكوپقا تىرەلدى. تۋعان جەر، جاقىن دوستار، مارياش، كۇللى قىزىق ءومىر كۇن شۇعىلاسىنا مالىنىپ كوز الدىنا كەلىپ تۇرىپ الدى. قاپ-قاراڭعى ءتۇپسىز تۇنەك پەن جايناعان جارىق دۇنيەنىڭ ورتاسىندا تۇر. كاكىباي جاۋىرىنىمەن وكوپتىڭ ارتقى قابىرعاسىن ويىپ جىبەرەردەي شەگىنە شىرەنىپ، ىڭىرانىپ قالدى.
تانك بەرى قاراي تۇپ-تۋرا كەلە جاتىر. «وتە المايسىڭ، سۇمىراي!» كاكىباي دەنە مەن جۇرەكتەگى سوڭعى كۇشىن سىعىپ الىپ قاپ-قاراڭعى شىڭىراۋعا قاراي اتىلدى. سوڭعى رەت ارتتاعى ايدىن ءومىر بار شۇعىلاسىمەن ءبىر جارق ەتتى.
ەرجان دا، ماڭايداعى سولداتتار دا وكوپتان ەڭبەكتەپ شىققان جاۋىنگەردى كوردى. ول شىعا بەرە قول تايانا قۇلاپ جان ۇشىرىپ، ىشقىنا ايقايلاپ جىبەردى. ۇشىپ تۇرىپ قارسى كەلە جاتقان ءداۋ تانككە قارسى جۇگىردى. جۇرت دەمىن ىشىنە تارتىپ ماڭدايلارىمەن سۇزىسكەلى بارا جاتقان ادام مەن اۋىر تانككە قارادى. ادام تانككە سوعىپ، گۇرس ەتىپ بومبا بولىپ جارىلدى.
ادام مەن تەمىر ءۇشىنشى رەت ايقاسقالى جارتى ساعاتقا جۋىقتادى. ۇزدىكسىز ومىرىلىپ، توپىراق توگىلىپ وكوپ تايىزدادى. تانكتەر دە بىرىنەن سوڭ ءبىرى ورتەنىپ ازايىپ بارادى. جۇرگەنىنەن ءۇنسىز تۇرعانى كوپ.
تەمىر شىدامادى، ادام شىدادى. سىرت قاراعاندا — شەپ ابدەن ەزىلىپ، جانىشتالىپ قالعان سياقتى، تەك ءار جەردەن بىرەۋ اياق سەرىپكەندەي بولماشى قيمىل جاساپ قالادى. ءبىراق، شىنىندا ولاي ەمەس ەدى. ازايىپ قالعان جاۋىنگەرلەر اجالدىڭ شەگىنەن اتتاپ ءوتىپ كەتتى. ءاربىر ەڭ قيىن قولما-قول، بەتپە-بەت ايقاستاعى سياقتى جۇرت اشىنۋ شەگىنە جەتىپ جان اياۋدى ۇمىتتى. جۇگىرگىشتەر ابدەن ەنتىككەندە — كەنەت تىڭنان ءبىر تىنىس اشىلىپ، ەركىن دەم الىپ كەتەدى. سول سياقتى ناعىز شيەلەنىس شەگىنە جەتكەن جاۋىنگەرلەردىڭ بويىنا سابىر، قايرات قايتىپ ورالدى. ەندى العاشقىداي بەيپىل، ساسقالاق قيمىل جوق. ءار جاۋىنگەر تانكتىڭ جۇزىنە تايسالماي تۋرا قارايدى. جاۋدىڭ جاندى جەرىن مولشەرلەپ الىپ، دالدەپ ۇرادى.
وق وتپەيتىن قالىڭ بولات قوراپتىڭ ىشىندە وتىرعان نەمىس تانكيستەرى جالاڭاش اداممەن جەكپە-جەككە كەلگەندە دارمەنسىزدىگىن سەزىپ ىزا بولادى. ءالى دە ءتىرى قالعاندارى تەمىر ساندىقتىڭ ىشىندە ورتەنىپ كەتكەن جولداستارىن كوpiپ، ەلەگىزىپ قويا بەرەدى. سۇيەك پەن ەتتەن باسقا قالقانى جوق ادامداردى قۇمىرسقاداي ەزىپ جىبەرگىسى كەلىپ وكىرە ۇمتىلادى. وكوپ ۇستىندە شىر اينالادى. جامانشىلىقتى سەزىپ جۇرەك سۋ ەتە تۇسەدى. تانك سەلك ەتىپ تۇرىپ قالادى.
تۇسىندە الباستى ۇستىنە تونگەندە ەكى اياعىنىڭ جانى كەتىپ تىرپ ەتە الماي دالعان دارمەنسىز ادامداي، تانكيستەر قاپىرىق تەمىر ساندىقتىڭ ىشىندە الاس ۇرادى. بولات تابىتتان شىعا المايدى.
ەڭ ءبىر قورقىنىشتى نارسە — قارۋ ازايىپ بارادى. كەيدە جاۋىنگەرلەر وكوپ ءىشىن قارمانىپ، گرانات، بۋتىلكالاردى ۇزاعىراق ىزدەيدى. كەيبىر نەمىس تانكتەرىنىڭ سىتىلىپ تىلعا ءوتىپ كەتۋىنە بولاتىن ەدى. ءبىراق الدارىندا كوزگە كورىنبەيتىن ءبىر بولات قامال تۇرعانداي جۇرەكتەرى داۋاماي بىر-بىرىنە قارايلاي بەردى. ونىڭ ۇستىنە كەمىگەن سايىن باتىلدىقتارى ازايا ءتۇستى. حال ۇستىندەگى ادامداي سوعىستىڭ تىنىسى دا بۇزىلىپ بارادى. بىردە دەمالىسى باسەڭ تارتىپ، بىردە القىنىپ دەمى ءۇزىلىپ تە قالادى. ەرجان سول جاق قاناتتان كەتە المادى. بارلىق ۇرىس دالاسىن شولۋعا مۇرشاسى بولماسا دا — بەل قايىستىرعان اۋىر سالماقتىڭ ءدال وسى اراعا تۇسكەنىن سەزدى. ول تاعى دا جارالاندى. ءبىراق ەت قىزۋىمەن جاراقاتتى ەلەمەدى. تاڭدىرۋعا مۇرشاسى دا بولمادى. گراناتىن كوتەرىڭكىرەي ۇستاپ قارسى كەلە جاتقان تانكتى توستى. توبەسىندەگى كۇمبەزىنەن تومەن، ماڭدايىنان ءتۇتىن بۇرقىلدايدى. ەرجان پۋلەمەتتىڭ قىلتيعان وڭەشىن دە كورىپ قالدى.
ول تۋرا وسى تابان استىن كوزدەپ گرانات لاقتىردى.
ماناعىداي شىعىندار بولعاسىن نەمىس تانكتەرى شەگىنىپ كەتۋگە ءتيىس ەدى. ءبىراق بۇل جولى شەگىنبەدى. وڭ جاقتا ءالى دە بىر-ەكى تانك گۇرىلدەيدى. ەرجان سولاي قاراي جۇگىردى. ول جاقىنداعانشا ەكى رەت گرانات لاقتىرىلدى. دارىمادى. ەكى تانك تىلعا قاراي ءوتىپ كەتتى.
ەرجان قۋعانمەن جەتە المايتىن بولدى. ول ەندى بارماعىن تىستەپ تۇرىپ قالدى. تانكتەر ۇزاپ بارادى.
ءبارى ءبىتتى. مانادان بەرى قانى سورعالاعان كەۋدەسىمەن تىرەپ تۇرعان جاۋى جىعىپ كوكىرەگىن باسىپ كەتكەندەي ەرجاننىڭ قايراتى سولىپ بارا جاتتى.
ەرجان نە بولعانىن بىردەن تۇسىنە الماي قالدى. رازەزدىڭ ءۇيىنىڭ تۇسىنان وتە بەرگەن ەكى تانكتى ءجيى جارىلعان سنارياد ءتۇتىنى كومىپ كەتتى. بىرەۋى لاپ ەتىپ ورتەندى دە، ەكىنشىسى كەيىن قاراي قاشتى. ەندى وكوپ ۇستىنەن زۋىلداپ ءوتىپ نەدەلينو دەريەۆنياسىنا قاراي سناريادتار ۇشتى. ورماننان بەرى قاراي تورت-بەس تانك سۋىرىلىپ شىعا بەردى. ولارعا ىلەسە قاپتاپ جاياۋ اسكەر جۇگىرىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ تانك!..
ءبىزدىڭ اسكەر!... ەرجاننىڭ كوز جاسى ىرشىپ كەتتى.
— ۆستات! ۆ اتاكۋ! — دەپ ايقايلادى سىرتقا ىرعىپ شىعىپ.
وكوپتان شىققان ادامدار ءتىپتى سيرەك بولدى. ەرجان وزىنە جاقىنىراق جەردەن كوتەرىلگەن بوندارەنكو مەن قارتبايدى تانىدى. ودان ارىدە ەكى-ۇش ادام كورىنەدى.
جاقىنداپ كەلىپ قالعان باتالوننىڭ الدىن باستاپ «العا!» دەپ ايقايلاپ جۇگىرە بەرگەن ەرجان وتىز قادامداي جۇگىرىپ بارىپ، تالىقسىپ قۇلاپ ءتۇستى.
11
ەرجان كەلەسى كۇن تاڭەرتەڭگىسىن وياندى. ءۇش جەردەن وڭ تيگەنمەن جاراقاتى اسا اۋىر ەمەس-تى. بويىنان كوبىرەك قان كەتىپ، ونىڭ ۇستىنە ۇزاق ۇرىس السىرەتىپ، تيتىقتاپ قالعان ەكەن. سانباتقا اكەلىنىپ، دارىگەرلەر جاردەمىن ىستەگەننەن كەيىپ كوزىن اشىپ ەش نارسە ۇقپاي ەكى جاعىنا بۇرىلىپ قارادى دا قالجىراپ ۇيىقتاپ كەتتى.
كوزىن اشقانداعى العاش كورگەنى قاراۋىتقان تاقتاي توبە بولدى. ول تىنىش قوڭىر كۇڭگىرت ساۋلەگە، تاقتاي ەمەس جۇمساق رەزينكا سياقتى توبەگە ويسىز كوز جىبەرىپ جاتا بەردى. بۇكىل دەنەسى تۇتاس اۋىرلاپ قالعان، قوزعالعىسى كەلمەدى، جالقاۋ تارتقان بار ءتانى راقات تىنىشتىققا ۇيي بەرەدى. وسىلاي ازعانا جاتقاننان كەيىن كوڭىلى ويانعانداي بولدى. «مەن، وسى، قايدامىن؟» زىركىلدەپ توبەسىنەن ءتونىپ قالعان تانك كوزىنە ەلەستەدى. دەنەسى تىتىركەنىپ، قۇلاعى شۋلاپ قويا بەردى. بىرتە-بىرتە كەشەگى سۇراپىل ۇرىستىڭ كورىنىستەرى ءتىرىلىپ كەلەدى. ەرجان ەندى سول ۇرىسقا ءبىر بۇيىردەن قاراپ قاتتى شوشىندى. ءوزىن بىرەۋ دوزاق وتىنىڭ ىشىنەن سۋىرىپ الىپ، وسى ءبىر جىپ-جىلى جايلى قۋىسقا تىعا سالعانداي كورىندى. قايراتىن جيىپ سۇراپىل كورىنىستەن سەرپىلدى. باسىن عانا بۇرىپ، وڭ مەن سولىنا قارادى. وڭ جاعىندا ەكى كىشكەنە تەرەزە بار ەكەن. بۇلىڭعىر اسپاننىڭ ساۋلەسىنەن اينەكتەر كۇڭگىرت تارتىپ كىشىرەيە تۇسكەن.
بولمەنىڭ ىشىندە تاعى دا تورت-بەس ادام جاتىر. بۇرىشقا تامان ەكى جارالى كۇبىرلەپ اقىرىن سويلەسەدى. وي اسپانى اشىلىپ ەرجان ەندى ءوز جاعدايىن جاقسى ءتۇسىندى. ەڭ سوڭعى ەسىندە قالعانى ءبىزدىڭ تانكتەر مەن تاپتاپ جۇگىرىپ كەلە جاتقان اسكەرلەر ەدى. «سودان كەيىن مەنى سانباتقا اكەلگەن ەكەن عوي»، — دەپ ويلادى. كەنەت ەسىنە راۋشان ءتۇستى. سول ءبىر اقتىق رەت مولدىرەگەن، تۇڭعيىق كوزقاراس ۇمىت بولار ەمەس. قولىندا جاتقان راۋشان اقىرعى دەمىمەن بىرگە سولعان گۇلدەي قانسىز ەرنى ءسال قوزعالىپ ءۇنسىز، دىبىسسىز ءبىر ءسوز ايتتى دا كوز جۇمدى. ەندى كەلمەسكە، قول جەتپەس الىسقا كەتتى.
ەرجان ويلاعان سايىن كوڭىلى مەن دەنەسىن تۇگەل جايلاعان تىنىشتىق قاشا باستادى. كۋسكوۆ قازاسى... داۋرەن، دوبرۋشكين... زەلەنين. ۆزۆودتان قانشا ادام قالدى؟ كىم ءتىرى، كىم ءولى؟ گرانات اسىنىپ تانككە قارسى اتىلعان كاكىباي. ەرجاننىڭ جانىن جاپىراقتاپ ءبولىپ الىپ ورتەپ جاتقان سياقتى. كوڭىلى قۇلازىپ بارادى. ەرجان ورنىنان اۋدارىلام دەپ تار زەمبىلدىڭ جاقتاۋ اعاشىنا سوعىپ جاراسىن اۋىرتىپ الدى دا ىڭىرانىپ جىبەردى. «جولداس لەيتەنانت، جولداس لەيتەنانت». قۇلاققا تانىس داۋىس كەلەدى. بۇل كىمنىڭ داۋسى؟ اقىرىن ەڭكەيىپ بەتىنە بىرەۋ ءتونىپ كەلەدى. «ويپىرماي، مىناۋ زەمسوۆ قوي». ەرجاننىڭ كوزىنەن جاس شىعىپ كەتتى. زەمسوۆتىڭ بەتىنە ءۇنسىز، تەرەڭ قاراپ ءبىراز جاتتى. «بار ەكەنسىڭدەر عوي»،— دەدى ەرجان اقىرىن عانا. زەمسوۆ ۇندەمەي باس يزەدى. ول جەرگە جۇرەسىنەن وتىرىپ، ازدان كەيىن ءسوز باستادى.
— مەن كەشە سانباتقا سىزبەن بىرگە كەلدىم. ءبىز قورقىپ ەدىك. دارىگەر جاراڭىز ءقاۋىپتى ەمەس دەدى. بىزدەن وسىندا بەس-التى ادام بار. ءسىزدىڭ ءبورىبايىڭىز دا جارالاندى. ونى وپەراسياعا اكەتتى جاڭا. قارتباي دا جارالانعان. امان قالعان ءۇش-تورت ادام بار سياقتى. سىرتتا ۆانيا اعاي مەن كوجەك كەلىپ تۇر.
ەرجان بارعان سايىن ەسكى ادەتىنە باسىپ جىلدامىراق سويلەگەن زەمسوۆتىڭ ءسوزىن، وقتا-تەكتە باس يزەپ، ءۇنسىز تىڭداپ جاتىر. بەلگىسىز قاراڭعى بولىپ قالعان سىرت ءومىردىڭ حابارىنا ىنتىعا تۇسەدى.
— ەسىڭىزدە مە، ەروفەي ماكسيموۆيچ، ءبىزدى قورشاۋدان الىپ شىقتى عوي. سول دا ءسىزدى كورەم دەپ كەلىپ تۇر.
— باسىمدى كوتەرشى.
زەمسوۆ يكەمسىزدەۋ ءيىلىپ، جالعىز قولىمەن ەرجاننىڭ باسىن كوتەردى. وسى كەزدە بولمەگە مۇرات كىردى. ول الاسا ەسىكتەن ەڭكەيىپ ءوتىپ، دالادان كەيىن ءۇي ءىشىن اجىراتا الماي از ىركىلىپ تۇردى. ەرجاندى تانىپ، جولداعى زەمبىلدەردى وراعىتىپ ءوتىپ قاسىنا كەلدى.
— امانسىڭ با، باۋىرىم، — دەدى ول ەڭكەيە بەرىپ ەرجاننىڭ ەكى يىعىنا قولىن سالىپ. ەرجاندى قاۋسىرىڭقىراي قۇشاقتاپ، بەتىنە بەتىن باستى.
ونىڭ جاراقاتى بارى كەيىنىرەك ەسىنە ءتۇسىپ، قۇشاعىن تەز بوساتتى. زەمسوۆ ورىندىق تاۋىپ اكەلدى. مۇرات ورىندىققا وتىرىپ باسىنان قۇلاقشىنىن الدى. ايتۋعا ءسوز تابا الماعانداي جان-جاعىنا قارايدى. كەنەت ەكى قولىن قاتار سوزىپ ەرجاننىڭ قولىن قىستى. ەڭسەسىن كوتەرىپ الىپ كوز شاراسى ۇلكەيىپ بەتىنە قارادى.
— راقمەت، ساعان باۋىرىم، راقمەت، — دەدى داۋسى ءدىر ەتىپ. مۇراتتىڭ شىن جۇرەگىنەن تەبىرەنىپ ايتقان ءسوزى ەرجاننىڭ ءىشىن جىلىتىپ جىبەرىپ ەدى، ءبىر ساتتە كوڭىلى قايتا تولقىعانداي بولدى. ونىڭ كوز الدىنا ۆاسيليي مەن كاكىباي ەلەستەدى. سولارعا ءتيىستى العىستى ءوزى الىپ، قيانات جاساعانداي تىكسىنىپ قالدى. ول مۇراتتىڭ بەتىنەن كوزىن تايدىرىپ اكەتتى.
— ماعان جولداستارىم كەلىپ ەدى. كىرسىن بە؟— دەدى.
تار جەردە وزدەرىنىڭ ەبەدەيسىز تۇلعالارىنان ۇيالعانداي قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ جاۋىنگەرلەر كىرىپ كەلەدى. ەرجاننىڭ ساۋ قولىن ۋاتىپ الاتىنداي جاسقانىپ اقىرىن عانا قىسادى. مىنەكەي كوجەك، بوندارەنكو... قولىن موينىنا اسىپ قارتباي دا كەلىپتى.
— كوجەك، ساعان ءتىپتى وق دارىماپتى عوي،— دەدى مۇرات.
— قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا اجالدى ولەدى دەپ، اجال جەتپەگەسىن سولاي بولادى ەكەن.
ەرجان ۇندەمەي ءار جاۋىنگەردىڭ بەتىنە قارايدى. وسى ءبىر وڭدەرى قاشقان سۇستى ەرەسەك جاندار، ەندى وزىنە ءبىر ءۇيدىڭ ادامىنداي جاقىن بولعانىن ءتۇسىندى. سولداتتار وزگەرىپ كەتىپتى. ەرجاننىڭ ءوزى دە وزگەردى. ءومىردىڭ ەڭ قيىن ءبىر كەزەڭىنەن اتتاپ ءوتتى. ول ورتتەن ءوتتى.
— ءبىز ءالى بار ەكەنبىز عوي، — دەدى ەرجان جاۋىنگەرلەرىن شولىپ ءوتتى.
ەروفەي ماكسيموۆيچ كەلدى.
— امان-ساۋ بارمىسىڭ، جولداس لەيتەنانت، — دەدى ول جاقىنداي بەرە ەڭكەيىن، ۇلكەن كۇستى قولىن ۇسىنىپ. — ەستىدىم، قاراعىم، ءبارىن ەستىدىم. ناعىز باتىرشا سوعىسىپسىڭدار. تانكتى جەڭىپسىڭدەر.
ونىڭ ءسوزىن بولمەگە كىرگەن دارىگەر ءبولىپ كەتتى.
— بۇل نە بازار. كىرۋگە بولمايدى، جولداستار،— دەپ كەيىدى ول.
مۇرات ورنىنان تۇرەگەلدى.
— بۇلارعا بولادى. ابدەن بولادى، — دەدى ول اقىرىن، داۋسى قالتىراپ.
ەروفەي ماكسيموۆيچ دارىگەردەن سەسكەنىپ ارتىنا جالتاقتاپ قارادى دا، ەرجانعا بۇرىلدى.
— قاراعىم، — دەدى ول داۋسى بۇزىلىپ. — ءبارىن ەستىدىم.
مەن ورىستىڭ قارتايعان شالىمىن. ورىس مەكەنى ورتەنگەندە، وزەگىم ورتەنبەيدى دەيسىڭ بە؟! ءبارىڭ وسىلاي سوعىسقاسىن... قانداي جاۋ الماق ءبىزدى!
You Might Also Like
-
سەركە قوجامقۇلوۆ جايىنداعى ءسوزدى قازاق حالقىنىڭ جاڭا تاريحىنا كوز جۇگىرتۋدەن باستاعىم كەلەدى. ويتكەنى قازىرگى ەڭ ۇلكەن ساحنا شەبەرى ەلىمىزدىڭ اعاسى قوجامقۇلوۆ — تاريحىمىزدىڭ كۋاگەرى عانا ەمەس...
