InfoHub Logo

سەركە قوجامقۇلوۆ جايىنداعى ءسوزدى قازاق حالقىنىڭ جاڭا تاريحىنا كوز جۇگىرتۋدەن باستاعىم كەلەدى. ويتكەنى قازىرگى ەڭ ۇلكەن ساحنا شەبەرى ەلىمىزدىڭ اعاسى قوجامقۇلوۆ — تاريحىمىزدىڭ كۋاگەرى عانا ەمەس، قايتا تۇلەگەن كوركەمونەرىمىزدىڭ كەش باستاۋشىلارىنىڭ ءبىرى، شوقتىعى بيىك ءىرى تۇلعاسى. بيىل ءبىز قازاق ساحنا ونەرىنىڭ قارا شاڭىراعى مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ ەلۋ جىلدىق مەرەكەسىن تويلاۋعا قامدانىپ جاتساق، بۇگىن سەركە قوجامقۇلوۆتىڭ 80 جاسىمەن قوسا ونىڭ ونەر سالاسىنداعى الپىس جىلدىق ەڭبەگىنىڭ مەرەيىن تويلاپ وتىرمىز. دەمەك، حالقىمىزدىڭ كەنجە تۋعان ساحنا ونەرى سەركە قوجامقۇلوۆتىڭ ەسىمىمەن ەگىز، نە بارى جارتى عاسىردا بۇگىنگى الەمدىك ساحنا ونەرىنىڭ ىلگەرى ساتىسىنا قوسىلعان ماڭداي تەاترىمىز — سەركە قوجامقۇلوۆتىڭ ەسىمىمەن ەگىز. ارينە، كوپ جاساعان، كوپتى كورگەن كونەنىڭ كوزىن حالقىمىز قاشاندا سىيلاي بىلگەن، ال سەر-اعاڭ بولسا كونەنىڭ كوزى، كۋاگەرى عانا ەمەس، اربانىڭ بەل اعاشىنداي ساحنا ونەرىمىزدىڭ بار سالماعىن كوتەرگەن، ونى وگىزدەي ورگە سۇيرەگەن بەينەتقورى، تەك ەرىنبەس ەڭبەگىمەن عانا ەمەس جارقىراعان تالانتىمەن، وقشاۋ ونەرىمەن قازاق ساحناسىنىڭ شوقتىعىن كوتەرگەن وزىق شەبەرى.

وسىنداي مەرەكەلى كۇنى قىزىل ءسوزدى كوسىلتە سىلتەپ، ارتىق ماداقتى ايامايتىن داعدىمىز بار. اسىرەسە سەر-اعاڭ سياقتى ادامدارعا قانشاما ماداق ءسوز ايتساڭ دا سيا بەرەدى، ونىڭ ونەردەگى ءىرى تۇلعاسى قانداي تەڭەۋ بولسا دا كوتەرە بەرەدى. ارينە، سۇيسىنگەن قاۋىم، وزىق شەبەرىنىڭ ونەرىنە شىن پەيىلمەن قۇلاعان قاۋىم — اكتەرگە دەگەن العىس ءسوزىن ايامايدى. ءبىراق سونىمەن بىرگە بۇل مەرەكە ءقازىر جيىلەپ جۇرگەن كەزەكتى ءبىر يۋبيلەي عانا ەمەس، بارىمىزگە وي سالاتىن، وتكەن-كەتكەنىمىزدى تەبىرەنتەتىن، كەلەشەگىمىزگە قوزعاۋ سالاتىن — مادەني ءومىرىمىزدىڭ ۇلكەن وقيعاسى.

شىنىندا دا وسى ءبىر عانا اكتەردىڭ ءومىر جولى، ونەر جولى ارقىلى بۇكىل قازاق تەاترىنىڭ تۇڭعىش قادامىنان باستاپ بۇگىنگى شىققان بيىگىنە دەيىنگى بار ءوسۋ جولىن، ىزدەنىس باعدارلارىن تۇگەل كورسەتۋگە بولار ەدى.

سەركە قوجامقۇلوۆ حالىقتىڭ قالىڭ ورتاسىنان شىقتى. اۋىلدان كەلگەن جاس تالاپ ترويسكىدەگى ۋازيپا مەدرەسەسىندە ءدارىس الىپ ءجۇرىپ-اق ىلگەرىلەۋ كەتكەن ەلدەردىڭ ساحنا ونەرىن كورىپ، ءدال وسىنداي ونەردىڭ قۇدىرەتتى ونەردىڭ تاريحي دامۋ ساپارىندا كەشەۋىل قالعان ول ۇلتىنا دا قاجەتتىگىن ۇعىپتى. تەتەلەس اعا ۇستازى، وقۋعا تارتىپ، باۋلىپ جۇرگەن جەتەكشىسى، قازاقتىڭ بولاشاق ۇلكەن ارنالى ءىرى جازۋشىسى بەيىمبەت مايلينمەن بىرگە ءوز ەلىنىڭ بولاشاق تەاتر ونەرىنىڭ سوقپاعىن تارتۋعا تالاپ ەتىپتى. ونەر ىزدەگەن، ءوز ۇلتىنىڭ رۋحاني قاجەتىن ىزدەگەن جاس تالاپ — سول مەزگىلمەن تۇستاسا كەلگەن ريەۆوليۋسيالىق ۇلى تولقىننان قاعا بەرىس قالۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. سەركە قوجامقۇلوۆ تا تەاترعا كەلەر جولىنداعى جاس ونەرىن سول ۇلى قوزعالىستىڭ قاجەتىنە جۇمساپتى.

قازاقتىڭ تۇڭعىش تەاترىنا ەلۋ جىل دەسەك، سول ەلۋ جىلدىڭ الدى تاقىر ەمەس، ونىڭ ىلگەرگى، العى تاريحى بار. بۇرىن ماماندانعان ونەرى بولماسا دا، حالىقتىڭ ءار سالاداعى كوركەم ونەرىندە — تەاتر ەلەمەنتتەرى بار بولاتىن. ول اقىندار ايتىسى، بيلەر سايىسى، قىز بەن جىگىت ايتىسى، سالتتىق ولەڭدەر، سان الۋان حالىق ويىندارى. سونىمەن بىرگە قازاقتىڭ باي اۋىز ادەبيەتى، اسىرەسە ەپوستارى درامالىق سيۋجەت پەن ەلەمەنتتەرگە تولى بولاتىن. وسىنىڭ ءبارى جاڭا ويانىپ كەلە جاتقان ۇلتتىڭ جاس ينتەلليگەنسياعا قوزعاۋ سالدى دا وقىعان جاستار كرۋجوكتار اشىپ، درامالىق ويىندار كورسەتە باستادى. بۇل تالپىنىستار بولاشاق قازاق تەاترىنا اكەلگەن سوقپاقتار ەدى. قازاق تەاترىنىڭ تۇڭعىش قادامىنىڭ قۇتتى بولۋىنا ايرىقشا اسەر ەتكەن ەكى ءساتتى جاعدايدى اتاپ وتپەسكە بولمايدى. ونىڭ ءبىرى قازاقتىڭ تۇڭعىش تەاترى قۇرىلماستان بۇرىن — قازاق ادەبيەتىندە درامالىق شىعارمانىڭ تاماشا ءساتتى ۇلگىسى جاسالدى.ول ون جەتىنشى جىلى جازىلىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساحنامىزدان تۇسپەي كەلە جاتقان م. اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك — كەبەگى» بولاتىن. ءسويتىپ بولاشاق تەاتردىڭ ۇلتتىق دراماتۋرگيانىڭ تاماشا تۋىندىسى ومىرگە شاقىرىپ تۇردى.

ەكىنشىدەن — تەاتردىڭ العاشقى قادامى ءساتتى قۇرالدى. تەاترعا كەزدەيسوق قۇمارپازدار ەمەس، حالىق اراسىنان شىنايى ونەرپازدار ىرىكتەپ الىندى. ءار سالاداعى ونەر ساڭلاقتارى ءبىر شاڭىراقتىڭ استىنا جينالىپ، تۇڭعىش تەاترىمىزعا اينىماس حالىقتىق سيپات جانە العاشقى كەزدە اسا قاجەت سينتەتيكالىق حاراكتەر بەردى. شىنىندا دا سول قازاق ساحناسىنىڭ شىمىلدىعىن العاش اشقان ادامداردىڭ اتىن اتاپ كورسەك — مەرەيىمىز ءوسىپ، كوكىرەگىمىزدى زور ماقتانىش كەرنەيدى. اسقاق ءانشى امىرە قاشاۋبايەۆ، ەرەن جۇيرىك اقىن يسا بايزاقوۆ، ۇلى ارتيستەرىمىز قاليبەك قۋانىشبايەۆ پەن كۇلاش بايسەيىتوۆا، كەشەگى ەستەن كەتپەس قۇرمانبەك جانداربەكوۆ پەن ەلۋباي ءومىرزاقوۆ، بۇگىنگى سەركە قوجامقۇلوۆ، قانابەك بايسەيىتوۆ، شارا جيەنقۇلوۆا، قاپان بادىروۆ، قازاقتىڭ رەجيسسەرى جۇمات شانين. وسىلاردىڭ ءارقايسىسى ءومىرىمىزدىڭ ۇلكەن اسۋى بولىپ الدىمىزدا تۇر.

تەاتر شاڭىراعىنىڭ استىنا العاش جينالعان وسى ات توبەلىندەي ازعانتاي توپتىڭ، ءبىراق ءالى دە اسۋ بەرمەس الىپ توپتىڭ ءىسى مەن ونەرىنە وي جۇگىرتىپ كورەلىكشى. ونداعى رولدەردە ويناپ، سان الۋان قايتالانباس حاراكتەرلەر جاساعان وسى اكتەرلەردىڭ ءبىرىنىڭ جاساعان وبرازىنىڭ بىرىنە كىشكەنتاي دا بولسا ۇقساعان جەرلەرىن كورگەن ادام بار ما؟ بۇلاردىڭ ءارقايسىسى جەكە-دارا تۇرعان، تەاتر ونەرىمىزدە ءوز الدىنا جەكە ءداۋىر بولعان سۋرەتكەرلەر. بۇلاردىڭ تالانت تابيعاتى دا، اكتەرلىك مانەرى دە، مىنەز-قۇلقى، كىسىلىك سيپاتى ەرەكشە وقشاۋ تۇرعان تۇلعالار. شىنايى تالانتتىڭ ىلگەرىلەردەن ەرەك، كەيىنگىلەر قايتالاي الماس ءوز سيپاتى، تابيعات تارتۋ ەتكەن دارا ءبىتىمى بولادى. ولاردىڭ بىر-بىرىنە ۇقساماسى قاق. وسى ءىرى تۇلعالاردىڭ ەكى-اق جەردەن بىر-بىرىنەن اينىماس ۇقساستىعى بار. سونىڭ ءبىرى تالانت تەرەڭدىگى بولسا، ەكىنشىسى سول تالانتتىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتقان حالىقتىق نەگىزى.

سەركە قوجامقۇلوۆ ءوز تۇستاستارىمەن بىرگە ءبىزدىڭ تەاترىمىزعا تەرەڭ تامىرلى حالىقتىق نەگىز، ۇلتتىق سيپات اكەلدى. وسى قاسيەت تۇڭعىش تۋعان تەاتردىڭ رۋحاني سالاماتتىعىنا، ءار ءتۇرلى اعىمدار ساپىرىلىسىپ، تەز وزگەرىپ، قۇبىلىپ تۇرعان جيىرماسىنشى عاسىردا ءوزىنىڭ ۇلتتىق، تۇر-نەگىزىن، حالىقتىق قاسيەتىن ساقتاپ قالۋىنا سالماقتى اسەر ەتتى.

بۇگىنگى ساحنامىزدىڭ ەڭ ۇلكەن سۋرەتكەرى سەركە قوجامقۇلوۆتىڭ تالانت تابيعاتىن جەتە ءتۇسىنۋ، ارى-بەرىدەن سوڭ ونىڭ اكتەرلىك امپلۋاسىن انىقتاپ بەرۋ قاي تەاتر زەرتتەۋشىسىنە دە وڭايعا تۇسپەيدى. كوپ تەاتر سىنشىلارى سەر-اعاڭدى كوميك اكتەرگە دە جاتقىزادى. وعان، ارينە، اكتەردىڭ ۇشقىن شاشقان، جارقىن دا ايقىن كومەديالىق تالانتى تولىق دالەل بولدى. ال ءبىراق سەر-اعاڭ جاساعان سالماقتى، سابىرلى بەينەلەرى نەمەسە وتتى، وتكىر ساتيرالى وبرازداردى قايدا قويامىز. مىسالى قازاق ساحناسىنداعى تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىن دا ەستەن كەتپەس اسەرلى، كەسەك جاسالعان سوم تۇلعا ەسپەمبەت وبرازىن جانرى جاعىنان قاي كاتەگورياعا جاتقىزۋعا بولار ەدى. مۇندا كەيبىر ايقىن ساتيرالىق ەلەمەنتتەر بولعانمەن ونى ساتيرالىق وبرازعا جاتقىزۋعا كەلمەيدى. ەسپەمبەت تولىق قاندى رەاليستىك بەينە. جانە اناۋ-مىناۋ ەمەس، پاتريارحالدىق-فەودالدىق قازاق ءومىرىنىڭ تۇتاس ءبىر ءداۋىر سالماعىن كوتەرگەن ءىرى تۇلعا.

درامالىق شىعارمانىڭ ەكى ءومىرى بار. ءبىرى باسپا جۇزىندەگى ادەبي ءومىرى بولسا، ەكىنشى ءومىرى جانە جاندانىپ، تولىسىپ شىعاتىن نەگىزگى ءومىرى ساحنادا. ادەبي نەگىزى تاماشا جاسالعان ەسپەمبەت وبرازىنا — سەركە قوجامقۇلوۆ ەكىنشى ءومىر بەردى. قازىرگى قاۋىمعا وسى ەسپەمبەت وبرازىن قوجامقۇلوۆ جاساعان بەينەدەن بولەكشە كوزگە ەلەستەتۋ — ءتىپتى قيىن. تەاتر تاجىريبەسىندە — ءبىر كەيىپكەردى تالاي مىقتى اكتەرلەر ويناپ ءارقايسىسى وزىنشە ۇعىپ، وزىنشە بەينەلەپ بولەكشە وبراز جاسايتىن جاعداي ءجيى كەزدەسەدى. ارى-بەرىدەن سوڭ ول سولاي بولۋعا دا ءتيىس. ءبىراق وسى، ەسپەمبەت وبرازىن جاڭاشا باسقا قىرىنان اشىپ، سەركە جاساعان بەينەنى تولىقتىرىپ، ءتىپتى سىرتتاي دا بولسا باسقاشا ارلەپ شىعارعان اكتەردى ءوز باسىم كورگەن ەمەسپىن. بۇل وزگەلەردىڭ دارىنسىزدىعىنان ەمەس، سەركە ونەرىنىڭ وقشاۋ وزىقتىعىنان، تالانت تەرەڭدىگىنەن بولسا كەرەك. جالعىز ەسپەمبەت ەمەس، قوڭقاي، قاراباي، كوبىكتىلەردى-اق الىڭىزشى. وسى وبرازداردىڭ سەركە جاساعان بەينەلەرىمەن تايتالاساتىن باسەكەلەستەرى بار ما؟ قالتاي مۇحامەدجانوۆتىڭ ءبىر ءسوزىن اۋىستىرىپ ايتقاندا سەر-اعاڭ ويناپ كەتكەن رولدەردى ويناۋ وزگە ارتيستەرگە — «كومباين ورىپ كەتكەن جەردەن ماساق تەرۋمەن بىردەي».

تەاتر ومىرىندە ساياسي كەزدەسەتىن وسى ءبىر جاعداي نەلىكتەن؟ بۇل بۇكىل وبرازدىڭ انا شەتى مەن مىنا شەتىن مول قارمايتىن تالانت قۇلاشىنىڭ كەڭدىگىنەن بە؟ وبرازدىڭ وزەگىن تۇبىنە دەيىن كورەتىن تالانت كوزىنىڭ كورەگەندىگىنەن بە؟ وبرازدىڭ ءار قيمىلىن، سىرت بەينەسىن، ۇتىرلى تاريحتارىن قىرىن تاۋىپ ءدال كەلتىرەتىن اكتەر شەبەرلىگىنەن بە؟ مۇنىڭ ءبارىن باقايشاعىن شاعىن تەاتر سىنشىلارى زەرتتەپ جاتىر، ءوز باسىم وسىنى ءبىر-اق سوزبەن تالانتتىڭ الىپتىعى دەر ەدىم.

الىپ تالانت تاعى دا الىپ بەينەلەر جاسايدى. سەركە جاساعان سول الىپ وبرازدىڭ ءبىرى جوعارىدا اتالعان ەسپەمبەت. ەستەرىڭىزدە بار ما، قۇرمانبەك جانداربەكوۆ جاساعان بەكەجان بەينەسى. سول وبراز قازاق كورەرمەندەرىنىڭ ىلگەرى بۋىندارىنىڭ كوكىرەگىندە ءالى كۇنگە دەيىن ىپ-ىستىق قالپىندا جارقىراپ تۇرعان جوق پا؟ قۇرمانبەك سول بەكەجان وبرازىندا كەي ساتتە ۇلى كۇلاشتىڭ ءوزىن دە كوزدەن قالقالاپ كەتپەۋشى مە ەدى.

«ەڭلىك — كەبەكتە» سەر-اعاڭ جالعىز شاپقان جوق. ۇلى ءارتيسىمىز قاليبەك قۋانىشبايەۆ، تەاترىمىزدىڭ سان تۇلعالارى ەلۋباي ءومىرزاقوۆ، نۇرمۇحان جانتۋرين، بيكەن ريموۆالار سياقتى تاماشا انسامبلدەردىڭ ىشىندە ءجۇرىپ ورنى بولەك شەديەۆر جاسادى. اۋەزوۆتىڭ ۇلى تراگەدياسىنىڭ تاريحى، حالىقتىڭ تەرەڭ سىرىن اشۋعا ءتۇپ قازىق بولدى. سەركە قوجامقۇلوۆتىڭ ورىنداۋىندا ەكى جاستىڭ قازاسىنا سەبەپ بولعان، حالىقتىڭ ماڭدايىنداعى جىلتىراعان ەكى جۇلدىزىن وشىرگەن ەسپەمبەتتىڭ سۇمدىق بەينەسى بۇكىل حالىق تراگەدياسىنىڭ ارقاۋى دارەجەسىنە كوتەرىلدى. ەكىنشى جاعىنان ەسپەمبەت فەودالدىق-پاتريارحالدىق كونسەرۆاتيزمنىڭ ەڭ ءىرى تۇلعاسى، قالىپتاسىپ قاتىپ قالعان مەشەۋ سالتتىڭ اينىماس ساقشىسى. اكتەر وسى وبراز ارقىلى تاريحقا تۇساۋ بولىپ، عاسىرلار بويى مىزعىماي تۇرعان پاتريارحالدىق كەرتارتپالىقتىڭ تۇبەگەيلى ءبىر سىرىن اشادى.

اكتەر ءوز كەيىپكەرىنىڭ ءىشى مەن سىرتىن بىردەي اشۋعا ءتيىس. بۇل ايتار اۋىزعا عانا وڭاي. شىنتۋايتقا كەلگەندە وبرازدىڭ ىشكى سىرى مەن ونىڭ سىرت كورىنىسىنىڭ ۇندەس-ۇيلەسىمىن، جاراستىعىن تابۋ — ءار اكتەردىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. وسىندايدان جاساندىلىق تۋادى. وسىعان وراي اكتەر ءومىرىنىڭ تاعى ءبىر دوزاقى قيىندىعى ول از قۇبىلىسپەن كوپتى ايتۋعا ءتيىس، بەتتەگى از عانا تولقىننان تەرەڭدىگى ۇلكەن اعىستى اڭعارتىپ، ءومىردىڭ ۇيرەنشىكتى قاراپايىم كورىنىسىنەن فيلوسوفيالىق وي تۇيدىرۋگە ءتيىس.

سول ازبەنەن كوپتى ايتاتىن، درامالىق تارتىستىڭ قاق ورتاسىندا ەمەس، قوسارىندا، قاعا بەرىس قالتارىسىندا جۇرگەن كەيىپكەردى جوتالاندىرىپ ءىرى تۇلعاعا اينالدىرىپ، سپەكتاكلدىڭ نەگىزگى ارقاۋىن كەڭىتىپ تولىقتىرا تۇسەتىن، كەرەك دەسەڭىز قوسىمشا فيلوسوفيالىق ماعىنا بەرە الاتىن اكتەر سەركە قوجامقۇلوۆ.

عابيت مۇسرەپوۆتىڭ «اقان سەرى — اقتوقتى» تراگەدياسىن الايىقشى. مۇندا دا اكتەردىڭ جاعدايى وڭاي بولمادى. درامالىق تارتىس پەن تراگەديالىق سيتۋاسيانىڭ قاق ورتاسىندا باستى رولدەردە ويناعان تەاتردىڭ ىعاي مەن سىعايى شاكەن ايمانوۆ، شولپان جانداربەكوۆا، قاپان بادىروۆ، ەلۋباي ءومىرزاقوۆ، كامال قارمىسوۆتار جاساعان تاماشا وبرازداردىڭ تاساسىندا قوسالقىدا جۇرگەن بيشارا قوڭقايدىڭ ەلەۋسىز قالىپ قويۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. ءبىراق وسى رول ءساتىن تاۋىپ سەركەنىڭ قولىنا ءتيدى دە ولمەس بەينە، ونەر تۇلعاسىنان ەڭ ءبىر ءىرى تۇلعا تاۋىپ شىقتى، قازاق ساحناسىنىڭ سومداپ سوعىلعان شەديەۆرىنە اينالدى.

وسى وبراز سەر-اعاڭدى اكتەرلىك جاعىنان دا، ادامشىلىق جاعىنان دا جاڭا ءبىر قىرىنان تانىتتى. بۇرىن ەسپەمبەتتەي بەزبۇيرەك، جاۋىزدىقتان شىمىرىكپەيتىن قانىپەزەر، ۋىتتى، دۇلەي تۇلعانى جاساعان، قارابايداي قالشىلداعان ساراڭدىقتىڭ سيمۆولىن جەرىنە جەتە اشكەرەلەگەن وتكىر حاراكتەر مەن ساتيرالىق بەينەلەر جاساپ شەبەرلىك شىڭىنا جەتكەن اكتەر، ەندى كەلىپ كورەرمەنىن كول-كوسىر يۋمورعا قارىق قىلىپ، ءوز تالانتىنىڭ گۋمانيستىك قاسيەتىن تانىتتى. قازاق اكتەرى ءوز قۇرالى، ءوز بوياۋىمەن دوستويەۆسكييگە ءۇن قوسىپ، ءزابىر كورىپ، جاپا شەككەندەرگە ارا ءتۇستى.

شىنىندا دا قوجامقۇلوۆتىڭ قوڭقايى حالىقتىڭ قالىڭ ورتاسىنان قايناپ شىققان ناعىز قازاقى ۇلتتىق بەينە. اكتەردىڭ وسى وبرازعا بەرگەن بوياۋى شىنايى دا اسەم سيقىرلى بوياۋ. سەركە-قوڭقايدىڭ بويىمىزعا ءسىڭىپ، رۋحاني-كوركەم ومىرىمىزگە مىقتاپ ورنىققانى سونشا، ەگەر وسى وبراز بولماسا، ەلىمىزدىڭ ەستەن كەتپەس، ءبىر قىزىقتى ادامى جوعالىپ، ۇلتىمىزدىڭ ءبىر جارقىن بوياۋى ءوشىپ قالعانداي بولار ەدى. قوڭقايى بولماعان قازاقتىڭ ءبىر قىزىعى كەم بولار ەدى.

ال وسى وبرازدىڭ ەكىنشى پلانى — تەرەڭدە جاتقان استىڭعى اعىسى بار. اكتەر ءسىزدى كۇلكىگە قارىق قىلىپ قويعاندا — ءوز جاعىڭىزدان اششى جاس تەپسىنىپ تۇرادى. ول دەكلاراسيا — داقپىرتسىز، اكتەرلىك پوزاسىز كىشكەنتاي ادام تاقىرىبىن، سول ارقىلى ادىلەت تاقىرىبىن بيىك كوتەرەدى. تۇڭعىش رەت قازاق ساحناسىندا كىشكەنتاي ادامنىڭ ۇلكەن وبرازىن جاسايدى. ءسويتىپ ءبىتىمى جاعىنان قوسپاسىز قازاقى قوڭقاي ادامزاتقا ورتاق فيلوسوفيالىق ماعىناعا يە بولادى. وسى ادامگەرشىلىك تاقىرىبى جاعىنان اكتەر عاسىرىمىزدىڭ ۇلى ءارتيسى ايگىلى چارلي چاپلينمەن تامىرلاسىپ جاتىر.

سەركەنى تاعى دا ءبىر قىرىنان اشقان ع. مۇسرەپوۆتىڭ «امانكەلدى» پەساسىنداعى تاۋكەنىڭ وبرازى. سپەكتاكل قازاق تەاترىنىڭ تابىسىنا قوسىلماعانمەن، سەركە جاساعان تاۋكە ناعىز ەستە قالارلىق حالىقتىق تۇلعا بولىپ شىققانى انىق. بۇل وبراز بۇرىن اكتەر جاساعان اتى شۋلى حاراكتەر، بەينەلەردەن بولەك. بۇل وبرازدان ءبىر كورگەنى كوپ، حالىق دانالىعىن بويىنا جيعان، سابىرلى دا بايسالدى، كوپتىڭ اعاسى كەلىستى كاريانىڭ بەينەسىن كوردىك. اكتەر دياپازونىنىڭ كەڭدىگىنە، ونىڭ تەرەڭ ويلى وبرازدار جاساۋ مۇمكىندىگىنىڭ مولدىعىنا سۇيسىندىك.

سەر-اعاڭ ءبىر ورايدا: «وسى ماعان ىلعي حاراكتەرلى، كۇلكىلى رولدەردى تىقپالاي بەرەدى. «امانكەلدىدەگى» تاۋكەنىڭ ءرولى جامان بولىپ شىقپاعان ءتارىزدى ەدى. سونداي ساليقالى رولدەر بولماي ءجۇر»، — دەپ مۇڭىن شاعىپ ەدى.

اكتەر ءومىرىنىڭ تاعى ءبىر قيىندىعى درامالىق ماتەريالعا تاۋەلدىلىگى. دارىندى اكتەرلەرىمىزدىڭ تالانتىن اشاتىن شىعارمالاردىڭ بولماۋى وكىنىشتى-اق. سەر-اعاڭنىڭ بويىنداعى اشىلا الماي قالعان سۋرەتكەرلىك قاسيەتتەر بار بولسا، ال ونىڭ بار ەكەندىگىنە داۋ جوق، وعان ءبىزدىڭ قازاق دراماتۋرگياسى كىنالى.

شىن جۇيرىك باپ تاڭدامايدى. شىن سۋرەتكەر سەر-اعاڭ دا رول تاڭداپ كورگەن جوق. اسىرەسە ول دارداي اتاعىنا وراي كىشكەنە رولدەردى قومسىنىپ كورگەن ەمەس. «كىشكەنتاي رول جوق، كىشكەنتاي اكتەر بار»، — دەگەن ستانيسلاۆسكيي ءسوزى تەاتر قاۋىمىنا ماتەل بوپ كەتتى. وسى ءسوزدى سەر-اعاڭ ءوز ونەرىمەن مىقتاپ دالەلدەگەن ادام. ءقازىر ۇمىت بولىپ كەتكەن تالاي ورتا قول سپەكتاكلدەردە سەركە جاساعان كىشكەنتاي شەديەۆرلەر قۇم اراسىنان جىلتىراعان التىن تۇيىرىندەي وسى كۇنگە دەيىن كورەرمەن كوكىرەگىندە جارقىراپ تۇر. راس، ونەردىڭ ۇلكەن-كىشىسى بولمايدى، جاقسىسى مەن جامانى عانا بولادى. تالاي سالا قۇلاش كوپ فيگۋرالى كارتينالار رافاەل مەن رەمبراندتىڭ كىشكەنتاي ءبىر مينياتيۋراسىنا نە ەسكيزىنە تاتي ما ەكەن. نە بولماسا كىتاپ بازارىندا كىرپىشتەي ءۇيىلىپ جاتقان تارتىمسىز قالىڭ روماندار چەحوۆتىڭ شاعىن ءبىر اڭگىمەسىنىڭ ساداعاسى ەمەس پە؟

سەركە قوجامقۇلوۆ جاساعان سان الۋان تاماشا وبرازدار مەن حاراكتەرلەردى تۇگەل تالداپ شىعۋ شاعىن باياندامادا مۇمكىن ەمەس جانە مىندەت تە بولماس. وكىنىشكە وراي سەر-اعاڭ تالانتتىڭ بارشا قىرىن اشىپ، ۇلكەن سۋرەتكەردىڭ سيقىرلى سىرىن سارالاۋ ءبىزدىڭ ازىرشە ويعا ولاق، تىلگە شورقاق تەاتر سىنىمىزدىڭ قولىنان كەلمەي وتىر. سەركەنى، سەركەنىڭ الىپ تۇستاستارىنىڭ تۆورچەستۆوسىن زەرتتەپ يگەرۋ بولاشاقتىڭ مىندەتىنە قالىپ تۇرعان جايى بار. مەن قازاق ساحناسىنىڭ وسى ايرىقشا جاراتىلعان ەرەن ونەرپازىنىڭ ءوزىم اڭعارعان جانە ءوزىمدى سۇيسىنتە تاڭىرقاتقان جەكە قاسيەتتەرىن ايتپاقپىن.

قازاق تەاترىنىڭ ءوسۋ جولى ءبىرىڭعاي جازىق بولعان جوق. جاس تەاتردىڭ ءوسۋ جولىندا تالاي شىرعالاڭ قالتارىستار، جاڭساق قادامدار دا بولدى. ول زاڭدى دا. العاشقىدا قارا ءدۇرسىن ناتۋراليزم، انايى پريميتيۆ ودان ورىنسىز پاتەتيكا، جالعان رومانتيزم، اسىرەسە قىزىل پروۆينسياليزم. مۇنىڭ ءبارى بۇگىنگى اكادەميالىق تەاترىمىزعا كوش جونەكەي كەزدەسكەن جايتتار، ءار مەزگىلدىڭ موداسى بولعان قۇبىلىستار. ال، وسى قۇبىلىستاردىڭ قاي تۇسىندا دا سەر-اعاڭ ءوزىنىڭ وسى قالپىنان ياعني، قاراپايىم شىنشىل، شىنايى رەاليست سۋرەتكەر قالپىنان اينىعان ەمەس. وعان سوناۋ ارىدە جاسالعان ەسپەمبەت، ودان ءسال بەرىرەكتەگى قاراباي وبرازدارى كۋا. ءيا، سەر-اعاڭ ۋاقىت جەلىسىنە، داڭعازا داقپىرتقا، ارزان اتاققا يلىگىپ كورگەن اكتەر ەمەس. مۇنداي ورنىقتىلىق، ءوزىنىڭ سۋرەتكەرلىك سەزىمىنە بەرىكتىك نەگىزى مىقتى، تالانتى تەرەڭ سۋرەتكەرلەردىڭ باسىندا عانا بولاتىن قاسيەت. سوندىقتان دا سەر-اعاڭ تەاتر ساپارىندا سان كەزدەسكەن تالاي مودا قۋعان رەجيسسەرلەردىڭ يلەۋىنە كونگەن ەمەس، ءوزىنىڭ اكتەرلىك دارالىعىن، سۋرەتكەرلىك كرەدوسىن اينىماي ساقتاپ كەلەدى. شىنىندا دا اسىل تاس جونۋعا كەلمەيدى، ونى تەك ارلەپ قىرناۋعا عانا بولادى.

سەركە قوجامقۇلوۆتىڭ تالانت تابيعاتىنا وي جۇگىرتسەك ونىڭ سىرى تەرەڭگە جەتەلەيدى. ءبىزدىڭ تەاتر ونەرىمىزدەگى وسىنداي سوم تۇلعا تاقىر توپىراقتا تۋعان جوق. تاريحتىڭ وگەي بالاسىنداي قوعامدىق دامۋدىڭ قالتارىسىندا كەشەگىدەن قالعان حالىق ونەر مەن ويدان سورلى بولمايتىن. قولى جەتكەن ازعانتاي مۇمكىنشىلىگىنىڭ وزىمەن-اق قازاق حالقى عاسىرلار بويى ءوز پاراساتىن، ءوز ونەرىن شىڭداپ كەلدى. ءزىل بوپ باسقان مەشەۋلىكتىڭ استىندا تىپىرشىعان رۋحاني ءومىرى بولدى. وسىلاي ول ءوزىنىڭ وي-پاراساتىن جەتىلدىرىپ، ساناسى مەن سالت ءداستۇرىن قالىپتاستىرىپ وزگەدەن بولەك ۇلتتىق كەلبەتىن جاسادى. ءوزىنىڭ ولمەس ۇلتتىق قازىناسىن قورلاندىرىپ، اتادان بالاعا ميراس ەتتى. حالقىمىزدىڭ سول تار قاپاستا جينالعان بار اسىلى — وكتيابر داۋىرىنە جەتىپ قايتا تۇلەدى. سول قايتا تۇلەگەن زامان حالقىمىزدىڭ تالانت كوزىن ارشىپ قوعامدىق، رۋحاني، مادەني ءومىرىمىزدىڭ بار سالاسىندا تاماشا قايراتكەرلەر تۋعىزدى. ولار قانىش ساتبايەۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، ساكەن سەيفۋللين، كۇلاش بايسەيىتوۆا، قاليبەك قۋانىشبايەۆ، احمەت جۇبانوۆ، مۇقان تولەبايەۆ، ءابىلحان قاستەيەۆ سياقتى ءىرى تۇلعالار بولاتىن. سول زاماننىڭ مىقتى ءبىر تۇلەگى سەركە قوجامقۇلوۆ.

الىپ تۇلعالاردىڭ اۋماعى الىستان عانا كورىنەدى. ۋاقىت ىلگەرىلەگەن سايىن — حالقىمىزدىڭ وسى پەرزەنتتەرىنىڭ ۇلىلىعىن، ۇلتتىق-رۋحاني ومىرىمىزدەگى باعا جەتپەس ورنىن ايقىنىراق سەزىپ كەلەمىز. حالقىمىزدىڭ باقىتى شىعار — ءبىزدىڭ جاڭا مادەنيەتىمىزدىڭ قاي سالاسىندا دا كوش باستاۋشىلارىمىز الىپ تۇلعالار، ونەردەگى وزىق، وقشاۋ قايراتكەرلەر بولدى.

تۇڭعىش قازاق تەاترى دا ءدال وسىلاي باقىتتى باستالدى. 1958 جىلعى موسكۆادا وتكەن قازاق ونەرىنىڭ ونكۇندىگىندە وسى تەاتردىڭ ونەرىنە تامسانا تاڭىرقاپ، ءدان ريزا بولعان استانامىزدىڭ تەاتر قايراتكەرلەرى بۇل «ناعىز جارقىن تالانتتاردىڭ جارمەڭكەسى بولدى» دەپ ەدى. ول كەزدە اكادەميالىق دراما تەاترىمىزدىڭ كوريفەيلەرىنىڭ ءتورت كوزى تۇگەل بولاتىن. ودان بەرى تەاتر ونەرىمىز قانشا ىلگەرىلەدى. ول بۇگىن جاڭا بيىككە كوتەرىلدى دەپ اۋىز تولتىرىپ ايتا الامىز.

سول كەزدەگى جاس بۋىن ن. جانتۋرين، ى. نوعايبايەۆ، ف. ءشاريپوۆا، ز. دوسانوۆا، ت. جايلىبەكوۆتار تەاتردىڭ ۇلكەن، ورەلى سۋرەتكەرلەرىنە اينالسا، بۇلارعا ىلەسە ا. ءاشىموۆ، ءا. مولدابەكوۆ، س. ورازبايەۆ سياقتى تۇتاس ءبىر جارقىن تالانتتار توبى كەلىپ قوسىلىپ، تەاترعا جاڭاشا ءار، كورىك بەردى. سول كەزدە ءبىرىنشى سپەكتاكلىمەن كورىنگەن جاس رەجيسسەر ازەربايجان مامبەتوۆ بۇگىن كەشەۋىلدەن كەلە جاتقان ۇلتتىق رەجيسسۋرامىزدى جاڭا بيىك ساتىعا كوتەرىپ، كوپ ەلدەرگە تانىتتى.

بۇگىن سەكسەنگە كەلگەن سەر-اعانىڭ ونەردەگى الپىس جىلدىق اسۋىندا تۇرىپ تەاتر ونەرىمىزدىڭ سوناۋ الىستاعى باستاۋ-بۇلاعىنا تاعى دا كوز سالامىز. تەاترىمىزدىڭ ىرگە تاسىن حالقىمىزدىڭ ەڭ دارىندى، ونەرگە تويىمسىز الىپ ۇلدارى قالاپتى. ولار ءوز ۇلتىنىڭ رۋحاني قازىناسىن، حالىقتىق سيپاتىن، مول مۇراسىن وسى دارا شاڭىراقتىڭ استىنا اكەلىپتى. تامىرى حالىق ومىرىنە تەرەڭ بويلاعان شىن مانىندەگى ۇلتتىق تەاتر جاساپتى. ءسويتىپ قازاق دەگەن حالىق مادەنيەتى ىلگەرى كەتكەن ەلدەردىڭ رۋحاني اسىراندىسى بولماي الەم مادەنيەتىنە بار قادارىنشا ءوز ۇلەسىن اكەلىپ قوستى. وزگە حالىقتاردىكى سياقتى تەاترىمىز دا حالقىمىزدىڭ ارىدەن كەلە جاتقان اسىل قازىناسىن، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ۇلتتىق كەلبەتىن ساقتاۋشى. سونىمەن بىرگە ول جاڭانىڭ دا جارشىسى، مادەني، رۋحاني ورلەۋدىڭ ابزال قۇرالى. ءبىزدىڭ تەاترىمىز دا ءوسۋ، ىلگەرىلەۋ، تىنىمسىز ىزدەنۋ ۇستىندە. وسى ساپاردا تەاتردىڭ قولى جەتكەن تاماشا تابىستارى از ەمەس، ءبىراق سونىمەن بىرگە جوعالتقان اسىل بۇيىمدارى دا جوق ەمەس.

حالىقتار اراسىنداعى بايلانىس-قاتىناس شەكسىز كۇشەيگەن، عىلىمي-تەحنيكالىق ريەۆوليۋسيا زامانىندا ۇلتتار اراسىنداعى ايىرماشىلىق قانا ەمەس، ەرەكشەلىكتەر دە جونىلىپ، جۇقارىپ بارادى. جيىرماسىنشى عاسىر بارشا حالىقتاردى ءبىر قازاندا قايناتىپ جاتىر. حالىقتاردىڭ ۋنيفيكاسياسى توقتاۋعا ءال بەرمەيتىن قۇبىلىس. ايتسە دە بارشا حالىقتاردىڭ مادەنيەتى تەگىستەلىپ بيىك ساتىعا كوتەرىلگەن زاماندا دا ۇلتتىق ەرەكشەلىك، ۇلتتىق حاراكتەر، بوياۋلار ءوز ورنىن تابۋ كەرەك. ويتكەنى عىلىم كوسموپوليت بولعانمەن، مادەنيەت كوسموپوليت بولا المايدى. كوسموپوليتتىك مادەنيەت ءوزىنىڭ دامىنەن، سيقىرلى بوياۋىنان ايىرىلادى.

ءبىزدىڭ تەاترىمىز بيىك مادەنيەتىمەن قوسا ۇلتتىق سيپاتىن بەرىك ساقتاۋعا ءتيىس. حالىقتىق تەرەڭ تامىرىنان ءۇزىلىپ، ۇلتتىق نەگىزىن جوعالتقان تەاتر — اركىمگە ەلىكتەۋشى پروۆينسيالدىق تەاترعا اينالدى.

حالىق قازىناسىنان جوعالعان ءاربىر اسىل بۇيىم ۇلتىمىزدى جۇدەتىپ كەتەتىنى حاق.

قىمباتتى سەر-اعا، ول ءسىزدىڭ قولىڭىزبەن، ءسىزدىڭ قاليبەك، كۇلاش، ەلۋباي، قۇرمانبەك، شاكەن، جاعدا، راحيا سياقتى ەسىمى ەستەن كەتپەس اياۋلى دوستارىڭىزدىڭ قولىمەن جينالعان دۇنيە. قازاقتىڭ قازاقتىعىن تانىتقان دۇنيە. بۇگىنگى ءسوز، ءسىزدىڭ تەتەلەس ءىنى-قارىنداستارىڭىز قانابەك، قاپان، ءسابيرا، حاديشا، بيكەن، شاحان، ءبايدىلدا سول حالىق قازىناسىن شاشاۋ شىعارماي باعاتىن كوز قارا ساقشىسىزدار.

ادەتتە يۋبيليار تۆورچەستۆولىق ەسەپ بەرەدى. ءسىزدىڭ ەسەبىڭىز سوزبەن ەمەس، ىسپەن بەرىلگەن. ول حالىقتىڭ كوز الدىندا، جادىندا، ساناسىندا. ال، بۇگىن كەيىنگى قاۋىمنان تۆورچەستۆولىق ەسەپ الۋعا ءسىزدىڭ تولىق مورالدىق پراۆوڭىز بار. ءسىز اكەلگەن، ءسىزدىڭ الىپ تۇستاستارىڭىز اكەلگەن حالىقتىق، ۇلتتىق اسىل مۇرادان نەنى دامىتتى، نەنى ىلگەرىلەتتى، سونىمەن بىرگە اسىعىس ىزدەنىس ۇستىندەگى قاربالاستا نەنى جوعالتىپ الدى — وسى سۇراققا تەاتر ءسىزدىڭ الدىڭىزدا جاۋاپ بەرەدى.

سەركە قوجامقۇلوۆ حالقىمىزدىڭ زور قاتىناسى دەسەم اسىرىپ ايتقان بولماسپىن. ول ءبىزدىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى بايىتقان كەسەك تۇلعا. قازاقتىڭ ۇلتتىق تەاترىن جاساۋدا، ونى دامىتۋدا سەركە قوجامقۇلوۆتىڭ ورنى ەرەكشە. شىنايى شىنشىل، اسقان شەبەر سۋرەتكەر ءوزىنىڭ ساف تازا ونەرىمەن، ونەرىنە ساي ساف تازا ادامگەرشىلىگىمەن كەيىنگى ۇرپاققا، بۇكىل تەاتر قاۋىمىنا شاپاعاتىن تيگىزىپ ىلگەرى باستاپ كەلەدى.

بۇگىنگى مەرەكەلىك كۇنىندە ۇلى شەبەردىڭ الدىندا باسىمىزدى ءيىپ، ريزا كوڭىلدەن راقمەتىمىزدى ءبىلدىرىپ، حالقىمىزدىڭ قۋانىشىنا، مادەنيەتىمىزدىڭ مەرەيىنە ۇزاق جاساپ، شابىتتى ەڭبەك ەتۋىن تىلەيمىز.

1976

---