InfoHub Logo

باياعى وتكەن زاماندا، ءدىن مۇسىلمان اماندا، تاشكەنت دەگەن قالادا، وڭتۇستىگى شىرشىقتىڭ كۇن باتىس جاعىندا حاناباد دەگەن حان بولىپتى. ءبىر جاعى توعاي جەر بولىپتى، ءبىر جاعى شىرشىق جار بولىپتى، شىرشىق پەنەن توعايىنا مال تولىپتى. ءبىر جاعى ادىر-جانتاقتى، سۋسىز ءشول بولىپتى. ءبىر جاعى — باتپاق، ىلايساڭ كول بولىپتى. كۇن شىعىسى — تاۋلى ءور بولىپتى. تەرىستىگى جون بولىپتى، باتىسى سىر مەن سور بولىپتى. حان قاحارلى بولىپتى، ۋازىرلەرى زاحارلى بولىپتى، قاتىنى — ەركە، سور بولىپتى.

كۇندەردىڭ كۇنىندە قالماق حانى قالدان شەرىن /سەرىن بولۋ كەرەك/ كوپ قولمەن باسا كوكتەپ كەلىپ قاپتى. التى كۇن اڭدىسىپ، التى اپتا ايتىسىپ، التى جىل اتىسىپ الا الماپتى. قاناباد حاننىڭ قامالىنىڭ بەرىكتىگىن بىلگەن قالدان شەرىن اقىرىندا حاناباد حانىنىڭ ەركە توتاي ازعىنداعان ايەلى حانىمعا استىرتىن ادام سالىپ، سىي-سيپات بەرىپ، ايتقانىن ىستەۋگە ۋادە جاساپتى.

«حانابادتى الساق، حان سارايىندا سەنىڭ ايتقانىڭدى ورىندايمىز»، — دەپ سەرت بەرىپتى. بۇل سەرتكە سەنگەن حانىم حاننىڭ سىرىن اشكەرەلەپ ايتىپ بەرەدى:

«شىرشىق وزەنىنىڭ باس جاعىندا بوزسۋ دەگەن سۋ بار. سول بوزسۋمەن شىرشىقتىڭ تۇيىسكەن جەرىندە قۇبىر /ترۋبا/ بار. حان ورداسىنا سول قۇبىر ارقىلى سۋ كەلەدى. سونىڭ امالىن تاۋىپ، سۋىن بىتەپ، سۋىن توقتاتساڭدار، حان ورداسىنداعى حاۋىزعا سۋ كەلمەي، سۋ قويماسى /حاۋىز/ سۋسىز قالىپ، حان اسكەرى شولدەپ، شۇبىرىپ دالاعا شىعادى. سول كەزدە تارپا باس سالىپ، حان اسكەرىن جەڭگەن سوڭ، سارايعا كىرە الاسىڭدار»، — دەپتى حانىم.

قالدان شەرىن شىرشىقتىڭ وڭتۇستىك جاعىنداعى قاراباي — قوسقورعاننان تۇيەمەن، اتپەن، ەسەكپەن سابان تارتقىزىپ، قۇبىردىڭ اۋىز تەسىگىنەن سۋعا قوسىپ ساباندى اعىزا بەرىپتى. سوندا قاپپەن دە، بوس كۇيىندە دە اعىزىپتى. سۋمەن ارالاسقان سابان ءجىبىپ جەنتەكتەلىپ، بىرىنە-بىرى كەپتەلىپ، بۇجعىنتوبە دەگەن جەرگە جەتكەندە، جەر استىنداعى قۇبىر جارىلىپ، سۋ شىرشىق وزەنىنە قاراي اۋناپ اعىپ كەتىپتى. سول كۇننەن باستاپ حان ورداسىنا سۋ كەلمەي قويىپتى. ارادان بىرنەشە كۇن وتكەننەن كەيىن حاۋىزداعى سۋ ساسي باستاپتى. حانبادتىڭ اسكەرى شولدەپ، دالاعا شۇبىرىپ شىعىپتى. اڭدىپ جاتقان قالدان شەرىننىڭ اسكەرلەرى ۇمتىلا شاۋىپ، توبىن جازباي، ۇزاتپاستان ۇستاپ الىپ، قىرىپ تاستاپتى.

سودان سوڭ حان سارايىنا كىرىپ، حاناباد حاندى بايلاپ الىپتى. حانابادتىڭ جالعىز ۇلى بار ەكەن. ول ءبىر تۇلپار تايعا ءمىنىپ قاشىپتى دا كەتىپتى. حانابادتىڭ ايەلى حانىم جاڭا حان قالدان شەرىنمەن حان ورداسىندا قالىپتى. سۋ بۇزعان بۇجعىنتوبە سول كۇننەن باستاپ /بۇزعىن توبە/، ياعني بۇزىلعان توبە اتانىپ كەتىپتى.

قالدان شەرىن حاناباد حاننىڭ ورداسىن بۇزىپ، سارايىنا ەنگەن سوڭ حانىم سۇلۋدى شاقىرىپ الىپ، حانىمنىڭ ءتۇپ ماقساتىن سۇراعان ەكەن، سوندا حانىم:

— بۇرىنعى كۇيەۋىم حاناباد قىرىق بوز بيەنىڭ سۇتىنە شومىلدىرىپ، الپىس الاباس الا سيراق ساۋلىق قويدى سويىپ، جىلىك پاشپايىنىڭ سىبىرلاق مايىنا پالاۋ جاساپ بەرەتىن. ونى پىسىرەتىن اسپازى قازانعا كۇرىشتى ساناپ سالاتىن دا، كاكپىرمەن قوزعاپ، اۋدارىپ، توڭكەرىپ پىسىرگەن سوڭ، كۇرىشتى تاعى دا سانايتىن. سوندا ءبىر كۇرىش جارىلىپ كەتىپ، نە كوبەيمەيتىن، نە ازايىپ، جوعالمايتىن. ەت پەن مايدىڭ سالماعى دا كەمىمەيتىن.

ال ەندى سەن الپىس اتان تۇيەنىڭ سۇتىنە شومىلدىرىپ، وتىز ور قوياننىڭ بۇيرەك مايىنا پالاۋ جاساتىپ بەرەسىڭ. سوندا بۇرىنعى حاننىڭ اسپازىنداي اسپاز تاباسىڭ. سونىڭ ىستەگەنىن بۇل اسپاز دا ىستەيدى، — دەپتى. مۇنى ەستىگەن قالدان شەرىن:

— ەركەكتىڭ قاسى ايەل بولار ما؟ ەي، وپاسىز قاتىن، سەن سۇيتكەن بايىڭا نە جاقسىلىق ەتتىڭ؟ ال ەندى بىزگە نە جاقسىلىق ىستەرمىن دەرسىڭ؟ — دەپ قىنابىنان قىلىشىن الا ۇمتىلعان ەكەن، حانىم جالعىزىم دەپ شالقاسىنان قۇلاي كەتىپتى. مۇنى كورگەن قالدان شەرىننىڭ باس قولباسشىسى زال:

— سابىر ەتىڭىزشى، مۇنىڭ سىرى بار كورىنەدى، سونى انىقتعان سوڭ ولتىرەرمىز، — دەپتى. سوندا بارىپ قالدان شەرىن اشۋىن باسىپ، قىلىشىن قىنابىنا سالىپتى دا:

— بيلىگىن ساعان بەردىم، تەكسەرىپ انىقتارسىڭ دا، جازالارسىڭ، — دەپتى. اپارىپ ءبىر زىندانعا تاستاپ، «نە ايتار ەكەن، باقىلاڭدارشى» دەپ قاراۋىل قويىپتى. ەسى-كۇشىن جيىپ العان حانىم بىلاي دەپتى: «قۇندىز ياك...»

«بۇل نە ءسوز» دەپ زال سۇراستىرا كەلسە، حاناباد حاننىڭ قۇندىز اتتى جالعىز بالاسى بولىپتى. «ياك» تاجىك تىلىندە «جالعىز» دەگەن ءسوز ەكەن. حانىمنىڭ «قۇندىز ياك» دەگەنى —  «جالعىز قۇندىزىم!» دەگەنى ەكەن. ول شەشەسىنىڭ وپاسىزدىعىنا شىداي الماي، بەتىنە تۇكىرىپتى دە، ءوزىنىڭ تۇلپار تايىن جالداپ ءوتىپ، توعاي ارالاپ، وڭتۇستىككە قاراي جۇرە بەرىپتى. ءبىر كۇن ءجۇرىپ، ەرتەسىنە ساسكەدە ويلى-قىرلى ءبىر جەرگە كەلىپ، تۇلپار تايىنان ءتۇسىپ، كوككە شالدىرىپتى.

سول شاقتا، قوي جايىپ جۇرگەن اق ساقالدى ءبىر كاريا كەلىپ، بالا مەن تۇلپار تايعا قاراي بەرىپتى. بالانىڭ جۇزىنەن حان بالاسى ەكەنىن، ءبىر نارسەگە وتە ىزالى ەكەنىن، استىنداعى تايىنىڭ تۇلپار تۇقىمىنان ەكەنىن شامالاپ، سۇراۋ سۇراپتى:

— كىم بولاسىڭ، قايدان شىقتىڭ، قايدا باراسىڭ، قايسى حاننىڭ بالاسىسىڭ؟ ايت شىنىڭدى، مەن اتا تۇتىنايىن، اشۋلى الاسىڭ بولسا، اقىل ايتايىن. جورتقان جولىڭا ءجون سىلتەيىن، جولاۋشى بولايىن، — دەپتى. سوندا بالا:

— ورنى تولماس وپاسىزدىق، الدانعان ساتقىن انا، ازاپ تارتقان اتا، كەمدىك ەتىپ، كەكتى قۋعان بالا. ءوزىم جالعىزبىن —  «قۇندىز ياك»، — دەپ، سازارىپ وتىرا كەتتى.

— بالام، اتا كەگىن الارسىڭ، حالقىڭا باسشى بولارسىڭ، اناڭ اۋىر ازابىن تارتار، وڭتۇستىكتى قوي، ءشول دالاعا، تاۋ- تاسقا كەز بولاسىڭ، شىعىسقا تارت — دەپ، ەكى قولىن جايىپ باتاسىن بەردى.

سونىمەن قۇندىز ياك كۇنشىعىسقا قاراي بەت الدى. كەشكە تامان ءبىر توبەگە بارىپ تۇنەپ شىقتى. ەرتەسىنە ساسكەلىك جەرگە بارعاندا شۇيگىن شوپكە كەزدەسىپ، تۇلپار تايىن وتتاتىپ الدى. سودان ءشوبى شۇيگىن بولعاندىقتان، «شۇيگىن توبە» اتانىپتى. كىشى بەسىن كەزىندە ءبىر كولگە جەتىپ، ەكى مەرگەنگە جولىعىپتى. ولارمەن بىرگە ەكى كۇن ءجۇرىپ، اڭ اۋلاپ، قۇس اتادى. ءۇشىنشى كۇنى قۇسى تاۋسىلعان سوڭ، ىلگەرى قاراي جۇرەدى. بۇل جەردىڭ قۇسى بىردە بار، بىردە جوق بولعاندىقتان، «باردان كول» دەپ اتاپ كەتەدى. ودان شىعىپ ءبىر قارا كورەدى. سوعان قاراي بەت الىپ ءجۇرىپ بارسا، ۇلكەن ءبىر توبە ەكەن. الىستان قاراسىن كورگەندىكتەن، مۇنى «قارا توبە» دەپ اتاپ كەتەدى. تاعى دا ىلگەرى قاراي ءجۇردى. الدىنان ءۇش-تورت ادام جولىعادى. ولاردان ءجون سۇراپ ەدى، ءجوندى جاۋاپ بەرمەدى. تەك قانا بىرەۋى «جۇڭگو» دەگەندەي اشۋلى ءۇن قاتتى. بالانىڭ ۇعىمىنشا «جۇڭگو توبە» بولدى دا، سول اتپەن اتالدى. جولاۋشىلاردىڭ ءبارى دە قالدان شەرىننىڭ ارتىنان ىزدەپ كەلە جاتقان ەلشىلەرى ەكەن. ناق سول شاقتا، قالماقتارعا قىتايلار سوعىس اشىپ، سونى حابارلاۋعا كەلە جاتقان بەتى ەكەن. ەندى ءبىراز جۇرگەن سوڭ، اق ساقالدى، اق شاشتى كارياعا قارسى كەلەدى دە، «اق اتا» ەكەن عوي دەپ سالەم بەرىپ وتە شىعادى. تاعى جۇرەدى. جۇما نامازىن وقىپ شىعىپ كەلە جاتقان ءبىر توپ وڭكەي اق شاشتى، اق ساقالدى، اق سالدەلى شالدارعا كەز بولىپ، اتىنان تۇسە قالىپ، سالەم بەرىپ، قولىن قۋسىرىپ تۇرا بەرەدى. بالانىڭ ادەپتىلىگىنە ريزا بولعان سەكسەن اقساقال قولىن جايىپ باتا بەرەدى. مىنە، سول جەر «سەكسەن اتا» اتالىپ قالىپتى.

نە كەرەك، حانابادتىڭ جالعىز بالاسى شىرشىق وزەنىنىڭ شىعىس تۇستىك بەتىمەن كۇن شىعىسقا كەتە بەرەدى. بارىپ-بارىپ اياعى ىسكەندەر زۇلقارنايىننىڭ اتىنا قويىلعان جەردىڭ ۇستىڭگى جاعىنان «جامان جار» دەگەن جار كەشۋدەن شىرشىقتىڭ تەرىستىك بەتىنە ءوتىپ، سول بالا قازىقۇرت تاۋىنا قاراي كەتىپتى. قايدا جۇرگەنى بەلگىسىز، ءالى جوق.

ال باياعى وپاسىز حانىمنىڭ تەكسەرۋ، جازالاۋ بيلىگىن قولىنا العان باس ءۋازىر، قولباسى زال جالعىز بالا قۇندىز ياكتىڭ كەتكەن ءىزى-توزىن سۇراستىرىپ بىلگەن سوڭ، حانىم سۇلۋدى ەرتىپ الىپ، ىزدەۋگە كىرىسەدى. بۇلار دا ءتۇس مەزگىلى بولعان شامادا، قوي جايىپ جۇرگەن شالعا جولىعىپ، «بۇل قاي جەر؟ دەپ سۇرايدى.

— قۇندىز ياك...

— نە دەيسىڭ، قۇندىز ياك؟ ول كىم؟ ول قايدا؟ — دەپ حانىم ەڭىرەپ جىلاي بەرەدى. قويشى شال بۇل جەردە كوپ جىلدان بەرى قوي جاياتىنىن، وسىدان ون شاقتى كۇن بۇرىن ءدال وسىندا ءبىر بالانىڭ كەلگەنىن، اتى قۇندىز ياك ەكەنىن باياندايدى. ونىڭ جول باعىتىن ايتىپ بەرگەن سوڭ، زال مەن حانىم بەتتى كۇن شىعىسقا اۋدارادى. كەشتەتىپ ءبىر توبەگە جەتىپ، جاتىپ دەمالادى. اتتارىن شالدىرادى. ەكەۋىنىڭ دە بوز بالالىعى ۇستاپ، بىرىمەن ءبىرى جاناسادى. سول كۇننەن باستاپ ەرلى-زايىپتى ادامداي بولىپ كەتەدى. بۇلار دا تالاي-تالاي توبەگە كەزىگەدى. وزدەرىنشە ات قويادى. سوڭىنان وسى جەرلەر سولار قويعان اتپەن اتالىپ كەتەدى. «ات تۇياعى جەتكەن جەر» دەپ، ءبىر توبەگە «تۇياق توبە» دەپ ات قويادى. كەسىرلى ايەل بولعاندىق — استىنداعى ايعىرى زورىعىپ ولەدى. سول توبەنى «ايعىر سويعان» دەپتى. ەكەۋى جالعىز اتقا مىنگەسىپ جۇرە بەرەدى دە، ىشىپ-جەيتىن تاماعىن، قالتاسىنداعى اقشاسىن تاۋىسىپ الادى. سول جەردى «شونتاي توبە» اتايدى.

ازىپ-توزىپ شىرشىقتىڭ تەرىستىك بەتىنە ءوتىپ، قازاق دالاسىنا ەنە باستايدى. سوندا زال تۇرىپ:

— مىنا جەرگە سۋ شىعارىپ، ەل قوندىرسا، ەگىن سالسا، قانداي بولار ەدى، — دەپ ارماندايدى. اي جارىمداي ءجۇرىپ، بالانى تابا الماي، كوڭىلدەرى وكسىپ قايتىپ كەلسە، قالدان شەرىن تاس-تالقان بولىپ اشۋلانىپ وتىر ەكەن. اتامەكەن ەلىنە قىتايلار شابۋىل جاساپ، وزدەرى سياقتى زار جىلاتىپ جاتىر ەكەن. ورنىنا زالدى حان كوتەرىپ، ءوزى ەلىنە اسىعىس ءجۇرىپ كەتتى.

مۇندا قالعان زال مەن حانىم وزدەرى العاشقى قوسىلىپ، مەيىرىن قاندىرعان جەرى «توي توبەگە» ەل-جۇرتتى جيىپ، وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويىن جاساپ، ات شاپتىرىپ، بايگە تىگىپ، بالۋان كۇرەستىرىپ، بي بيلەتىپ، جىر ايتقىزىپ، كۇي تارتقىزىپ بىر-بىرىنە قوسىلدى. وسى تويعا اتتىلى دا، جاياۋ دا شۇباپ بارا بەرگەن. كەدەي سورلىدا نە كولىك بولسىن، كوبىنە جاياۋ بارعان. سودان سىقاق رەتىندە: «توي توبە — اقىماققا نە دەگەن جول» دەگەن ماقال قالىپتى. باياعى توي بولعان توبە «توي توبە» اتالىپتى. حاندىق پەن حانىمدىق قولىنا تيگەن زال مەن حانىم ءوز ارماندارىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن شىرشىق وزەنىنەن كەلەس وزەنىنە قاراي ارىق قازدىرىپ، سۋ شىعارماق بولىپتى. مىڭداعان ادامدى اياۋسىز ىستەتىپتى. ارىق شابىلىپ بىتكەن سوڭ شىرشىققا بوگەۋ سالىپ، سۋ قويسا، زال قازدىرعان ارىقتان سۋ سارقىراپ اعىپتى دا، حانىم قازعان ارىقتان سۋ اقپاي قويىپتى. ىزاسى كەلگەن حانىم: «ماعان قاستىق ىستەگەنسىڭدەر، — دەپ، مىڭداعان ەڭبەكشىلەردىڭ باسىن كەسىپ، قانىن اعىزىپتى.

سودان حانىم قازدىرعان ارىق «قان ارىق» اتانىپ كەتىپتى. وتانىنا، ەل-جۇرتىنا، ادال جۇبايىنا وپاسىزدىق ىستەگەن حانىم اقىرىندا حالىق قاھارىنا ۇشىراپ، جىندانىپ ءولىپتى.

وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:

ءجالاڭتوس باتىر

ەلشىبەك باتىر تۋرالى

ەر جاۋعاش

---