قان سوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا
قان سوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا (سىنىپتان تىس ساباق 3 سىنىپ)
حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق اڭ اۋلاۋ داستۇرىمەن تانىستىرۋ تاربيە ساعاتىنىڭ كوزدەگەن ماقساتى: اڭ اۋلاۋ ءداستۇرىنىڭ قالىپتاسۋى، قۇسبەگى، قىراندار يەسى تۋرالى ايتىپ، قىران جابدىقتارىمەن تانىستىرۋ.
تاقتاعا اڭشىلاردىڭ اڭشىلىق كاسىبىنىڭ كورىنىستەرى بەينەلەنگەن سۋرەتتەرى، قىران بۇركىتتىڭ، سونداي - اق پلاكاتقا قىران باپتاعاندا قولدانىلاتىن بۇيىمداردىڭ (توماعا، اياققاپ، بالىق باۋ، تۇعىر، جەم قالتا، جەم ساۋىت) سۋرەتتەرى سالىنىپ ىلىنەدى.
- قۇرمەتتى وقۋشىلار جانە قوناقتار! سىزدەر ءبىزدىڭ «قان سوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا» اتتى سىنىپتان تىس ساباعىمىزعا قاتىسىپ وتىرسىزدار.
بۇدان ءارى «اقساق قۇلان» كۇي وينالادى. تىڭداۋ كەزىندە 2 وقۋشى اباي ولەڭىنەن ءۇزىندى وقيدى.
ۇل بالا:
قان سوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا،
تاستان تۇلكى تابىلار اڭدىعانعا.
جاقسى ات پەن تاتۋ جولداس ءبىر عانيبەت،
ىڭعايلى ىقشام كيىم اڭشى ادامعا.
قىز بالا:
سالاڭ ەتىپ جولىقسا قايتقان ءىزى،
ساعادان سىمپىڭ قاعىپ ءىز شالعاندا.
بۇركىتشى تاۋ باسىندا، قاعۋشى ويدا،
ءىزدىڭ بەتىن تۇزەتىپ اڭداعاندا.
ۇل بالا:
توماعاسىن تارتقاندا ءبىر قىرىمنان،
قىران قۇس كوزى كورىپ سامعاعاندا.
تومەن ۇشسام، تۇلكى ورلەپ قۇتىلار دەپ،
قاندى كوز قايقاڭ قاعىپ شىقسا اسپانعا.
قىز بالا:
كورە تۇرا قالادى قاشقان تۇلكى،
قۇتىلماسىن بىلگەن سوڭ، قۇر قاشقانعا.
اۋزىن اشىپ قوقاقتاپ، ءتىسىن قايراپ،
ول دا تالاس قىلادى شىبىن جانعا.
قىزىق كورەر، كوڭىلدى بولسا اڭشىلار،
شابار جەرىن قاراماس جىعىلعانعا.
ءمۇعالىم: - كەرەگەمىز – اعاش، اتا - بابامىز – قازاق، - دەگەندەي، باتىرلارىمىز ەلىن، جەرىن جاۋدان قورعاۋمەن بىرگە، اڭ اۋلاپ، اڭشىلىق ءداستۇر ەتىپ حالقىن باققان. ءسويتىپ، بۇرىن ءبىزدىڭ حالقىمىز اڭشىلىقتى كۇن كورىستىڭ ءبىرى دەپ ساناسا، بۇگىندە ونى ساۋىق - سايران، ءسان - سالتانات ءراسىمى دارەجەسىندە قىزىقتاپ تاماشالايدى.
ساياتشىلىقتى حالىق ەجەلدەن ونەردىڭ ءبىر ءتۇرى دەپ باعالاعان. ونى پايدا تابۋ نەمەسە كۇن كورىس كوزى ساناماعان. حالىق مادەنيەتى مەن اسا كورنەكتى قايراتكەرلەرى - شوقان، اباي، اقان سەرى جانە باسقالار ساياتشىلىقتى قاتتى ۇناتقان. وعان ولاردىڭ قىراندار جايلى جازعان كوپتەگەن شىعارمالارى كۋا. ءبىر كەزدە قالىڭ جۇرتتى قايران قالدىرىپ، تالايلاردىڭ تاڭدايىن قاقتىرعان وسىناۋ ونەر بىرتىندەپ كومەسكىلەنىپ جوعالىپ بارا جاتىر. ساياتشىلىق – عاجاپ قۇبىلىس، ۇلكەن ونەر، زور عىلىم. ساياتشىلىق ونەرى ارقىلى حالىق تابيعاتپەن قويان - قولتىق ارالاسىپ، ءبىر - بىرىنە جاقىندىعىن سەزىنەدى.
كىرىسپە سوزدەن سوڭ سۇراق - جاۋاپقا كەزەك بەرىلەدى.
سۇراق:- ساياتشىلىقتى قالاي تۇسىنەسىڭدەر؟
- كوشپەلى ءومىر سالتىن باستان كەشىرگەن حالقىمىز تابيعاتپەن مەيلىنشە جاقىن بولعان. سونىمەن بىرگە ۋاقىتتى كوڭىلدى وتكىزۋدىڭ جولى رەتىندە دە اڭ اۋلاۋ، ساياتشىلىقتى كەڭىنەن پايدالانعان.
سۇراق: - اڭكوس دەپ كىمدى اتايمىز؟
- اڭ مەن اڭشى اراسىنداعى اڭدىسۋدى ايتىپ بىتىرۋگە بولمايدى. ءبارىن ءبىلىپ بولمايتىن سىرلار وتە كوپ. ءبىراق وسىنىڭ بارىنە ءمان بەرەتىن ادامدى قازاق حالقى - اڭكوس دەپ اتايدى. اڭكوس ءسوزى اۋلاپ جۇرگەن اڭىنىڭ سىرىن، سيپاتىن تۇسىنە بىلەتىن ادام دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. مىسالى: اڭشى اڭ اۋلاۋ قىزىعىنا ءتۇسىپ، قۇزار بيىك تاۋعا قالاي شىققانىن بىلمەي قالادى. ول تاۋدان وزدىگىنەن تۇسە المايدى، سودان كەيىن قاعۋشىلار مارالدى اڭكوسكە قاراي ايدايدى، مارالداردى كورگەن اڭكوس ولاردى قۋىپ تاۋدان قالاي تۇسكەنىن دە بىلمەي قالادى.
سۇراق: - قۇسبەگى دەپ كىمدى ايتامىز؟
- قۇسبەگى – قىراندى تۇرگە، توپقا جەكە ايىرا بىلەتىن ادام. ولار ءوز ىشىنەن تەككە، تۋىستىققا، ۇرپاققا بولىنەدى. قىران قۇستاردىڭ ءتۇر - تۇلعاسىنا، سۇيەك بىتىمىنە قاراي قۇستى سىناي بىلەتىن سىنشى ادام. قىراندى ۇيرەتە، تۇلەتە بىلەتىن، اڭعا سالا بىلەتىن، باۋ قىلاۋىن تۇسىرمەي ۇستاي بىلەتىن ادام.
سۇراق: - بۇركىتشى دەپ كىمدى ايتامىز
- بۇركىتشى – بۇركىتتى ۇستاپ، ونى باپتاپ اڭعا سالا بىلەتىن اڭ مەن قۇستان جان - جاقتى ساۋاتتى ادام.
سۇراق: - قاعۋشى قانداي ادام؟
- قاعۋشى دەپ قولىندا قۇس جوق، تىعىلىپ جاتقان اڭدى ۇركىتەتىن ادامدى ايتامىز.
سۇراق: - سالبۋرىن دەگەنىمىز كىمدەر؟
- سالبۋرىن - ساياتشىلىق جانە اڭ اۋلاۋ كاسىبىنىڭ ءبىر ءتۇرى. اڭ اۋلاۋ ماۋسىمى كەزىندە اڭشىلار توپتاسىپ، اڭى مول جەرلەرگە ساپار شەگەدى. ول جەردە جولى بولعان اڭشىلار توپتالىپ كەلىپ اڭدارىن سويىپ، تاباق - تاباق قۋىرداق جەپ، سورپاسىن اياق - اياعىمەن ءسىمىرىپ الادى.
وسىلاردى - سالبۋرىندار دەيدى.
سۇراق: -«باپ» دەگەن ءسوزدى قالاي تۇسىنەسىڭدەر؟
- تىلىمىزدە باپ ءسوزى وتە كوپ كەزدەسەدى. مىسالى: «ات شاپپايدى، باپ شابادى». بابىنا كەلگەن تۇلپارداي، جىر تەڭىزىن شالقىتار جامبىل كەلدى بابىنا دەگەندەي. قىران بۇركىت نە المايدى، سالسا باپتاپ - ءتارىزدى ناقىل سوزدەر بار.
سۇراق: - ۇلى ادامداردىڭ قانداي سوزدەرىن بىلەسىڭدەر؟
- تابيعاتتا ەركىن ءجۇرىپ، اڭ قۋىپ، بۇركىت سالۋ، سايات قۇرىپ باي تابيعاتتى تاماشالاۋدا ۇلى اباي اتامىزدىڭ ولەڭ شۋماعى ەسكە تۇسەدى.
تاۋدان شيە تەرگەندەي الا بەرسەڭ،
ءبىر جاسايسىڭ قۇمارىڭ ءار قانعاندا،
كوكىرەكتە جاماندىق، ەش نيەت جوق.
اڭ بولادى كەڭەسىڭ قۇس سالعاندا.
ەشكىمگە زيانى جوق ءوزىم كورگەن.
ءبىر قىزىق ءىسىم ەكەن سۇم جالعاندا.
(كۇي تاباقتان «جەزكيىك» ءانى تىڭدالادى. ونىڭ ءمانى تۇسىندىرىلەدى.)
ماقال - ماتەلدەر وقىلىپ، ءمانى تۇسىندىرىلەدى.
1. بابا بۇركىت بارلاپ ۇشار
بالاپان بۇركىت شارالاپ ۇشار.
2. جاپالاق سيپاعانمەن، سۇڭقار بولماس.
3. قۇس قاناتىمەن ۇشىپ،
قۇيرىعىمەن قونادى.
4. اتبەگى تۇياعىنا قارار،
قۇسبەگى قياعىنا قارار.
5. «اڭدى نە كورىنبەگەن اتادى،
نە ەرىنبەگەن اتادى.
6. سۇڭقار – قۇستىڭ تورەسى،
لاشىن - قۇستىڭ جەندەتى.
7. قۇستىڭ العانىنان، سالعانى قىزىق.
ءمۇعالىم: قۇسقا اۋا، بالىققا سۋ، اڭعا ورمان كەرەك. اڭدى كەز كەلگەن ادامعا اتۋعا رۇقسات ەتپەيدى، ءوزىنىڭ اتۋ مەرزىمى بار. كەيبىر اڭدار تۇقىمى ازايىپ كەتكەندىكتەن ولار قىزىل كىتاپقا تىركەلەدى.
تابيعاتتى ايالاپ ورماندى القاپتى كوبەيتكەندە عانا اڭدار كوبەيەدى.
باستاۋشى وقۋشى:
تاماشا قىردان قىزىل تۇلكى اۋلاسا،
تۇلكىگە قۇماي قوسىپ قيقۋلاسا.
تاماشا قانجىعاڭدى قانداپ قايتساڭ،
تاماشا سونىڭ ءبارى مۇمكىن بولسا. – دەپ سىنىپتان تىس ساباقتىڭ اياقتالعاندىعىن حابارلايدى.
وقۋشىلار ساباقتان العان اسەرلەرىن ايتىپ، تاراسادى.
حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق اڭ اۋلاۋ داستۇرىمەن تانىستىرۋ تاربيە ساعاتىنىڭ كوزدەگەن ماقساتى: اڭ اۋلاۋ ءداستۇرىنىڭ قالىپتاسۋى، قۇسبەگى، قىراندار يەسى تۋرالى ايتىپ، قىران جابدىقتارىمەن تانىستىرۋ.
تاقتاعا اڭشىلاردىڭ اڭشىلىق كاسىبىنىڭ كورىنىستەرى بەينەلەنگەن سۋرەتتەرى، قىران بۇركىتتىڭ، سونداي - اق پلاكاتقا قىران باپتاعاندا قولدانىلاتىن بۇيىمداردىڭ (توماعا، اياققاپ، بالىق باۋ، تۇعىر، جەم قالتا، جەم ساۋىت) سۋرەتتەرى سالىنىپ ىلىنەدى.
- قۇرمەتتى وقۋشىلار جانە قوناقتار! سىزدەر ءبىزدىڭ «قان سوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا» اتتى سىنىپتان تىس ساباعىمىزعا قاتىسىپ وتىرسىزدار.
بۇدان ءارى «اقساق قۇلان» كۇي وينالادى. تىڭداۋ كەزىندە 2 وقۋشى اباي ولەڭىنەن ءۇزىندى وقيدى.
ۇل بالا:
قان سوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا،
تاستان تۇلكى تابىلار اڭدىعانعا.
جاقسى ات پەن تاتۋ جولداس ءبىر عانيبەت،
ىڭعايلى ىقشام كيىم اڭشى ادامعا.
قىز بالا:
سالاڭ ەتىپ جولىقسا قايتقان ءىزى،
ساعادان سىمپىڭ قاعىپ ءىز شالعاندا.
بۇركىتشى تاۋ باسىندا، قاعۋشى ويدا،
ءىزدىڭ بەتىن تۇزەتىپ اڭداعاندا.
ۇل بالا:
توماعاسىن تارتقاندا ءبىر قىرىمنان،
قىران قۇس كوزى كورىپ سامعاعاندا.
تومەن ۇشسام، تۇلكى ورلەپ قۇتىلار دەپ،
قاندى كوز قايقاڭ قاعىپ شىقسا اسپانعا.
قىز بالا:
كورە تۇرا قالادى قاشقان تۇلكى،
قۇتىلماسىن بىلگەن سوڭ، قۇر قاشقانعا.
اۋزىن اشىپ قوقاقتاپ، ءتىسىن قايراپ،
ول دا تالاس قىلادى شىبىن جانعا.
قىزىق كورەر، كوڭىلدى بولسا اڭشىلار،
شابار جەرىن قاراماس جىعىلعانعا.
ءمۇعالىم: - كەرەگەمىز – اعاش، اتا - بابامىز – قازاق، - دەگەندەي، باتىرلارىمىز ەلىن، جەرىن جاۋدان قورعاۋمەن بىرگە، اڭ اۋلاپ، اڭشىلىق ءداستۇر ەتىپ حالقىن باققان. ءسويتىپ، بۇرىن ءبىزدىڭ حالقىمىز اڭشىلىقتى كۇن كورىستىڭ ءبىرى دەپ ساناسا، بۇگىندە ونى ساۋىق - سايران، ءسان - سالتانات ءراسىمى دارەجەسىندە قىزىقتاپ تاماشالايدى.
ساياتشىلىقتى حالىق ەجەلدەن ونەردىڭ ءبىر ءتۇرى دەپ باعالاعان. ونى پايدا تابۋ نەمەسە كۇن كورىس كوزى ساناماعان. حالىق مادەنيەتى مەن اسا كورنەكتى قايراتكەرلەرى - شوقان، اباي، اقان سەرى جانە باسقالار ساياتشىلىقتى قاتتى ۇناتقان. وعان ولاردىڭ قىراندار جايلى جازعان كوپتەگەن شىعارمالارى كۋا. ءبىر كەزدە قالىڭ جۇرتتى قايران قالدىرىپ، تالايلاردىڭ تاڭدايىن قاقتىرعان وسىناۋ ونەر بىرتىندەپ كومەسكىلەنىپ جوعالىپ بارا جاتىر. ساياتشىلىق – عاجاپ قۇبىلىس، ۇلكەن ونەر، زور عىلىم. ساياتشىلىق ونەرى ارقىلى حالىق تابيعاتپەن قويان - قولتىق ارالاسىپ، ءبىر - بىرىنە جاقىندىعىن سەزىنەدى.
كىرىسپە سوزدەن سوڭ سۇراق - جاۋاپقا كەزەك بەرىلەدى.
سۇراق:- ساياتشىلىقتى قالاي تۇسىنەسىڭدەر؟
- كوشپەلى ءومىر سالتىن باستان كەشىرگەن حالقىمىز تابيعاتپەن مەيلىنشە جاقىن بولعان. سونىمەن بىرگە ۋاقىتتى كوڭىلدى وتكىزۋدىڭ جولى رەتىندە دە اڭ اۋلاۋ، ساياتشىلىقتى كەڭىنەن پايدالانعان.
سۇراق: - اڭكوس دەپ كىمدى اتايمىز؟
- اڭ مەن اڭشى اراسىنداعى اڭدىسۋدى ايتىپ بىتىرۋگە بولمايدى. ءبارىن ءبىلىپ بولمايتىن سىرلار وتە كوپ. ءبىراق وسىنىڭ بارىنە ءمان بەرەتىن ادامدى قازاق حالقى - اڭكوس دەپ اتايدى. اڭكوس ءسوزى اۋلاپ جۇرگەن اڭىنىڭ سىرىن، سيپاتىن تۇسىنە بىلەتىن ادام دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. مىسالى: اڭشى اڭ اۋلاۋ قىزىعىنا ءتۇسىپ، قۇزار بيىك تاۋعا قالاي شىققانىن بىلمەي قالادى. ول تاۋدان وزدىگىنەن تۇسە المايدى، سودان كەيىن قاعۋشىلار مارالدى اڭكوسكە قاراي ايدايدى، مارالداردى كورگەن اڭكوس ولاردى قۋىپ تاۋدان قالاي تۇسكەنىن دە بىلمەي قالادى.
سۇراق: - قۇسبەگى دەپ كىمدى ايتامىز؟
- قۇسبەگى – قىراندى تۇرگە، توپقا جەكە ايىرا بىلەتىن ادام. ولار ءوز ىشىنەن تەككە، تۋىستىققا، ۇرپاققا بولىنەدى. قىران قۇستاردىڭ ءتۇر - تۇلعاسىنا، سۇيەك بىتىمىنە قاراي قۇستى سىناي بىلەتىن سىنشى ادام. قىراندى ۇيرەتە، تۇلەتە بىلەتىن، اڭعا سالا بىلەتىن، باۋ قىلاۋىن تۇسىرمەي ۇستاي بىلەتىن ادام.
سۇراق: - بۇركىتشى دەپ كىمدى ايتامىز
- بۇركىتشى – بۇركىتتى ۇستاپ، ونى باپتاپ اڭعا سالا بىلەتىن اڭ مەن قۇستان جان - جاقتى ساۋاتتى ادام.
سۇراق: - قاعۋشى قانداي ادام؟
- قاعۋشى دەپ قولىندا قۇس جوق، تىعىلىپ جاتقان اڭدى ۇركىتەتىن ادامدى ايتامىز.
سۇراق: - سالبۋرىن دەگەنىمىز كىمدەر؟
- سالبۋرىن - ساياتشىلىق جانە اڭ اۋلاۋ كاسىبىنىڭ ءبىر ءتۇرى. اڭ اۋلاۋ ماۋسىمى كەزىندە اڭشىلار توپتاسىپ، اڭى مول جەرلەرگە ساپار شەگەدى. ول جەردە جولى بولعان اڭشىلار توپتالىپ كەلىپ اڭدارىن سويىپ، تاباق - تاباق قۋىرداق جەپ، سورپاسىن اياق - اياعىمەن ءسىمىرىپ الادى.
وسىلاردى - سالبۋرىندار دەيدى.
سۇراق: -«باپ» دەگەن ءسوزدى قالاي تۇسىنەسىڭدەر؟
- تىلىمىزدە باپ ءسوزى وتە كوپ كەزدەسەدى. مىسالى: «ات شاپپايدى، باپ شابادى». بابىنا كەلگەن تۇلپارداي، جىر تەڭىزىن شالقىتار جامبىل كەلدى بابىنا دەگەندەي. قىران بۇركىت نە المايدى، سالسا باپتاپ - ءتارىزدى ناقىل سوزدەر بار.
سۇراق: - ۇلى ادامداردىڭ قانداي سوزدەرىن بىلەسىڭدەر؟
- تابيعاتتا ەركىن ءجۇرىپ، اڭ قۋىپ، بۇركىت سالۋ، سايات قۇرىپ باي تابيعاتتى تاماشالاۋدا ۇلى اباي اتامىزدىڭ ولەڭ شۋماعى ەسكە تۇسەدى.
تاۋدان شيە تەرگەندەي الا بەرسەڭ،
ءبىر جاسايسىڭ قۇمارىڭ ءار قانعاندا،
كوكىرەكتە جاماندىق، ەش نيەت جوق.
اڭ بولادى كەڭەسىڭ قۇس سالعاندا.
ەشكىمگە زيانى جوق ءوزىم كورگەن.
ءبىر قىزىق ءىسىم ەكەن سۇم جالعاندا.
(كۇي تاباقتان «جەزكيىك» ءانى تىڭدالادى. ونىڭ ءمانى تۇسىندىرىلەدى.)
ماقال - ماتەلدەر وقىلىپ، ءمانى تۇسىندىرىلەدى.
1. بابا بۇركىت بارلاپ ۇشار
بالاپان بۇركىت شارالاپ ۇشار.
2. جاپالاق سيپاعانمەن، سۇڭقار بولماس.
3. قۇس قاناتىمەن ۇشىپ،
قۇيرىعىمەن قونادى.
4. اتبەگى تۇياعىنا قارار،
قۇسبەگى قياعىنا قارار.
5. «اڭدى نە كورىنبەگەن اتادى،
نە ەرىنبەگەن اتادى.
6. سۇڭقار – قۇستىڭ تورەسى،
لاشىن - قۇستىڭ جەندەتى.
7. قۇستىڭ العانىنان، سالعانى قىزىق.
ءمۇعالىم: قۇسقا اۋا، بالىققا سۋ، اڭعا ورمان كەرەك. اڭدى كەز كەلگەن ادامعا اتۋعا رۇقسات ەتپەيدى، ءوزىنىڭ اتۋ مەرزىمى بار. كەيبىر اڭدار تۇقىمى ازايىپ كەتكەندىكتەن ولار قىزىل كىتاپقا تىركەلەدى.
تابيعاتتى ايالاپ ورماندى القاپتى كوبەيتكەندە عانا اڭدار كوبەيەدى.
باستاۋشى وقۋشى:
تاماشا قىردان قىزىل تۇلكى اۋلاسا،
تۇلكىگە قۇماي قوسىپ قيقۋلاسا.
تاماشا قانجىعاڭدى قانداپ قايتساڭ،
تاماشا سونىڭ ءبارى مۇمكىن بولسا. – دەپ سىنىپتان تىس ساباقتىڭ اياقتالعاندىعىن حابارلايدى.
وقۋشىلار ساباقتان العان اسەرلەرىن ايتىپ، تاراسادى.
You Might Also Like
