InfoHub Logo

ورتا جاستا مۇقان دەگەن كىسىنىڭ سۇتجيرەن دەگەن بايگە اتى بولعان.

ءبىر اتىنىڭ ءۇستىن تاراپ، سىلاپ-سيپاپ: — جانۋارىم، قۋسام، جەتەتىن، قاشسام، قۇتىلاتىن قاناتىمسىڭ عوي، — دەپ اتىمەن سويلەسىپ، قاننەن قاپەرسىز تۇر ەدى، سىرت جاعىنان ءىنىسى:

— اعا، ماعان اتىڭىزدى بەرىڭىزشى. جولاننىڭ قىزىنىڭ تويى بولادى ەكەن. سوعان بارايىن دەپ ەدىم. اعا دەيمىن-اۋ، تۇنەۋگۇنى سارجاننىڭ تويىندا مەن سۇتجيرەنمەن كوكپار تارتتىم، ەشكىمگە بەرمەدىم. ماعان ءبىر ادام دا جەتە الماي، كوش جەردە قالىپ قويادى.

مۇقان:

— جوق، شاكەر، بىر-ەكى رەت بەردىم. جالعىز اتىم. سەن الاڭعاسارلانىپ، ەلدە نەشە توي بولسا سۇتجيرەندى مىنگىڭ كەلەدى. تاۋ-تاس دەمەي، جىرا-شۇڭقىر دەمەي، شابا بەرەتىنىڭ بار. نە ءوزىڭدى، نە اتتى مەرت قىلارسىڭ. سۇتجيرەنگە ءۇيىر بولا بەرمە. ەندى بەرمەيمىن. ءوز اتىڭدى مىنسەڭشى.

شاكەر دولدانىپ كەتىپ بارا جاتىپ:

— وسى بالاسىز قۋباسقا جۇيرىك ات نە تەڭى ەكەن؟ — دەگەن ءسوزى مۇقاننىڭ جۇرەگىنە وقتان دا جامان قادالدى. نە دەرىن بىلمەدى.

شاكەر مۇقاننىڭ ماسەن دەگەن اعاسىنىڭ بالاسى ەدى. مۇقاندا پەرزەنت جوق بولاتىن. شاكەر ءىنىسى سونى بەتىنە باسىپ كەتى. مۇقان نازالانىپ، وي تۇبىنە شومىپ وتىر. ايەل الۋعا قالىڭعا بەرەر مالى جوق. ءبىر ات، ءبىر بيە، ەكى سيىرى، بەس ەشكىسى عانا بار. «مۇنداي ءسوزدى ەستىپ وتىرعانشا، ناعاشىما بارايىن، بولماسا قاڭعىپ كەتەيىن» دەپ تۇجىرىم جاساپ، سۇتجيرەندى ەرتتەپ ءمىنىپ، ۇيىنەن شىعىپ كەتەدى. ناعاشى جۇرتى الىس ەلدە بولاتىن. جول ازىق الدى. قايدا باراتىنى جونىندە ءۇي ىشىنە ءتىس جارىپ ايتپادى. ايتەۋىر اتىنا سەنەدى. ەكى كۇن، ەكى ءتۇن ەلسىز دالادا كەلە جاتىر. ايدالادا كوپ بەيىتتەر كەزدەستى.

جانىنان وتە بەرىپ ەدى، اتتىڭ پىسقىرعان دىبىسى ەستىلدى. «بۇل نە عاجاپ، ميداي دالا، ەل جوق. يەن دالا، الدە ۇرى ما، الدە اداسىپ قالعان جىلقى ما، بىلەيىن» دەپ بەيىتتىڭ ءىشىن ارالاپ كەلە جاتسا، ءتورت قۇلاقتى ۇلكەن ءبىر بەيىتتىڭ ىشىندە ۇستىندە كۇمىس ەرتوقىمى بار، قارا قاسقا ات تۇر. تىزگىندى بەيىتتىڭ قۇلاعىنا اسىرا ىلگەن ەكەن. ات شولدەپ، ءارى اشىعىپ، بۇرالىپ ولۋگە اينالعان. يەسىن ىزدەپ ەدى، دىبىس بولمادى. اشىققان اتتى
وزەن بويىنا اپارىپ، سۋارىپ اۋىزدىعىن الىپ، ەرتوقىمىن الىپ، اياعىن تۇساپ، وتقا جىبەردى. «ەندى مۇنىڭ يەسىن تابايىن» دەپ بەيىتتىڭ ءىشىن ارالاپ، ايقايلاپ دىبىس بەرىپ شاقىرىپ ەدى، ەشكىم كوزگە ىلىنبەدى.

«نە دە بولسا بۇل قۇلاعان بەيىتتەردىڭ ىشىندە وتىرعان شىعار. نە ءولىپ قالعان شىعار» دەپ، قۇلاپ ۇڭىرەيگەن بەيىتتەرگە ەڭ كەيىپ، ەڭبەكتەپ كىرىپ قاراۋعا كىرىستى. اياق جاعى قۇلاعان ءبىر ءقابىردىڭ ىشىنە قولىن سۇعىپ قارادى. «مۇمكىن وسىندا جاتقان شىعار» دەپ. قولىنا ءبىر كەبىس ىلىكتى، الىپ قاراسا كوك ساۋىرلاعان، كۇمىس شەگەلى اشەكەيلى ايەل كەبىسى ەكەن. «مۇنىڭ ەگەسى دە وسى قابىردە جاتىر ەكەن عوي» دەگەن ويمەن ىشىنە ءتۇسىپ قاراسا، ءبىر ايەل كيىمىمەن جاتىر. «ءولىپ قالعان با» دەپ جۇرەگىنە قولىنا سالسا، ازداپ سوعىپ جاتىر ەكەن. كوردەن الىپ شىعىپ قاراسا، بويجەتكەن، جاپ-جاس قىز بالا ەكەن. اۋزىنا ازداپ سۋ تامىزدى. العاشقىدا سۋدى جۇتۋعا ءالى كەلمەدى. بىرتە-بىرتە ازداپ جۇتا باستادى. ەپتەپ كوزىن دە اشۋعا اينالدى. مۇقان كىم ەكەنىن بىلۋگە اسىعىپ:

— قاراعىم، كىم بولاسىڭ؟ ءجونىڭدى ايتا الاسىڭ با؟ — دەپ سۇراپ ەدى. قىز:

— اعا، مەن اشپىن عوي. اۋەلى ماعان ازداپ تاماق بەرىڭىز، سودان سوڭ ازداپ دەم الايىن، سويلەۋگە ءقازىر ءالىم جوق، — دەپ سىبىرلاپ، ءالسىز عانا ءبولىپ-بولىپ ايتتى. ازداپ تاماق بەردى. تاعى دا سۋسىن جۇتقىزىپ بارىپ، كوتەرىپ قىزدى وزەن جاعاسىنا اپاردى. استىنا توقىمىن توسەپ جاتقىزدى. ءتورت، بەس ساعات دەم الىپ ۇيىقتادى. سودان كەيىن ويانىپ، كوزىن اشتى. تاعى دا ازداپ تاماق، سۋسىن بەردى. ءاستى-استى ءال كىرىپ، بەرى قاراي باستادى.

قىز:

— اعا، ەندى مەن ەپتەپ ءوز جاعدايىمدى بايان ەتەيىن، — دەدى، — مەن ءبىر اتاقتى ومار دەگەننىڭ قىزى ەدىم. مەنى اتاستىرىپ باراتىن جەرىم دە اتاقتى التاي رۋى بولاتىن. وسىدان ءبىر جەتى بۇرىن قۇدالار كەلىپ، ويىن-تويىم ءوتىپ، ۇزاتىلىپ، ەلدەن 10-15 شاقىرىم شىققان سوڭ، يەندەۋ جەردە كەلە جاتىر ەدىك، ءبىر بەلەڭنەن ءبىر توپ ادام شىعا كەپ، بىزگە قاراي قاپتاپ شاۋىپ كەلە جاتتى. ءبىز قاشتىق. ماعان كۇيەۋىم ايتتى: «سەن قولعا تۇسپە، اتىڭ جەتكىزبەيدى عوي. قاشىپ كەتە بەر، قولعا تۇسسەڭ، قور بولاسىڭ» دەدى. سونىمەن العا قاراي كەتە بەردىم. كۇن دە باتتى، تۇنىمەن ءجۇرىپ وتىردىم. تاڭ دا اتتى. ارتىمدا كەلە جاتقان ەشكىم جوق. ميداي دالاعا شىعىپ كەتكەن ەكەم. قايدا بارارىمدى بىلمەيىن. نەشە كۇندەي اش ءجۇردىم. ۇشى-قيىرى جوق، جازىق دالا ماڭايعا كوز جىبەرسەم، اۋىل جوق، نە ەسكى جۇرت جوق. مەڭ-زەڭ بولىپ، باسىم اينالىپ، ابدەن السىرەپ، اتتان اۋىپ ءتۇسىپ، قۇلاۋعا اينالدىم. اتىم دا اشىقتى، ءارى شولدەدى. امال قانشا، ىستەر ەشبىر ايلام جوق. كوزكورىم جەردە ءبىر بەيىت تۇر ەكەن. نە دە بولسا نەشە ءبىر ادامدار جاتىر عوي. سوعان پانالايىن دەپ بەيىتكە تارتتىم. كەلسەم، ۇلكەن بەيىت ەكەن. ىشىنە كىرىپ، انا ۇلكەن ءتورت قۇلاقتى
بەيىتكە اتىمدى كىرگىزىپ، تىزگىندى ىلە سالدىم دا، ءوزىم تەڭسەلىپ بارىپ، ءبىر اشىق كورگە جاقىن كەلدىم. ونداعى ويىم: «اشىق جەرگە ولسەم، دەنەم كۇنگە ءىرىپ، قارعا-قۇزعىنعا جەم بولارمىن، جانىم وسى ادامداردان ارتىق پا» دەپ، كورگە سۇيرەتىلىپ كىرىپ قۇلادىم، — دەپ قىز وكسىپ، جىلاپ جىبەردى.

— جارايدى، قاراعىم، «ولمەگەنگە ءولى بالىق كەز كەلەدى» دەگەن ەمەس پە؟ اجالىڭ جوق ەكەن، مەنىڭ كەز كەلگەنىم. جىلاما، ارتى جاقسىلىق بولادى ەكەن. اتاڭنىڭ اتى كىم، قاي اۋىل، سونى ايتساڭ، سۇراستىرا وتىرىپ تابارمىز، — دەدىم.

— اتامنىڭ اتى — قاسىمبەك بولسا كەرەك. ال كۇيەۋىمنىڭ اتى اسىلبەك ەكەن. ەلى ەسىل وزەنىنىڭ جاعاسىندا، اتباسارعا جيىرما بەس شاقىرىم تۇرامىز دەۋشى ەدى.

مۇقان:

— وندا جاقىن قالعان ەكەن عوي. كانە، جۇرۋگە قامدانايىق. قىزدىڭ اتىن اكەپ ەرتتەپ، مىنگىزدى دە، ءوزى دە اتىنا ءمىنىپ، ەكەۋى اتباسار جاققا بەت بۇرىپ، ءجۇرىپ كەتتى. جاڭاعى بەيىتتەرگە تۇستىك جەر ەكەن. اۋىل كورىندى. قىز اۋىلدى كورىپ:

— شىركىن، ازاپ كورەيىن دەسە، وپ-وڭاي ەكەن عوي، اعا. مىنا بەيىت وسى اۋىلدىكى شىعار، — دەدى.

مۇقان:

— قاراعىم، سەن اتىڭنان ءتۇسىپ قالا تۇر. مەن بارىپ حابار بەرەيىن. قىز-كەلىنشەكتەر الدىڭنان شىعار، — دەپ ءوزى ءجۇرىپ كەتتى. ەلدىڭ شەتىنەن ءبىر بالادان:

— قاسىمبەك اقساقالدىڭ ءۇيى قايسىسى؟ — دەپ ەد، بالا:

— اناۋ ۇلكەن ءۇي، — دەپ، ءبىر اسەم ءۇيدى مەزگەدى.

جەتى قانات اقبوز ءۇيدىڭ الدىنا كەپ:

— كىم بار-اۋ؟ — دەپ دىبىس بەرىپ ەدى. ءبىر جاس جىگىت شىعا كەلدى، سالەم بەرىپ، مۇقاننىڭ شىلبىرىن ۇستاپ:

— ءتۇسىڭىز، اقساقال، — دەدى.

مۇقان:

— قاسىمبەك اقساقال ۇيدە بار ما؟ — دەپ ەدى.

— ۇيدە، ۇيدە، — دەپ جىگىت جەدەلدەتە سويلەدى.

مۇقان اتتان ءتۇسىپ، ۇيگە سالەم بەرىپ كىرىپ كەلسە، قىمىز ساپىرۋلى. ەكى-ۇش كىسىگە قاسىمبەك قىمىز قۇيىپ بەرىپ وتىر ەكەن.

— جوعارى شىعىڭىز، — دەپ مۇقانعا دا بايەك بولىپ، قارسى الىسىپ جاتىر.

الدەن ۋاقتا قاسىمبەك جانىندا تاياۋ وتىرعان كىسىگە قاراپ:

— ءقازىر ءتىل كەلەدى، ودان ءوزى كەلەدى دەپ ەدىڭ عوي. مىنا جىگىت ءتىل اكەلگەننىڭ قاي جاعىندا؟ — دەپ سالدى.

مۇقان كۇلىپ:

— ءتىل تۇگىلى كەلىندەرىڭنىڭ ءوزىن دە اكەلدىم، — دەگەندە، بارلىعى جاپا-تارماعاي ورىندارىنان اتىپ تۇرىپ، ۋ دا شۋ، جىلاۋ دا كۇلۋ، قايدا-قايدالاپ، ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى ەستىرتەر ەمەس.

ەلى دە اپ-ساتتە جينالىپ قالدى. مۇقاندى بىرەۋلەرى قۇشاقتاپ، ەندى بىرەۋلەرى ءسۇيىپ تە جاتىر.

— انا قىردىڭ استىندا، قارا قاسقا اتى قاسىندا كەلىندەرىڭىز وتىر، — دەگەندە، ەڭ الدىمەن كۇيەۋ اي-كۇيگە قاراماستان شابا جونەلدى. ارتىنان جاياۋ قىز-كەلىنشەكتەر تورعىن شىمىلدىق الىپ بارىپ، قىز بەن جىگىتتى وتاۋىنا اكەلىپ كىرگىزدى.

كەلىنشەك كۇيەۋىنە:

— انا مەنى اكەلگەن كىسىنى جىبەرمەي، جاقسىلاپ كۇتىڭدەر، — دەپتى.

الگى جولدا قاپتاپ شاپقان جاۋ ەمەس، سول ەلدىڭ اڭشىلارى ەكەن. قىز بايگى قارا قاسقا اتىمەن تارتا بەرگەن. نەشە كۇندەي ىزدەپ، ەلگە سۇراۋ سالىپ، ونشاقتى كۇننەن بەرى قاتتى ابىگەر بولعان، ءبىر جاعىنان ەل-جۇرتىنان دا ۇيالىپ بارادى. تەك توسەك ورىنى بار، كەلىننىڭ ءوزى جوق. اۋىل-اۋىلدا، پالشى، قۇمالاقشى بولسا، سونىڭ بارلىعىنا پال اشتىرعان. بارلىعى دا «كەلىن ءتىرى، امان-ەسەن، ۇيىرىنە قوسىلادى. ءشۇيىنشى حابار كەلىپ تۇر. وسى جەتىنىڭ ىشىندە ۇيىڭدە ۇلان-اسىر تويىڭ بولادى» دەسىپ وتىر ەكەن. ۇلى ءدۇبىر توي جاساپ، بايدىڭ اۋىلى كۇندە جيىن، قالىڭ جۇر ءبىرى كەلىپ، ءبىرى كەتىپ جاتىر.

باي مۇقاننىڭ جاعدايىن سۇراپ ءبىلدى. قىزدى قالاي ىزدەپ، كوردەن العانىن، ءبارىن بايانداپ بەردى. كەلىنى اتاسىنا:

— مەن ولىپ-تىرىلگەن اداممىن. انا كىسى مەنىڭ — كور اكەم. ونى قۇرمەتپەن اتتاندىرسىن! جانە مەنىڭ قارا قاسقا اتىمدى، ەر توقىمىمەن بەرەمىن. وعان اتام رەنجىمەسىن، — دەپتى.

باي قايدان رەنجىسىن، ولگەنى ءتىرىلىپ كەلىپ، توبەسى كوككە جەتىپ وتىرعاندا. باي مۇقانعا ون التى جىلقى بەردى جانە كەلىنىنىڭ ايتقان، وتىنگەنى بويىنشا قارا قاسقا جۇيرىك اتتى كۇمىس ەرتوقىمىمەن بەرىپ، ءتورت جىگىت ۇيىنە اكەپ سالىپ، بىر-ەكى كۇن قوناق بولىپ، قوش ايتىسىپ، قايتقان ەكەن. مۇقان وزىمەن شارۋاسى تەڭدەس ءبىر كىسىنىڭ قىزىن ايتتىرىپ الىپ، وزىنە لايىق توي وتكىزەدى. سودان مۇقان بالا-شاعالى بولىپ، مۇراتىنا جەتەدى.

---