InfoHub Logo

(جاركەنت ويازى، تۇزكول بولىسى، قۇرماش اۋىلىنىڭ البانى)

كورىپ كەلدى بۇقارا
قىتايدىڭ كۇرە، قۇلجاسىن.
قىرعىز-قازاق قىرىلىپ،
قالماق العان ولجاسىن.
قاتىن، بالا شۋىلداپ،
سوندا كوردىك تۇرمەسىن.
كوتەرىپ جاياۋ جان باقتى
قازانىمەن تۇلعاسىن.
ىشۋگە تاماق تاپپادى،
جۇڭگو الىپ جورعاسىن.
نە ماناپتار شويرىلعان
جەۋگە تاپپاي جارماسىن.
مىناۋ اۋقات بولار دەپ
بەلىنە ءتۇيىپ قارماسىن.
ءبىرىنشى، تاپقان ازىعى
تاۋسىلىپ قۇرتتى ايلاسىن.
ءوزى جاياۋ، قارنى اش،
ەندى قايدا باراسىڭ.
شوشقا قالماق قايتەيىن،
ءوز ەتىن ءوزى جەگەندە،
نەگە تالاپ الاسىڭ.
باسىندا بۇلىك شىعارعان
كازاك-ورىس وڭباسىن.
ولىك باسىپ، قان تولعان
شاتى، مۇزارت، دالاسىن.
كومبەي كەتكەن كۇن بولعان
اتاسى مەن اناسىن.
تاستاپ كەتكەن اناسى
كوتەرە الماي بالاسىن.
وسىلاي اشتان قىرىلعان
شايقاپ ءبىر جۇرتتىڭ شاراسىن.
اقىرىن اللا وڭداسىن.

... كوميسسيالار جاسالىپ، جەر-جەردەن قاشاقتاردى تاماقتاندىراتىن پۋنكتتەر اشتى. قازاقستاننان جينالعان جاردەمدى جەتكىزۋگە، ۇلەستىرۋگە دەلدالدىق قىلدى. مۇنداي قاشاقتاردى قارسىلايتىن پۋنكتتەردىڭ ۇلكەنى قىرعىزدار ءۇشىن قاراقولدا اشىلدى. ءبىراق سول 1917 جىلدا دا قازاق- قىرعىز شىعىنىنىڭ ەسەبى الىنعان جوق.

قازان ايىنىڭ ىشىندە تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى كۋروپاتكين جەتىسۋعا كەلدى. كۋروپاتكين جەتىسۋداعى كوتەرىلىستى باسۋ تۋرالى تىعىز رەتتە جەتىسۋلىقتارىن، اسكەر كۇشتەرىن ءوزى نۇسقاپ تۇرعان بولاتىن. اياعىندا جەتىسۋعا ول ءوزى كەلدى. ول جۇرگەندە جولشىباي ورىس حالقى نان-تۇز الىپ شىعىپ، ونىڭ اياعىن قۇشىپ جىلادى، قوڭىراۋ قاعىپ قۇرمەت قىلدى. كۋروپاتكين ولارعا «ۋاعىز» سويلەدى. قازاقتار الدىنان ءۇي تىگىپ، ات الىپ شىعىپ، «جارىم پاتشامىز» دەپ تاباننان تىگە تۇرىپ قۇرمەت ەتتى. قول قۋسىرىپ كەشىرىم سۇرادى. سونداي كۋروپاتكيننىڭ الدىنان شىققان، قالقامىس ەلىندەگى قاسقاراۋ رۋىنىڭ ءبىر اقساقالى (اتىن ۇمىتتىم) بىلاي دەيدى: «كۇرەپەتكە جاندارال كەلە جاتىر دەگەن سوڭ ءۇش بولىس ەلدىڭ «باس كوتەرەرى» ءۇي تىگىپ، ات الىپ قوردايدان الدىنان شىقتىق. الماتىداعى پالباۋوم دا قوردايدان الدىنان شىققان ەكەن. بىزگە قالقامىس پەن قورداي اراسىندا جولىقتى. اپتامابەلمەن كەلىپ، بەكەتكە ءتۇستى. قاسىندا تىنىشپايىن دەگەن نايمان جىگىت بار ەكەن. بەكەتكە ءبىراز توقتادى. ءۇش بولىس ەلدىڭ ساباعى تۇگەلىمەن جينالعان ەدى، قالىڭ قاراقۇرىق كىسى بولدى. ادام سويلەپ، جۇباپ قاتۋعا جارامادى. سوندا كۇرەپەتكە تۇرىپ «نە ايتاسىڭدار؟!» — دەدى. سوندا مەن تۇرىپ: «تاقسىر! ۇلىعىمىز! پاتشاعا قارسىلىق قىلعاندار قاشىپ-پىسىپ ءجۇر. قالعان جۇرتىڭىز «قۇداي ءبىر، اق پاتشا» دەپ قاراپ تۇرمىز»، — دەدىم. «جاقسى» كىسى ەكەن. «يا، پاتشاعا قارسىلىق قىلعان بۇزىقتاردىڭ قاتتى جازاسىن بەرەمىز، سەندەر بۇلىنبەي جىگىتتەرىڭدى بەرە بەرىڭدەر!»، — دەدى دە ءجۇرىپ كەتتى» دەيدى.

كۋروپاتكين كەلىپ جەتىسۋداعى كوتەرىلىستى زەرتتەۋ، ونىڭ تۇبىنەن قالدىعىن جوعالتۋ تۋرالى جيناقى كىرىستى. ونىڭ جالپى ءبىر جيىنعا سويلەگەندە بىلاي دەپ ءسوز باستاعانى بار:

«قاسقىرلاردىڭ باستىقتارىن ۇستاۋ وتە كەرەكتى، ا، قالعان قويدىڭ كوپشىلىگىنىڭ كۇناسىن كەشسە دە بولادى... وسى جوندە مەن پاتشاعا بىلدىرەمىن، ءبىراق بۇل راقىم ورىستىڭ قانىن تويعانشا ىشكەن قاراقول جانە پىشپەكتىڭ قىرعىزىنا بولمايدى. ولارعا بولىستارى (ەلى) تۇگەلىمەن اۋىر جازا بۇيىرىلادى. ىستىقكولدىڭ بارلىق وڭىرلەرى، كەبەن ولكەسى تۇگەلىمەن قىرعىزدان الىنادى. تەنتەك قىرعىزدار نارىن ولكەسىنە ايدالادى. بۇل اۋىر جازا — كوتەرىلىسشىلەردى جەردەن ماقرۇم قالدىرۋ، ولارعا ۇلكەن ساباق بولادى. ءقايبىر كوتەرىلىس اسا كۇشتى بولماعان جەرلەردە وندا اپاتشىلىقتى قولدان ىستەپ قوقىراقتاي بەرۋگە بولماس. جەتىسۋدى باسقان قايعى ۇلكەن-اق. ءبىراق شاتاقتى كوبەيتىپ، ونى مولايتا بەرۋدىڭ كەرەگى جوق»، — دەگەن.

كۋروپاتكين الماتىدا تۇرىپ جىگىتتىڭ جىلدام الىنۋىنا، اسكەردى تارتىپتەۋ تۋرالى، قازاق-ورىستى جايلاستىرۋ، شابىلعان ورىستارعا تەز جاردەم بەرۋ، وكىمەت ءىسىن رەتتەۋ، قازاق-قىرعىزدىڭ كوڭىلىن باسۋ، كوتەرىلىسكە قاتىسقان قازاق-قىرعىزدى جازالاۋ، سونداي جالپاق ەلدەردى قونىس اۋدارۋ، كوتەرىلىستىڭ قالعان سارقىنشاقتارىن تۇپتەپ قۇرتۋ تۋرالى مىقتاپ شارا قولداندى. جوعارعى ءوزى ايتقانداي، قاراقولدىڭ ويازىنان (ىستىقكول الابى) قىرعىز تۇگەل ءسۇرىلىپ نارىن ولكەسىنە جەر اۋدارىلىپ، جەكە نارىن ويازى جاسالدى. قاراقول ويازى ەرتىس ورىس ويازى بولاتىن بولدى. پىشپەك ويازىنىڭ تاۋ ارقاسى قىرعىزدارى ءسۇرىلىپ، بۇرىنعى مەكەنى كەبەندەردىڭ ولكەسى ورىسقا الىندى. جاركەنت ويازىنان شالكودە، تەكەس ولكەسى الىنىپ، وندا كازاك-ورىستار وتىرعىزىلاتىن بولدى. ءار جەرلەردە كازاك-ورىس قالالارى كۇشەيتىلىپ، جاڭادان سالىنىپ، پريستاۆتاردىڭ تۇراتىن ۋچاسكەلەرى قايتا جوبالاندى.

قازاننىڭ 16-سىندا الماتىدا بولعان كۋروپاتكين باستاتقان شەنەۋنىكتەر ءماجىلىسى جەتىسۋدا كوتەرىلىستەن كەيىن جەر الۋ، جاڭا ۇيەز جاساۋ سياقتى ءبىرقاتار جوبا جاسادى. بۇل جوبانى پەتروگرادتاعى جەر مينيسترىنە جىبەرىپ بەكىتتىرىپ الدى. ول ءماجىلىستىڭ توقتامىن تۇگەلىمەن كورسەتەمىز:

پروتوكول *

1916 جىلى قازاننىڭ 16-سى كۇنى تۇركىستان ايماعىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى گەنەرال-اديۋتانت ا.ن.كۋروپاتكيننىڭ توبە-اعالىعىمەن اشىلعان ءماجىلىس.

1. شاتاق شىعارعان قازاق-قىرعىزدى قاراقول ويازىنداعى ىستىقكول ماڭايىنان، پىشپەك ويازىنداعى كەبەن جانە شۋ بويىنىڭ ءبىراز جەرىنەن، جاركەنت ويازىنداعى 'تەكەس، شال كودەدەن جەر اۋدارۋ تۋرالى.

2. تەنتەك قىرعىزداردى نارىن ايماعىنا ورنالاستىرىپ، ءوز الدىنا نارىن ويازىن جاساۋ تۋرالى.

3. جەر اۋدارىلعان تەنتەك قىرعىزداردان الىنعان جەرلەرگە ورىس وتىرعىزىپ، وڭكەي ورىستان قاراقول ويازىن جاساۋ تۋرالى.

4. الماتى ويازىنىڭ كازاك-ورىستارىن جەرگە جايلاستىرۋ تۋرالى.

ماجىلىسكە قاتىسقاندار: جەتىسۋ ويازىنىڭ سوعىس جاندارالى م.ا.سوكولوۆ-سوكولوۆسكيي، مەملەكەت مۇلكىن باسقارۋشىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى جانە جەتىسۋداعى كەلىمسەك جۇمىسىن باسقارۋشى ب.ا.انتونوۆ، جەتىسۋ اسكەر باسقارماسىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى ن.س.ششەرباكوۆ، اسكەر اگرونومى ب.ف.باۋدەر، اسكەر باسقارماسىنىڭ سوۆەتنيگى ل.پ.سولوۆيەۆ، كەلىمسەك اۋداندارىندا ينجەنەر-گيدروتەحنيك I:.ا.سميرنوۆ، كازاك-ورىس جەرگە جايلاسۋىنىڭ ينجەنەر-گيدروتەحنيگى ۆ.ۆ.بانيشنيكوۆ، كەلىمسەكتەر باسقارماسىنىڭ ساناق باسقارما سۋشىسى ا.ل.بۋرحين، كازاك-ورىستى جەرگە ورنالاستىراتىندىقتىڭ جۇمىس جۇرگىزۋشىلەرى م.ف.ۆەيشبيللەر، ن.ن.تەپلوۆ جانە اسكەر زەملەمەرى — ب.گ.گرۋنكوۆ.

I. ىستىقكول ماڭىنان جانە باسقا جەرلەردەن تەنتەك قازاق-قىرعىزدى جەر اۋدارۋ تۋرالى مەملەكەت مۇلكىن باسقارۋشى تاراپىنان 10 شاقىرىمدى ماسشتابتى جەر كارتاسى قاراۋعا تاپسىرىلدى. وندا كوتەرىلىسشى قازاق-قىرعىزداردىڭ قىستاۋ، جايلاۋلارىنىڭ شەكارالارى، باسقا جاققا كوشىرىلەتىن شارۋا مولشەرى كورسەتىلگەن.

گەنەرال-گۋبەرناتور كارتانى قاراعاننان كەيىن: «قازاق-قىرعىزدان تەكەس بويى سياقتى جەرلەردىڭ بارلىعى الىنۋى كەرەك. كوتەرىلگەن قىرعىز-قازاق 1000-نان اسا ءۇيدى ورتەپ، 2000-داي ورىستى ءولتىرىپ كەتتى. سول سەبەپتى وسى جەرلەردىڭ تۇگەلىمەن قازاق-قىرعىزداردان تارتىپ الىنىپ، ورىسىن وتىرعىزۋعا تيىستىلىگى ءجونى كەپ تۇرعان نارسە. ءبىراق مەملەكەت مۇلكىن باسقارۋشى تاراپىنان الۋعا كورسەتىلگەن جەردىڭ كارتاداعى شەكارالاردىڭ جەتپەگەن جەرى كوپ. قازاق-قىرعىزدان ادەت-عۇرىپ، سالت جاعىنان عانا بولەكتەمەي، جەر جونىنەن ىرگەسى اۋلاق جاتقان تۇتاس ورىس جەرىن جاساۋعا تالپىنۋ كەرەك»، — دەدى. سوندىقتان جاندارال: «ىستىقكولدىڭ وڭ تۇستىق جانە سول تۇستىق جاعىنداعى شەكارا تاۋدىڭ باسىمەن ءجۇرسىن، سول سىقىلدى جاركەنت ويازىنداعى تەنتەك البان قازاقتارىنىڭ باۋىرىنداعى تەكەس بويى تۇتاسىمەن، شالكودە جالپاعىمەن، قارقارا جايلاۋى تەگىس الىنسىن. پىشپەك ويازىنان كەبەن بويى، شۋ بويىنىڭ ءبىرقاتار جەرى قىرعىزدان الىنىپ ورىسقا بەرىلسىن» دەپ ۇسىنىس قىلدى.

بارلىق پىشپەك، جاركەنت، قاراقول ويازىنان 37355 قازاق-قىرعىز شارۋاسى (ءتۇتىنى) 2 510361 دەسە جەردەن اجىراپ قونىس اۋدارىلۋعا ۇيعارىلدى. وسى ەسەپتى جاساۋعا نەگىزگى دەرەك بولعان پ.پ.رۋميانسيەۆتىڭ ساناعى بولدى.

II. تەنتەك قازاق-قىرعىزدان تارتىپ الىنعان جەرگە ورىس وتىرعىزۋ تۋراسىندا ءماجىلىس ىستىقكولدىڭ ەكى جاعىنا 5 كازاك-ورىس قالاسىن (ستانيسا) ورناتۋدى ماقۇل كوردى. ءار كازاك-ورىس ستانيساسىندا 60 ۇيدەن از بولماسىن دەلىندى. قالا سالىناتىن جەرلەر: 1. ورىكتىدە. 2. قۇرىمدا. 3. بۇرىنعى دۇڭگەن قالاسى ءمارىننىڭ ورنىندا. 4. بۇرىنعى ورىس قالاسى گوگوليەۆكا جانىندا. 5. ولاقولدا. ودان قالعان جەردىڭ تاۋىرىنە ورىس وتىرعىزىلسىن دا، ءتىپتى وتىرۋعا جارامايتىن جەرلەر ازىرگە قازىنا قاراۋىنا بەرىلە تۇرسىن.

بارلىق تەكەس، شالكودە ولكەسىنە كىلەڭ كازاك-ورىس وتىرعىزىلسىن. ءتىپتى قىتايمەن قاتىسا قالعان كۇندە وسى جەردە ءبىر مىقتى كۇشىمىز بولاتىن بولسىن.

تەكەستەگى پوسەلكەلەردە تۇرعان كەلىمسەكتەر (مۇجىقتار) بولسا، ولار كازاك-ورىس رەتىندە جازىلسىن. ەگەر وعان كونبەيتىن بولسا، باسقا جەرلەرگە ورنالاستىرىلسىن.

ءسويتىپ، ءماجىلىس الۋعا لايىقتى تاپقان ىستىقكول بويىنان، تەكەس، شالكودە، قارقارانى قوسا بۇرىنعى ستولىپين قالاسىنا شەيىن كىلەڭ ورىس وتىرعىزىلعان ايرىقشا قاراقول ويازى جاسالسىن. ول ويازدا 2 پريستاۆ ۋچاسكەسى بولسىن: ءبىرى بۇرىنعى ستولىپين قالاسىنا، كازاك-ورىستىڭ وحوتنيچيي دەگەن قالاسىنا ورنىعاتىن بولسىن. ەگەر ستولىپين قالاسىندا پريستاۆ تۇراتىن بولسا، قىرعىزدىڭ تەپكىنىنەن كەتىر قالعان قالانىڭ بۇرىنعى تۇرعىن ورىستارى قايتا وتىرعىزىلسىن. وندا ۇدايى اسكەر قاراۋىلى قويىلسىن.

III. قاراقول ويازىنىڭ، پىشپەك ويازىنىڭ ءبىرقاتار كوتەرىلگەن اتەكە، سارباعىشتان باسقا بولىستارىن نارىن ايماعىنا ورنالاستىرۋ كەرەك. ول جاقتا رۋميانسيەۆتىڭ ساناعى بويىنشا: 57126 دەسە ەگىستىك جەر، 46288 دەسە شابىندىق جەر، 1.836.300 دەسە جايىلىم-قىستاۋلىق جەر. سىرتتى قوسقاندا 2.815.400 دەسە جايلاۋلىق جەر، بارلىعى 4.755.114 دەسە جەر بار.

كوتەرىلگەن قازاق-قىرعىزدى اپارامىز دەپ وتىرعان جەرلەردە وسى كۇندە قاراقول ويازىندا 9325 ءۇي، پىشپەك ويازىندا 384 ءۇي قىرعىزدار تۇرادى. بۇلاردىڭ ۇستىنە كوشىرىلەتىن 37355 قىرعىز-قازاق ۇيلەرىن قوسقاندا بارلىعى الگى ايتىلعان اۋىلداردا 50526 ءۇي بولادى. بۇل ەسەپپەن ءاربىر قازاق-قىرعىزدىڭ تۇتىنىنە 1،1 دەسە ەگىستىك جەر. 0،9 دەسە شابىندىق جەر،36،3 دەسە قىستاۋ، 55،7 دەسە جايلاۋ سىرتتان، ال بارلىق تۇتىنگە 94 مىڭ دەسە جەر كەلەدى. وسى جەردىڭ بارلىعىنان ءوز الدىنا نارىن ويازىن جاساۋ كەرەك. ونىڭ ويازدىق قالاسى جۇمعال بويىنداعى اتايكە قالاسىندا بولىپ، وندا ەكى پريستاۆ تۇرادى. جاندارال... پريستاۆتىڭ تۇراتىن جەرىن ويازدىق قالادان گورى دە كىندىگىرەك بولاتىن قىلىپ، ابدەن ويلاسىپ بەلگىلەۋ كەرەك دەگەندى ۇسىندى.

وسى كۇنگى نارىن ولكەسىندەگى اتايكە مەنەن روجدەستۆەنسكيي پوسەلكەسىن مولايتىپ، كەڭىتىپ، ورنىققان كۇشتى ورىن قىلىپ قالدىرۋ كەرەك. بۇدان باسقا اتايكەدە ۇدايى اسكەر قويۋ، نە ونداعى مۇجىقتاردى كازاك-ورىس تارتىبىنە وتكىزۋ كەرەك. نارىن ار جاعىنداعى كازاك-ورىس پوسەلكەسىن (قۇلاناقتى) ۇلكەيتۋ كەرەك. كەلىمسەك مۇجىقتاردىڭ سۋحوتونوۆسكيي، تيتوۆسكيي، بەلوسارسكيي ... جانە حۋتورلارىن قاراقول ويازىنداعى كەلىمسەكتەر وتىرعان اۋداننىڭ بىرىنە كوشىرۋ كەرەك. توعىز تاراۋعا، بولماسا قاشقار شەكاراسىنىڭ ءبىر جەرىنە ۇدايى تۇراتىن اسكەر قويۋ كەرەك.

نارىننان الىنعان ۋچاسكەنىڭ بارلىعىن دا وبوروننىي شتابتار رەتىندە قازىنالىق ەتىپ بەكىتۋ كەرەك. جەرگىلىكتىلەردىڭ اتباشى، نارىن قىستاقتارىندا تۇراتىندارى ازىرگە تۇرىپ قالا تۇرسىن. پىشپەك ويازىنىڭ اسا كونەسى سارباعىش، اتەكە بولىستارىن باسقا بولىستارعا، اۋىل-اۋىلعا پريگوۆورمەن بىتىراتىپ جىبەرۋ، نە بالقاشقا كوشىرىلسىن.

تەكەس، شالكودە، جاركەنت ويازىنداعى البان رۋىن جەر اۋدارۋ تۋرالى گەنەرال-گۋبەرناتور ازىرگە ولارعا دايىن تۇرعان قونىس بولماعان سوڭ، ازىرگە ولاردىڭ شارۋاسىن ءبۇلدىرىپ الماي قونىستاندىرا تۇرۋدى ۇسىنىس ەتتى.

IV. الماتى ويازىنا كازاك-ورىستى جايلاستىرۋ تۋرالى گەنەرال-گۋبەرناتور 1914 جىلعى 3 شىلدەدەگى مولشەرگە جەتپەگەن جەردى كەسىپ الۋ تۋرالى شىققان زاكوننىڭ ورىندالۋ جونىندەگى الماتى ويازىنداعى جۇمىستىڭ بارىسىمەن تانىسقاننان كەيىن كەلىمسەك جايلاستىراتىن مەكەمەنىڭ جوسپارى بويىنشا الماتى ويازىنداعى كازاك-ورىستاردىڭ ستانيسالارىنا توڭىرەگىندەگى قازاق جەرلەرىنەن كەسىپ بەرۋ مۇمكىن دەپ تاپتى. قىستاۋى، جوڭىشقاسى، باقشالارى الىنىپ كەتكەن قازاقتارعا وسى جونمەن الىنعان 947310 سوم اقشاداي كومەك كورسەتىلسىن جانە كازاك-ورىسقا الىنىپ كەتكەن جەرلەردە قازاقتار الگىندەي قىستاۋسىز لاجسىز قالسا، بەس جىلعا شەيىن قالا تۇرسىن. ءمىنىس جانۋاردان باسقا سوعىس بىتكەننەن سوڭ ءبىر جىل مەزگىلگە شەيىن الىنعان كومەك ءۇشىن وسى ماسەلە تۋرالى سوعىس ءمينيسترى مەن جەر ءمينيسترىنىڭ اراسىندا بولعان كەلىسىم بويىنشا كازاك-ورىستارعا ەشنارسە تولەنبەسىن. سۋ باسقاراتىن مەكەمە مەن كازاك-ورىستاردى جەرگە يەلەندىرەتىن كەلىمسەك باسقارۋشى مەكەمەلەر جىلدام قاراجات قارىزىن سۇراپ الىپ، وسى ۋاقىتتا قازاققا كەرەكتى جەر مولشەرىن الىنعان جەرمەن بىرگە سۋلاندىرۋى ءتيىس.

تۇبىرىنە ءتيىستi قولدار قويىلعان.

ءتۇبىردىڭ دۇرىستىعىنا حاتشىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى: (قولى تانىلمادى).

جوعارعى توقتامدا قازاق-قىرعىزدان قانشا جەر الىنباق بولعاندارى، قاي جەرگە قانداي حالىق وتىرعىزىلماق بولعانى ايتىلعان. بۇل قامعا وكىمەت سول جىلى كۇزدەن باستاپ-اق كىرىستى. قىستاي شۇباپ كەلىپ جاتقان قىرعىزداردى نارىن تاسىنا يىرە بەردى. ودان باسقا ەسكى قونىسىنا قايتقان قىرعىز-قازاقتى جەرگىلىكتى كورشى ورىستار تالاپ، شاۋىپ، ءولتىرىپ، وز بەتىمەن ەكىم قىلىپ جاتتى. بۇرىنعى مەكەنىنە جولاتپادى. قازاق-قىرعىزدىڭ ءوز قونىسىنا قونعانى 1917 جىلدىڭ جازىندا بولدى.

ال ەندى كوتەرىلىس كەزىندە شىققان ورىس شىعىنىنا كەلەلىك. ارينە، مۇندا ەسەپ-قيساپ بولدى. ادەيى ناۋقان جۇرگىزىلدى. كەلىمسەكتەردى جايلاستىراتىن مەكەمە دالدەپ تۇرىپ ساناق الدى. ساناق مەكەمەسىنەن ادەيى ادامدار جىبەرىلدى. جەر-جەردەگى قالا قاۋىمدارى جالانى قازاق-قىرعىزعا جابا بەرىپ، ارينە اسىرىپ ماعلۇمات بەرمەدى دەۋگە جانە بولمايدى. وندايلار دا بولعان شىعار. كەي جەردە بۇلىنگەن نارسەنى اقشاعا شاققاندا كوتەرىڭكى باعامەن دە باعالانعان جەرلەرى بولدى. كوتەرىلىستەن بۇرىن جوعالعان مالدار دا كوتەرىلىستىڭ شىعىنىنا ەسەپتەلگەن.

وكىمەت تاراپىنان جوعارى ناۋقان جۇرگىزىلىپ، قىستاي ەسەپ الىنۋمەن بولدى. ەسەپكە قاتىسقاندار وتە قيىنشىلىق كوردى. پوشتا اتتارى تالانعان. ستانسالار تالانعان. تەلەگرافتار ۇزىلگەن. قاتىناس اۋىر. سونداي قيىنشىلىقتار ورىس اراسىنداعى ەسەپ الۋ جۇمىسىن 1917 جىلدىڭ كوكەك ايىنا دەيىن سوزاقتاتتى.

سونداعى الىنعان ساناققا قاراعاندا:

ويازدار	شىعىندادىم دەپ بەرىلگەن ارىزدار	اقشاعا شىعىن شاققاندا مولشەرى	جالپى سوماعا پايىز جاعىنان
قاراقول پىشپەك جاركەنت الماتى	5665 3118 698 511	2073268 6785007 4238711 218052	6،49 2،12 1،33 0،05
بارلىعى	9992	13315038	9،9

بۇل شىعىنداردى توپقا بولگەندە مىناداي:

توپتار	شىعىندادىم دەپ بەرگەن ارىزدار	شىعىننىڭ مولشەرى (سوم)
كەلىمسەك مۇجىقتار كازاك-ورىس تۇرعىن مۇجىقتار ءتۇرلى شەندەر	5204 575 3767 446	14696635 15598981 14822075 1182788
بارلىعى	9992	46300479

بۇل ساناققا قاراعاندا كوتەرىلىستە اسا شاشىلعان قاراقول ويازىنىڭ كەلىمسەكتەرى كورىنەدى.

ادام شىعىنى دا قاراقول ويازىندا وزگە ويازداردان ەرەكشە. مۇنى تومەندەگى سيفر كورسەتەدى.

ويازدار قاراقول پىشپەك جاركەنت الماتى	ولگەندەر		جان	اۋىر جارالى		جەڭىل جارالى		تۇتقىنعا الىنع. دەرەكسىز جوعالع		جان
	ەرك	ۇرع		ەرك	ۇرع	ەرك	ۇرع	ەرك	ۇرع
	1088 174 37 16	702 36 19 –	1790 210 56 16	29 12 6 –	49 6 7 –	16 31 5 –	18 12 5 –	302 116 22 2	550 121 24 24	852 237 46 3
بارلىعى	1315	757	2072	47	62	52	36	442	719	1138

 

ويازدار	ورتەنگەن ۇيلەر	ورتەنگەن ۇيلەردىڭ، جالپى زياننىڭ پايىزبەن سالعاسى
قاراقول پىشپەك جاركەنت الماتى	1554 468 264 –	42،1 14،9 57،8 —
بارلىعى	2286

 

ويازدار	بۇلىنگەن ۇيلەر سانى	قانشا سوما تۇرادى
قاراقول پىشپەك جاركەنت	13243 2916 2294	254376715 56681205 30890905
بارلىعى	18453	341948825

 

ويازدار	جىلقى	سيىر	ۇساق مال	بارلىعى	جالپى سانىنىڭ پايىز سالماعى (ورىس)	جالپى مالدان
الماتى جاركەنت پىشپەك قاراقول	236 3791 3797 22678	637 7588 16642 46368	294 24940 24272 112930	1167 36250 44711 181976	0،97 70،3 32،09 100،0	0،08 4،38 2،21 11،13
بارلىعى	30502	71235	162436	264104	57،1	4،45

 

جىلقى	سيىر	ۇساق مال	باسقالار	بارلىعى
1082294	900551	7316707	105564	9414116

 

644849

572249

4314306

72930

5604334

 

قاراقول ويازىنان پىشپەكتەن جاركەنتتەن الماتىدان	6148377 سومدىق مال 1946044،1 ... 1581446 ... 76659...
بارلىعى	9752526،1

 

توپتار	تالانعان، جوعالعان مال سانى	جالپى مال سانىن شاققاندا پايىزدىق مولشەرى
تۇرعىن مۇجىقتان كەلىمسەكتەن ءتۇرلى شەندەردەن كازاك-ورىستان	122530 87394 35437 18809	46،4 33،0 13،4 7،2
بارلىعى	264170

 

ويازدار	جوڭىشقا	شوپ	سوماسى
قاراقول پىشپەك جاركەنت الماتى	82692 پۇت 1465376 851375 40	2111060 پۇت 81764 666976 28930	78115،2 370717،6 1872199،0 14662،0
بارلىعى	2399483	2888735	2338693،8

 

قاراقولدان پىشپەكتەن جاركەنتتەن	2532125،95 سومدىق 289119،54 113942،65
بارلىعى	2.935188،14

ورىس ەگىندەرى يەسىز دالادا قالدى. الۋعا مۇرشاسى كەلمەدى. مەزگىلىمەن ورىستار استىعىن دا الا المادى. كوپ استىق الىنباي، قار استىندا قالدى. بۇل تۋرالى سيفر بىلاي دەيدى:

جاركەنت ويازىندا بۇلىنگەن استىق الماتى ويازىندا پىشپەكتە قاراقولدا	3135 دەسە 694... 1700... 10816...
بارلىعى	16346 دەسە

كوتەرىلىس سەبەبىنەن الىنباي قالعان استىق:

جاركەنت ويازىندا الماتى ويازىندا پىشپەك ويازىندا قاراقول ويازىندا	1448 دەسە 119 دەسە 7838 دەسە 29952 دەسە
بارلىعى	39357 دەسە

ال بۇعان انا بۇلىنگەندى قوسقاندا 55722 دەسە.

مۇنىڭ سوماسى مولشەرمەن 6069532 سومداي بولادى.

البەتتە مۇندا بۇلىنگەن قازاق-قىرعىز استىعىنىڭ ەسەبى جوق. مۇندا ايتىلىپ كەلە جاتقان ساناقتىڭ ءبارى ورىسقا ءتيىستى. مۇندا دا لeپci مەن تالدىقورعان ويازىنداعى بۇلىنگەن استىقتىڭ ەسەبى كىرمەگەن. ال راسىندا قالادان مالاي قاشىپ، تالاي قالانىڭ استىعى جاۋىن-شاشىندا قالىپ ءبۇلىنۋى كوزبەن كورگەن نارسە.

ورىستاردىڭ ۇي-ىبىرلەرىنىڭ شاشىلعانىنان ساناق مىنانى كورسەتەدى.

ويازدار	اقشاعا شاققاندا
قاراقول ويازىنان پىشپەكتەن جاركەنتتەن الماتىدان	4102931 سومدىق 1433030 ... 241203 ... 35049
بارلىعى	5812213 سومدىق

 

قاراقول ويازىندا پىشپەكتە جاركەنتتە الماتى	95565 سومدىق قۇس 20508،8 ... 1424635 ... 107 ...
بارلىعى	1540815،8 سومدىق

 

جاركەنت ويازىندا پىشپەك ويازىندا قاراقول ويازىندا الماتى ويازىندا

3660 سوم 2176 سوم 6068 سوم 427 سوم

الماتىدان 35049 بارلىعى 5812213 سومدىق قاراقول ويازىندا پىشپەكتە جاركەنتتە الماتى 95565 سومدىق قۇس 20508،8 ... 1424635 ... 107 ... بارلىعى 1540815،8 سومدىق جاركەنت ويازىندا پىشپەك ويازىندا قاراقول ويازىندا الماتى ويازىندا 3660 سوم 2176 سوم 6068 سوم 427 سوم بايلانا تۋدى. سول 1916 جىل انگليانىڭ يرلاندياسى، ءۇندىستانى، افريكانىڭ ەزىلگەن ۇلتتارىندا دا جيھانگەرلەرگە نارازىلىق كوتەرىلىستەر بولدى.

2. قازاق-قىرعىزدىڭ كوتەرىلىسىنىڭ تۇپكى ۇرانى ورىس بيلەۋىنەن ءبىرجولا بۇلقىنىپ شىعۋ. بۇل تالاپ اۋەلگى قازاق- قىرعىز ورىسقا باعىنعاننان بولىپ كەلە جاتقان تاريحى بار تالاپتار. ونداي قوزعالىستاردىڭ بۇرىنعىلارى سىرىم، يساتاي، بەكەت، كەنەسارى كوتەرىلىستەرى. بۇلار سوعىس ساياساتىنا قارسى كوتەرىلگەن جۇرتشىلىق قوزعالىستارى 1916 جىلعى كوتەرىلىس وسىلارمەن ساباقتاس.

3. 1916 جىلدىڭ قوزعالىسى وتباسىنىڭ ۇرىس-تالاسى ەمەس، جالپاق جۇرت قاتىسقان، قارا بۇقارا كوپشىلىگىمەن جاساعان ساياسي كوتەرىلىس، ەزىلگەن ۇلتتىق ەزگىگە قارسى قىلعان قيمىلى، جۇرتشىلىق كوتەرىلىسى.

4. كوتەرىلىستى تۇڭعىش تۋعىزعان، تىڭنان شىعارعان مايدانعا جىگىت الۋ جارلىعى ەمەس، ورىس قازاق-قىرعىزدى جاۋلاپ العاننان شيەلەنىپ كەلە جاتقان نەشە ءتۇرلى شارۋا،ساياسات، الەۋمەت، ەل بيلەۋ، ۇلت ارالارىنىڭ قايشىلىقتارى بولىپ كەلەدى. ونداي ءپىسۋى جەتكەن بىتەۋ جارانى سۇعىپ العان ءبىز «25-ماۋسىم جارلىعى» بولدى.

5. جەتىسۋداعى كوتەرىلىستى تۋعىزۋعا بۇرىننان شىنداپ كەلە جاتقان نەگىزگى ءۇش ماسەلە بار ەدى. ونىڭ ءبىرىنشىسى — جەر-سۋ ماسەلەسى. مۇنى تۇيدەكتەپ ءبىر سوزبەن «شارۋا شاتاعى» دەسەك دۇرىس بولار. قازاق-قىرعىز جەردەن ايرىلدى. قىستاۋى كەتتى. سۋدان ايرىلدى. ەل كەدەيلەندى. جالپاق جۇرت قالاعا مالايلاندى. قولىنداعى بايلىعى جوق بولسا، ىلگەرىدە كۇنەلتەرلىك ءۇمىتتى نەسىبى، قونىسى، ارىق-توعانى، مەكەنى بولماسا، سانسىز الىم، ەلدى دىڭكەلەتتى، جالپى بۇقارا ەندى ونىڭ ۇستىنە 19 — 45ء-تىڭ اراسىن مايدانعا الامىن دەگەنگە شاماسىز بولسا دا ءبىر قيمىلداماي قالۋعا (كوتەرىلمەي) لاجسىز ەدى. ەكىنشى - ۇلت ماسەلەسىنىڭ ناشارلىعى. ورىس العاننان قازاقتىڭ قارا بۇقاراسىمەن ساناسپاي جاۋلاۋمەن كەلدى. ورىس ۇلتى وكىمەت الپەشتەۋىندە بولدى. قازاق «وگەي» بولدى. وكىمەتتىڭ ەكى ۇلتقا كوزقاراسى ەكى ءتۇرلى بولدى. ءبىرى «اكىم»، ءبىرى «قۇل» سىقىلدى بولدى. ونىڭ ۇستىنە بىر-بىرىنە تىرشىلىگى جاناسپايتىن، ءبىرىن-بىرى شارۋا جۇزىندە، تىرشىلىك تالاسىندا ءبىرىن-بىرى الىپ، ءالدى جەۋمەن، ناشارى جەم بولۋمەن كەلدى. ءبىرى — قالا، ءبىرى — دالا. ءبىرى — وتىرىقتى، ءبىرى كوشپەلى. ونىڭ ۇستىنە وكىمەت «ورىستىڭ جاۋى — قازاق-قىرعىز» دەپ مىلتىق ۇلەستىرسە، تەنتەگىن تىيماسا، «وگەي» ەلدى «تەنتەك» قىپ جىلاتا بەرسە (كۇندەردىڭ) كۇنىندە كوتەرىلمەۋگە مۇمكىندىگى جوق ەدى. ءۇشىنشى — كاپيتالدىڭ سالقىنى قازاق اۋلىنا ارالاسىپ، اۋىلدا تىرشىلىك ءتۇرىنىڭ جىكتەلۋى تۋا باستاعاندىعى. قازاقتىڭ بايى ساۋداگەرلىككە، جەمقورلىققا اينالدى. كەدەي كوبەيدى. اقشالى ادام اكىم بولدى. اكىمدەر ۇرلىقپەن، ساۋداگەرمەن سىبايلاس بولدى. اۋىلدا كۇنكورىستىڭ تاسقاياقتاي قاعىسۋى باستالدى. كەدەيدە نە جەر جوق، نە مال جوق، نە قولىندا ادامشىلىق قۇقىعى جوق، شارۋا سورعىنىنا دۋشارلاسىپ توماعا-تۇيىق تالاۋعا ءتۇستى. كورنەۋ، كومەسكى اۋىرلىقتىڭ اجىرىعى قارا بۇقاراعا ارتىلدى. ونىڭ ۇستىنە مايدانعا جىگىت الىناتىن بولعاندا قارا بۇقارا، كەدەي جاعى الدىمەن «سولدات» كوگەنىنە بوزداقتارىنىڭ كوگەندەلەتىنىن كۇنى بۇرىن جۇرتتىڭ ءىشى سەزدى.

6. كوتەرىلىستى شۋ دەگەندە جالپى قارا بۇقارا ءوزى جاسادى. كوتەرىلىس كوزسىز كوبەلەكتەي رەتسىز، ۇيىمسىز، باستاۋىشسىز تاسقىنداپ جاسالدى. ەلدىڭ اڭعارىن انداعان رۋباسىلارى، وزگە يناباتتى اقساقالدار كوتەرىلىپ كەتكەن كوپشىلىك جاعىنا شىقتى. ويتكەنى ولار ءوز «كوبىنەن» ايرىلۋعا لاجسىز ەدى. ەلدەگى تورە تۇقىمى، ورىس اكىمدەرىنىڭ اتقوسشىسى، ءتىلماشتار، بولىستار، جاساۋىلدار، ۇلىقپەن سىبايلاس بايلار، ماناپتار كوتەرىلىسكە قارسى بولدى. شاما كەلگەنشە ەلدى ىرىتۋمەن، استىرتىن ورىسقا حابار بەرۋمەن، ەلگە ورىس شىققاندا بىرگە جاۋلاسۋمەن بولدى. (كەي بولىستاردىڭ كوتەرىلىسكە قوسىلىپ كەتكەندەرى دە بار. ءبىراق جوعارىداي ءوز رۋىنان كەتە الماعان لاجسىزدار بولدى.) كوتەرىلىس قىزىپ العاندا رۋباسىلارىنىڭ اۋزىنا قاراپ قالماي قازاق- قىرعىزدىڭ كوتەرىلىسىن جۋاندار بيلەپ كەتتى.

7. كوتەرىلىستى قازاق-قىرعىزدا ساياسي پارتيا باستاعان جوق. ول جالپى بۇقارانىڭ ءوزىنىڭ كوزسىز كوبەلەكتەي تۋلاۋىمەن بولدى. ءوزى كوتەرىلىپ كەتكەن جۇرتقا موللالاردىڭ، قاجىلاردىڭ «ءدىن نامىسىن»، «مۇسىلمانشىلىقتى» اكەپ تىققىسى كەلگەنى دە كەي جەردە قامشى بولدى. ءبىراق وندايلاردىڭ اقيقي كوتەرىلىسكە تاۋاندى ەڭبەگى بولعان جوق.

8. 1916 جىلعى كوتەرىلىس تامىرىنان شىرىگى جەتىپ شەتىنەپ كەلە جاتقان پاتشا وكىمەتىنىڭ قۇلاۋىنا توقپاق بولدى. ءوزىنىڭ قۇلاقكەستى ق ۇلى قارا باقانىمەن قاپتاپ قارسى كوتەرىلگەنى تۇمسىعى قايتپاعان وكىمەتكە ۇرعان جۇدىرىق بوپ ءتيدى. بۇل اقپان توڭكەرىسىنىڭ...ۇشىرۋىنا نەداۋىر دەمەسىن بولدى.

9. 1916 جىلعى كوتەرىلىس قازاق-قىرعىزدىڭ ادامىن ازايتىپ، مالىن شاشىپ كەتسە دە، وراسان ساياسي قاماۋدا ۇستاعان وكىمەتكە قارسى ەلدىڭ بەتىن اشىپ كەتتى. ەلدىڭ ەتى ۇيرەندى. بەتى اشىلدى. ەل ۋىتىن شىعاردى. قارا باقان بولسا دا قارسى قايرات بولاتىندىعىن جۇرەگىنە ورناتتى. «قازان توڭكەرىسى» بولعان سوڭ، 21-جىلدان كەيىن جەتىسۋداعى جارلى-جالشى ۇيىمداسىپ، قارا بۇقارا كەڭەس وكىمەتىنە بەلسەندى كىرىسىپ كەتۋىنە 1916 جىلعى كوتەرىلىس ساباعى ەلدى ىسىلدىرىپ قوستى. 1916 جىلعا شەيىن قازاق اراسىندا تاپ تالاسى ايشىقتالىپ قالعان ەدى. 16-جىلدىڭ قوزعالىسى ول تالاستى ونان ارى ايشىقتاپ اكەپ، وسى كۇنگى كۇيگە جەتكىزدى.

(قولجازبا اراب قارپىندە. ق ر ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆى. قور - ر-1368؛ تىزبە - 1؛ ءىس - 56).

---