قاراتايداي ەل قايدا...
قىردان دا، قىرىمنان دا پانا كورمەي،
جاتقا دا، جاقىنعا دا باعا بەرمەي.
باسپىن دەپ ءبىر تايپا ەلگە ءماز بولىپپىن،
ازابىڭ الدا شىعار قالساڭ ولمەي.ابدىكەرىم.
— قالاعا، بۇل جولى اتامەكەندى اتپەن ارالاتامىن، — دەدى. الماتىدا وتىرىپ التايدا جۇرگەندەي، الاتاۋدى كورىپ وتىرىپ التايدى ساعىناتىن ديداحمەت قوي. «تاس مونشا» ەسىنە تۇسسە قاراپ وتىرىپ قاسىنىپ، مۇزبەلدىڭ توبەسىنەن شارشاپ قايتقانداي «سارى ساماۋىردىڭ» كۇرەڭ شايىن تاڭدايىمەن ساعىناتىن ديداش قوي. استاناعا قىزمەتكە شاقىرعاندا ءۇش اي ءجۇرىپ قايتىپ كەلىپ ەدى. «كوزگە تياناق بولار تاۋى جوق ەكەن» دەگەن.
— ءبىر ۇيدەن توعىز قابات تون تاۋىپ كيەتىن باياعىداي بارشىلىق جوق، ەتىك بولسا الا ءجۇر، ەلدە كەرزىنىڭ قۇنى ەكى قوي، وندا دا تابىلسا عانا،— دەپ ەدى. اتىشۋلى «پەرەسترويكانىڭ» زاردابىنان ەل تىر جالاڭاش قالعان، ارالاسا قالعان كورشى-قولاڭ ەسىكتەن ارتىمەن كىرىپ، ارتىمەن شىعاتىن كەز.
ءيا، ات اياعى جەتكەن جەردىڭ ءبارى دە اتامەكەن. قۇس قاناتى جەتكەن جەردىڭ قياسىن دا اتالارىمىز مەكەن ەتكەن. يرەكتەن تارباعاتاي جايلاۋىنىڭ بيىگىنە كوتەرىلسەڭ ەتەككە قاراپ باسىڭ اينالادى. اسپان اينالىپ جەردە جاتقانداي. ەتەككە ۇڭىلسەڭ — كوز جەتپەيتىن شىڭىراۋ. ەنسىز بۇقتىرما ەدەنگە ءتۇسىپ قالعان جالعىز تال قىلشىقتاي، جاعاسىندا قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي ءبىر شوعىر قاراۋىتادى — ورالحاننىڭ اۋىلى، ارىدەن ساناساق ابدىكەرىم بولىستىڭ ورداسى، بۇگىنگى شىڭعىستاي، كەشەگى شاڭگىشتاي.
تارباعاتاي، شابانباي،
ايرىلدىم ەلدەن باعا الماي
ساعىنىپ مۇندا جاتىرمىز
ماڭايىڭا بارا الماي.
ابدىكەرىمنىڭ ەلگە جازعان سوڭعى حاتىنان. ابدىكەرىم اقىندىقتان دا قۇرالاقان ەمەستى. بولىستىعىنان سەرىلىگىن بۇرىن وتكىزگەن كىسى. قۇلقى بار قۇلدى دا قوي سوڭىنا سالماعان. ءبىراق مەنىڭ كوكەيىمدە ابدىكەرىمنىڭ اقىن قىزى باعيلانىڭ ۇزاتىلارداعى زارى تۇردى:
مۇزبەلدىڭ مۇزارتىنان شاڭ تۇرماعان
قولىما سۇڭقار قونعان ساڭقىلداعان.
سول سۇڭقارىم قاپىدا ۇشىپ كەتىپ،
اپەكە مەن بولدىم قاز قاڭقىلداعان...
باعيلانىڭ سۇڭقارى — سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ ەدى. ەل اۋزىندا اپەكە اتانىپ كەتكەن ابدىكەرىم ەل ءۇشىن جانقيارلىق جاساعان، دۋمانىڭ دەپۋتاتى، «الاش» پارتياسىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، 1920-جىلى سەمەيدە پارتيانىڭ جاڭا پروگرامماسى قابىلدانعاندا ءاليحان بوكەيحانوۆقا قوسالقى بايانداماشى بولعان، سوۆەت داۋىرىندە ءۇش رەت تۇرمەگە قامالىپ، اقىرى تۋعان جەردەن توپىراق تا بۇيىرماي مۇردەسى جات جەردە قالدى. ىبىراي التىنساريننەن سوڭ 1907-جىلى قازاق بالالارىنا ورىس-تۋزەم مەكتەبىن سالدىرعان اعارتۋشى. وكپە اۋرۋىنا شالدىققان ۇلى اقىنعا شيپا بولا ما دەپ ابدىكەرىم ونى شىڭعىستايعا الىپ كەلىپ، بوز بيەنىڭ سۇتىنە شومىلدىرىپ، قارا بيەنىڭ توسابىمەن ەمدەگەن ەكەن. ابدىكەرىم مەكتەبىندە ۇستازدىق ەتىپ ءجۇرىپ اقىن باعيلاعا عاشىق بولىپتى. ونجەتىدەگى ەستى قىز دا اقىنعا قۇلاپ قالسا كەرەك. ونالتىنشى جىلدىڭ تاۋقىمەتىندە ازاماتتارىن قايدا جاسىرارىن بىلمەي قىسىلعان ابدىكەرىم باعيلانى بوزداقتاردىڭ بوداۋىنداي قىلىپ قالىڭسىز ۇزاتقان. باعيلا ايتىس اقىنى بولعان.
كەشىرەر سەرتتەن تايسام اقىن اعا
بوداۋعا بايلانىپ تۇر باسىم اعا
ىلەتىن اق سۇڭقارعا قاز تابىلار
قاناتىم قايرىلدى دەپ جاسىما اعا
كوز جاسىن اعايىننىڭ اتتاي الماي
التىنعا باقىر باستى ساقتاي الماي
كوز جۇمىپ كورمەگەنگە كەتىپ بارام
توپىراعىن تۋعان جەردىڭ داتتاي الماي.
جەتكەنشە باسىم جەرگە ساعىنارمىن
مىڭ مارتە سۋرەتىڭە تابىنارمىن
ارشىعان جۇمىرتقادان ارىم تازا
الدىنان تاڭداماقشار تابىلارمىن.
ەل باسىنا ەرتەڭ قانداي كۇن تۋادى، قىرعىن بوپ جاتسا قوساق اراسىندا كەتپەسىن دەپ ابدىكەرىم سۇلتانماحمۇتتى ەلىنە قايتاراتىن بولىپتى. قوساردان ات مىنگىزىپ، قاسىنا ونەكى جاسار بالانى سەرىك قىلىپتى دا جول بويىنداعى يگى-جاقسىلارعا: سۇلتانماحمۇت ەلىنە قايتىپ بارادى، قارسى الىڭدار، اقبەتكەيدە وعان دا پابەسكە كەلىپ جاتىر ەكەن، مۇمكىندىك بولسا زايساندا ۇزاعىراق ۇستاپ قالىڭدار دەپ كۇنى بۇرىن حابارشى جىبەرگەن ەكەن. جاسى ۇلكەن بىرەۋدى ەرتپەدىڭىز بە دەگەن اقىن وتىنىشىنە ابدىكەرىم: قىر اسپاي مەزى قىلاتىن قىرت شالداردان كورى مىنا بالا ساعان ەرمەك بولادى دەگەن ەكەن. ديحان ابىليەۆ ءوزىنىڭ كىتابىندا بولىس پەن اقىن اراسىندا ءبىر كيكىلجىڭ بولعان دەگەندى ايتادى. بەكەر. سۇلتانماحمۇت «الاشتىڭ» ءۇش كوسەمىنىڭ ۇندەۋىنە قارسى بولىپ، «سارالا تۇيمە تاققانداردىڭ قازاقتى ساتقانى ءبىر بۇل ەمەس» دەپ قاتتى سوزگە دەيىن بارعان. بوكەيحانوۆپەن پەتەربۋرگتەن تانىس، ءارى الاش قوزعالىسىنىڭ بەلسەندى مۇشەسى ابدىكەرىم اقىننىڭ پىكىرىمەن كەلىسپەگەن. ابدىكەرىم مەكتەبىندە ۇستازدىق ەتكەن سۇلتانماحمۇت ءوزى دە ورىس تىلىنەن ساباق العان. بولىس وقىتۋشىلاردى ساياسي سەبەپپەن جەر اۋدارىلىپ كەلگەن رازنوچينستەردەن جيناپ، ساياسي ناۋقاندارعا ارالاسپايدى دەپ گۋبەرناتورعا قولحات بەرگەن ەكەن. دەنساۋلىعىن تۇزەتۋ ءۇشىن سۇلتانماحمۇدتىڭ شىڭعىستايعا كەلۋى دە بوكەيحانوۆتىڭ وتىنىشىنە بايلانىستى بولسا كەرەك. ەگەر ەكەۋ ارا ءبىر وكپە بولا قالسا، ول باعيلا ءۇشىن. سۇلتانماحمۇد ەلىنە قايتار الدىندا ابدىكەرىم:
— ءار زامانعا ءبىر سۇرقىلتاي، زامان قالاي قۇبىلسا دا اكىم تابىلار، اقىن تابىلماس. اقىن ەلىنە قايتسىن،— دەپتى. — بۇكىل قاراتايدىڭ قىزدارىن كوگەندەپ قويىپ تاڭداتسام دا ءبىر باعيلاداي بولمايتىنىن بىلەمىن. وكپەڭ مەن وكىنىشىڭدى قوسا الىپ باراسىڭ. كوڭىلىڭدى تاپپاعانىما كەشىرىم وتىنەمىن. ءبىراق ءبىر سەنىڭ كوڭىلىڭە بولا بولىس ءبىر قىزىن قاراشاسىنىڭ قۇرباندىعىنا بايلاپ بەرمەسە ادىلەت بولار ما ەدى؟ ءبىر قىزدىڭ باي تاپقانى قىمبات پا، الدە ءبىر قىزدى قۇرباندىققا شالىپ، الاشقا پانا تاپقانىم قىمبات پا؟ قيسىنى قايسى؟
سۇلتانماحمۇتتىڭ:
قايتەرمىن ىشتە دەرتى سيماعانمەن
بولار ما كوز جاسىمدى تيماعانمەن
دۇعاعا، جالىنعانعا تاعدىر ساڭىراۋ
داۋا جوق اشۋ قىلىپ قيراعانمەن.
«ول سەنىكى» دەپ مەنى نانعىزا الماس
ءجۇز اۋليە مىڭ كەلىپ ميلاعانمەن
جان قيماق پەن جار قيماق ءبارى ءبىر ءباس
قيدىم، قيدىم، امال جوق قيماعانمەن... —
دەيتىن ولەڭىن اقىن وسى كەزدە جازعان. جالپى ونىڭ عاشىقتىق جىرلارىنىڭ بارلىعى دا باعيلاعا ارنالعان.
«قامار سۇلۋ»، «كىم جازىقتى» روماندارىنا وزەك بولعان دا ءتور التاي، سول التايدىڭ تىرشىلىگى مەن تراگەدياسى. التايدىڭ ءار تومپاعى زيرات، ءار سوقپاعى ەل تاريحى. اۆستريالىق تۇتقىندار سالعان «يرەكتىڭ سەرپانتينىندە» ەل تاعدىرىنىڭ كۋاگەرى بولعان ءىز جاتىر — قاندى ءىز: ونالتىسى بار، ونجەتىسى بار، جيىرما سەگىزى بار، وتىزەكىسى مەن وتىزجەتىسى بار — بۇل جول قاسىرەتپەن قازىلعان، قابىرعاسى قورعاسىنمەن، تابانى قاراتايدىڭ جەتى اتاسىنىڭ قاڭقاسىمەن تاپتالعان...
... ءبىرىنىڭ يىعىنا ءبىرى مىڭگەسىپ، كوك اسپانعا نايزاسىن قاداعان سەڭگىر-سەڭگىر تاۋ سىلەمدەرى تەڭىزدىڭ قاتىپ قالعان جال-جال تولقىندارىنداي ۇرەيلى، الدىڭ ارتىڭنان بيىك، ارتىڭ الدىڭنان بيىك، تاۋدىڭ ۇستىندە تۇرىپ تاۋعا قاراساڭ سۇراپىل تولقىن توبەڭنەن كەلىپ باساتىنداي تىنىسىڭ تارىلىپ، دەنەڭ ءزىل تارتادى. قوڭىر سامالدا مۇزدىڭ ىزعارى، قاردىڭ ءيىسى بار. قاعىرعا شىقساڭ كۇن جالاپ، تەرىسكە تۇسسەڭ تەر قاتىپ، ءبىر ىستىق، ءبىر سۋىقتا تاس مونشانىڭ بۋىندا وتىرىپ توبەڭنەن تاستاي سۋدى توگىپ جىبەرگەندەي تىتىرەنەسىڭ.
التاۋ ەدىك: جەرگىلىكتى اكىم شايمەردەن ورازايەۆ، شورناۋانىڭ ورمانشىسى نيازبەك ابىشيەۆ، ديداشتىڭ ءوزى، مەنىڭ قۇرداسىم — ءديداشتىڭ ءونتورت جاسار ۇلى داۋلەت، سوسىن باياعى مەن. بۇل جولعى بەتىمىز شابانباي. سونىڭ شەتى — شۇباراعاش. «شاپقان جولمەن» استىق. جامبىل وبلىسىنداعى قۇلاننىڭ جايلاۋىنان «كوتەنۇزگەن» دەگەن اسۋدى كورگەن ەدىم. مىنا اسۋ كوتەننەن دە زورعىنى ۇزگەندەي ەكەن. الدىڭا قاراساڭ اسپاننان باسقا تۇك كورىنبەيدى، ارتىڭا قاراساڭ باسىڭ ايلانادى. استىما نيازبەك جيرەن قاسقا جورعا مىنگىزىپ ەدى، سىيلاعانى دا، بۇل شىركىن قىزعانشاق نەمە ەكەن، ورگە كەلگەندە الدىما جان سالمايمىن دەپ ىرسىلداپ-كۇرسىلدەپ جانتالاسادى دا ەڭىسكە تۇسكەندە جورعاسىمەن لوقىلداپ ارقاسىنا ەر توقتاتپاي لاقتىرادى كەلىپ. شاپقانجولدى ديداحمەت بالتابايدىڭ جولى دەپ جازىپ ەدى. «بالتابايدىڭ جولى» شۇباراعاشتاعى «بالتابايدىڭ جارتاسىنا» جەتكىزىپ سالدى. بۇل ەلدە بالتابايلار بارشىلىق، ءبىراق سولاردىڭ ءبارى شەتىنەن بالتا ۇستاعاندار ەمەس، ەگەسپەن ەرەۋىلگە شىعىپ، ەرلىكپەن باس كەسكەن بىرەۋى عانا...
ەسەپپەن شانشىپ قويعانداي شانجاۋ-شانجاۋ بالقاراعايلى شۇباراعاش ەتەككە قاراي قيالاپ تۇسەتىن اتشاپتىرىم كەڭ القاپ، ءبىر كەزدە شورناۋانىڭ شابىندىعى ەكەن، قورادان مال كەتىپ، ورىسكە تۇياق تيمەگەن سوڭ شىمى تۋسىراپ، شالعىنى كەڭىردەكتەن اسىپتى. ديداحمەت اتتان تۇسە سالىپ كامەراعا جارماستى. تابيعاتتىڭ ءوزى جونىپ قالاعان قارسىداعى قىزىل كۇرەڭ جارتاستار قاتار-قاتار ساپ تۇزەپ، توبەمىزدەن كۇن وتپەسىن دەگەندەي بالقاراعايدان شىنار كيىپ الىپتى دا سالەمشى كۇتكەندەي بۇلار دا ەل جاققا قاراپ ەدىرەيىسە قالىپتى.
— بالتابايدىڭ جارتاسى دەگەن وسى،— دەدى ديداش. — ەرنىن قيناۋعا ەرىنگەن جۇرت تەسىكتاس دەي سالادى.
اۋلىم كوشىپ بارادى تەسىكتاسقا
شىركىناي وبال بولدى-اۋ كەرتىكباسقا
كوزدەن جىراق كەتكەندە قاراعىم-اي
كەلداعى ءوز قولىڭمەن كەسىپ تاستا!» —
دەيتۇعىن بادىك ايتىستان قالعان ءبىر شۋماق ءداپ وسى جەردە تۋدى ما ەكەن دەپ تە ويلايمىن.
— سەنىڭ جۇرگەن جەرىڭنىڭ ءبارى بالتاباي ما، الدە بالتاباي جۇرگەن جەردىڭ ءبارىن شارلاعان سەن بە؟ — دەپ ازىلدەگەن بولدىق.
ءوز سالماعى جارتى توننا، ءبىر توننالىق قاراكەر اتتان شايمەردەن قارعىپ تۇسكەندە جەر سولق ەتە قالىپ ەدى، «ءبۇيتىپ قيناعانشا سويىپ تاستامايسىڭ با» دەگەندەي شەرۋشىنىڭ كوشكىندىسىنەن بوداۋعا قالعان ەندىگى «جۋانىنا» قاراكەر جاۋدىرەي قاراپ كۇرسىنىپ سالدى. جانۋاردىڭ مۇڭىنا جاناشىرلىق جاسار باپكەر قايدا، شايمەردەن شايقالىپ كەلىپ:
— ول ءبىر ۇزاق حيكايا عوي، — دەپ ديداحمەتتىڭ جاۋابىن قارىزعا ساتىپ الدى. — بۇل جارتاسقا ءتىل بىتسە تالاي حيكمەتتى سايرار ەدى، اتتەڭ، تاسقا جازىلعان تاريحىمىزدى بۇگىندە كىم وقىعانداي.
— سونى وقىتامىن دەپ بۇل ديداش ءبىزدى جەتەلەپ كەلە جاتقان جوق پا.
— جەتەلەگەن جاقسى-اۋ، ءبىراق ديداشتىڭ توپەلەپ جازاتىن كەزى ەمەس پە. بۇل ارعى بالتابايعا جەتە الماي، بەرگىلەرىن عانا جيىپ-تەرىپ، «تاسمونشا» مەن «تاسقالانىڭ» اراسىن تاپتاپ تاۋىسا الماي ءجۇر عوي. —شايمەردەن بايقاتپاي تۇرىپ ديداشتىڭ باقشاسىنا ءبىر تاستى تومپ ەتكىزدى. —اقسۋعا بارىپ ءسىز جاتىپ الدىڭىز، پاركەدەن شىقپاي الىبەك ءجۇر...
ءۇش شاپالاقتىڭ استارىندا نازى بارى، ايتىلماعان قولقانىڭ اعايىنعا دەگەن قۇلاققاعىسى بارى دا راس ەدى. شايمەردەن ۇشەۋىمىزدىڭ ءۇش كىتابىمىزدىڭ اتىن تىلگە تيەك ەتىپ تۇر: كەمىتىپ تە، كەكەتىپ تە تۇرعان جوق، قاراتايدىڭ قىمباتى مەن قاسىرەتى دە وتكەندە جاتىر ەمەس پە دەگەندەگىسى. سونىڭ ءبىرى مىنا «تەسىكتاس»، ديداشقا سالساڭ — بالتابايدىڭ جارتاسى...
...بالتاباي الكەنبايەۆ جۇرتتان اسقان قولمەرگەن بولعان دەسەدى. اتپەن اعىزىپ كەلە جاتىپ اسپانداعى قۇستى اتىپ تۇسىرە بەرەدى ەكەن. تەڭەپ ايتساق — قاراتايدىڭ كەيكىسى. ەكى زامانعا دا سيماعان: پاتشا وكىمەتىنە بارىمتاچ، سوۆەت وكىمەتىنە بانديت اتانىپ، قادىرىن حالقى عانا بىلسە كەرەك... اۋدان ورتالىعىندا، اۋداننىڭ «قىزىل الاڭىندا» كۇنى كەشەگە دەيىن قايقايىپ ح.ن. پاحوموۆ دەيتىننىڭ ەسكەرتكىشى تۇردى، قاڭقاسى دا سول قۇلپىتاستىڭ استىندا دەيتۇعىن.
قىزىل وتريادتىڭ ناشاندىگى ح.ن.پاحوموۆ بالتابايدىڭ قولىنان قازا تاپقان. بالتاباي بانديت اتانىپ، پاحوموۆتى ەلۋ جىل بويى جەر-كوككە سيعىزا الماي ماداقتاپ، اۋدان اۋىزعا ىلىنسە، ونىڭ ارۋاعى اۋليەدەي دۋالىنىڭ لەبىزىنەن قالعان جوق. «جارىقتىققا» تاڭىردەي تابىناتىن ءجونىمىز دە بار ەدى: ونىڭ ءوز سوزىنە جۇگىنسەك — «مەن 1500 بانديتتىڭ باسىن شاپتىم، جۇزدەگەن قاشقىندى باقىرتىپ تۇرمەگە جاپتىم» دەپتى-مىس. مۇنداي ەرلىك ءار جەردە بولعان شىعار، ءبىراق مىڭداعان بەيباقتىڭ تاعدىرىمەن وقپەن ويناعان ەكىنىڭ بىرىنەن تابىلا قويار دەيمىسىڭ؟ قىلىش ۇستاعاندار ۇلى كامپەسكەدە قولىنىڭ قىشۋىن ءبىر قاندىردى، بەس بيە بايلاعان «ءىرى» بايلاردىڭ، شولاق بايتال مىنگەن «قۇلاقتاردىڭ» تۇقىمىن تۇزداي قۇرتۋ كەرەك بولدى. مارقۇم پاحوموۆقا قاتىنقاراعايدىڭ تورىنەن توپىراق بۇيىردى. ال «بايلار» مەن «قۇلاقتار» جەتكەندەرى جۇڭگو مەن مونعولعا قاشتى، جەتپەگەندەرى رەسەيدىڭ ويمانىنا بارىپ تىعىلدى: قاسقىربايەۆتار ۆولكوۆ، تۇلكىبايەۆتار ليسيسىن بولىپ شوقىنىپ شىعا كەلدى — تالاپ سولاي بولدى، ايتپەسە قىرىپ سالاتىن بولدى. ءدىن دەسە ازا بويى تىك تۇراتىن كەڭەس وكىمەتى قازاقتارعا «جانى اشىعاندىقتان» شىركەۋگە كىرىپ شىققانداردىڭ موينىنا كرەست تاعىپ «جارىلقاپ» تاستادى. ال التايدىڭ اسۋلارىندا وققا ۇشقان مىڭداعان «بانديتتەر» مەن «قاشقىنداردىڭ» قاڭسىپ جاتقان اق سۇيەك قاڭقاسىن قۇز بەن شاتقالداردان ءالى كۇنگە جيناپ الار ەشكىم جوق.
«جاڭا ۇلگى» مەن «مويىلدىنىڭ» اراسى ەل كوشىپ قوناتىن جەر. اڭعارىندا بۇقتىرما جاتىر. جاعاسىنداعى ورماندى-توعاي ءالى كۇنگە كۇڭىرەنىپ تۇراتىن سياقتى. پاحوموۆتار ەل ازاماتتارىن وسىندا الىپ كەلىپ، اعاشقا تاڭىپ تاستاپ ، كۇن سايىن دۇرەمەن قيناپ جاۋاپ الادى ەكەن دە اقىرىندا جارىپ ولتىرەتىن بولىپتى. پاحوموۆتاردىڭ ەل ماداقتايتىنداي «ەرلىگى» وسىنداي. 1935- جىلى زورلىق-زومبىلىققا شىداي الماعان 30 ءتۇتىن (300 ادام) جىلقى، سيىرىن، 25 مىڭ قويىن ايداپ شىندىعاتاي ارقىلى قىتايعا وتپەك بولىپتى. مۇنى ءبىلىپ قويعان پاحوموۆ وتريادىن الىپ كۇنى بۇرىن الدىن توسقان ەكەن. بويىندا جانى باردىڭ ءبىرىن قالدىرماي قىرىپ، بەسىكتەگى 6 بالاعا دەيىن اتىپ تاستاپ، 25 مىڭ قويدى ورەلگە ايداپ قايتىپتى. قايتار جولدا شىڭعىستايعا سوعادى. بەس نامازدان باسقا ساياساتتا شارۋاسى جوق ءجۇنىس دەگەن مولدانى زيراتقا تىعىلعان جەرىنەن اتىپ ءولتىرىپ، اياعىنا ارقان تاعىپ، اۋىل ورتاسىنا سۇيرەپ اكەلىپ تاستاپ كەتىپتى. ءجۇنىس مولدا بالتابايدىڭ جاقىن تانىسى ەكەن، قاتتى اشىنعان اڭشى قاراعايدىڭ قابىعىن ارشىپ: «قانعا — قان، مەن ەندى سەنى ولتىرمەي قويمايمىن» دەپ جازسا كەرەك. بىردە ادەيى ىزدەپ ۇيىنە كەلسە، پاحوموۆ ۇستىندە اپپاق جەيدەسى بار، وتباسىنىڭ ورتاسىندا تاماق ءىشىپ وتىرعان كورىنەدى، بالالارىنىڭ كوزىنشە ءولتىرۋدى ارسىزدىققا ساناپ تيىسپەي كەتىپ قالىپتى. ەندى ونىڭ سوڭىنان پاحوموۆ تۇسەدى.
ادام باسپاعان التايدىڭ اسۋلارىن جاتقا بىلەتىن بالتاباي جالاقتاعان قىلىشتان، جالقاق قاننان، ورتتەي جالماعان اشتىقتان قاشقان-بوسقان قاراتايلىقتاردى ارعى بەتكە اپارىپ سالىپ جۇرەدى ەكەن. قياناتقا شىداي الماعان جەكە باتىر قولىنا قارۋ الۋعا ءماجبۇر بولعان. سوۆەت وكىمەتىن قۇلاتامىن دەپ ەمەس، سوسياليزمگە تويىپ بولعان ەلدى ارعى بەتكە الىپ شىعۋ ءۇشىن. ارتىنان كەزەكتى ءبىر قۋعىن تۇسكەندە ءدال وسى «تەسىكتاستا» پاحوموۆتى قاسقا ماڭدايدان كوزدەپ، قاندى ىشە-ىشە كۇپتى بولماسىن دەپ ءفانيدىڭ «ازابىنان» قۇتقارسا كەرەك... بالتاباي شىعىس تۇركستاندا 1949-جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرلىسكە دە قاتىسقان ەكەن. ۇرپاعى جاسقانىپ، تۋعان ەلگە قايتپاي قالدى. ءبىر ۇلى ءوز كىندىگىنەن، ەكىنشىسى ابدىكەرىمنىڭ قامبارىنىڭ بالاسى، قامباردى ءنوۆوسىبىردىڭ تۇرمەسىندە سوۆەت وكىمەتى اتىپ تاستاعان سوڭ جەتىمسىرەتپەيمىن دەپ باۋىرىنا سالىپ العان كورىنەدى.
جارتى عاسىر ۇندەمەگەن «تەسىكتاس» ۇندەمەگەن قالپى مەلشيىپ تۇر. مەلشيۋىنە قاراعاندا «ۇندەۋدى» بىزدەن كۇتكەن سياقتى. جەل-قۇزدان ارسا-ارساسى شىققان جاقپارلاردىڭ بالتاباي قاي جىقپىلىندا تۇردى ەكەن؟ ارسا-ارسا بوپ ايىرىلىپ كەتكەن جاقپارلار جارتاستىڭ زاماننان تارتقان جاراسىنداي ەدى...
«الدىڭا كەلسە اتاڭنىڭ قۇنىن كەش» دەيدى قازاق. قازاقتىڭ الدىنا كەلىپ كىم كەشىرىم سۇراپتى؟ ءالى دە سۇراعىسى كەلىپ وتىرعانى شامالى.
«... وتنوشەنيا، سلوجيۆشيەسيا مەجدۋ پريشلىم ەۆروپەيسكيم ناسەلەنيەم ي كورەننىمي نارودامي، ۆ رەزۋلتاتە يمپەرياليستيچەسكوي پوليتيكي روسسييسكوگو سامودەرجاۆيا زا دۆا س پولوۆينوي گودا سوۆەتسكوي ۆلاستي، ناحوديۆشەيسيا ۆ رۋكاح چرەزۆىچاينو تونكوي پروسلويكي رۋسسكيح رابوچيح، سيلنو زاراجەننىح كولونيزاتورسكوي پسيحولوگيەي، نە تولكو نە يزمەنيليس ك لۋچشەمۋ، نو ەششە بولەە وبوستريلوس بلاگوداريا سۆوەوبرازنىم «كوممۋنيستيچەسكيم» دەيستۆيام، راسسماتريۆاەمىم پورابوششەننىم كورەننىم ناسەلەنيەم، كاك پرودولجەنيە دەيستۆيي اگەنتوۆ ستاروي ۆلاستي ي پو سۋششەستۆۋ ياۆليايۋششيمسيا تاكوۆىمي.». (ۆ.ي.لەنين. «زامەچانيا نا پروەكتە رەشەنيا سك و زاداچاح ركپ(ب) ۆ تۋركەستانە». 13 يۋنيا 1920گ.)
بوداندى ەلگە جاساعان پاتشالى رەسەيدىڭ ەكىجارىم عاسىرلىق قياناتىنان سوۆەت وكىمەتى ەكى جارىم-اق جىلدا اسىپ تۇسسە، جەتپىس جىلدا نە ىستەدى ەكەن؟
دەمەك، لەنيننىڭ كەزىندە دە وتارلاۋ ساياساتىنىڭ الىپپەسى ەشقانداي وزگەرمەپتى، وزگەرگەن بۇيرىق قانا: «نا ۆسە چەتىرە ستورونى. ۆوزۆراششات نەوبيازاتەلنو» دەگەننىڭ ورنىنا — «نە پۋششات! ۆوزۆراششات نەوبيازاتەلنو!» بولىپ جاڭارعان. قازاقتاردىڭ جەرىن تارتىپ الىپ جاتىر دەپ حالىقارالىق ايقاي-شۋ بولماسىن دەگەن ماقساتپەن شەكارانىڭ ارعى بەتىن دە، بەرگى بەتىن دە اسكەري وتريادپەن تىعىنداپ قويىپ، ەل اسۋعا شىعىسىمەن ورمانعا ءورت جىبەرىپ، ارى قاشقانداردى دا، بەرى قاشقانداردى دا قىرىپ سالدى. لەنيننىڭ ءوزى دە كوممۋنيستەردەن پاتشا وكىمەتى اگەنتىنىڭ ەنتاڭباسىن تانىپ وتىرعان جوق پا. ءساديزمنىڭ سيمۆولى بولعان وحرانكا مەن جاندارمەريانىڭ جويقىن «قىزمەتىمەن» دۇنيە جۇزىندە ەشبىر ەل تالاسا العان جوق.
ءبىر عانا تۇركستان ولكەسىندە 1918 جىل مەن 1920 جىلدىڭ قاڭتارىنا دەيىن ەكى ميلليون كوشپەلى اشتان قىرىلدى. اقمەشىت پەن تاشكەنت ارالىعىندا جۋساپ جاتقان ولىكتەردى كومىپ ۇلگەرە الماي تەمىرجول بويىنىڭ ورى مەن جىراسىنا اربامەن توگىپ، بۇكىل دالانى كۇڭىرسىك الىپ بارا جاتقان سوڭ بەتىن زورعا جاپقان جوق پا. ءدال سول جىلى، ءدال سول ايدا تۇركستان كومپارتياسىنىڭ بەسىنشى كونفەرەنسياسىندا اشتىق جايىندا بايانداما جاساعان تۇرار رىسقۇلوۆ جالعىز ءوزى شىر قاعىپ، حالقىنىڭ قاسىرەتىن ايتقاندا، ورتالىقتان كەلگەن كومپارتيانىڭ اريستوكراتتارى سوۆناركوم بولگەن ازعانتاي قارجىنى وزدەرى ءبولىپ جەپ: اشتىق جايلى اۋزىڭدى اشپا، كوشپەلى جۇرتتىڭ سيۆيليزاسياعا ەرگەنى قالادى، قىرىلعانى — «ەستەستۆەننىي وتسيەۆ» دەپ شىرەنىپ ەدى. وتىزىنشى جىلدارى اشتان قىرىلعان ءۇشجارىم ميلليوننىڭ جانازاسىن الپىس جىل وتكەن سوڭ شىعاردىق. سونىڭ وزىندە دە «مۇنى گەنوسيد دەپ ايتپاڭدار» دەپ ماسكەۋ بۇگىندە زار قاقسايدى. ال جيىرماسىنشى جىلداردىڭ قۇربانى كۇنى بۇگىنگە دەيىن جوقتاۋسىز قالدى. ايقايلادىڭ دەپ رىسقۇلوۆتىڭ اۋزىنا قورعاسىن كەپتەپ ولتىردىك.
ل.تولستويدىڭ: «ءبىر حالىقتى جويىپ جىبەرۋ ءۇشىن كاسىبىنەن ايىرۋ جەتىپ جاتىر» دەگەنى بار. بولشيەۆيكتەر ۇلى جازۋشىنىڭ «ۆوسكرەسەنەسىن» وقىدى ما، وقىمادى ما، كىم ءبىلسىن... بايلاردى كامپەسكەلەۋ وسى ساياساتتىڭ باستاماسى ەدى. كامپەسكەگە قارسى دەپ، كالىكتىپكە قارسى دەپ سوزاقتا ءبىر تۇندە، ءبىر اۋىلدا 500 قازاقتى قىرىپ سالعانىمىز قايدا؟ بۇل ءبىر اۋىلدىڭ قۇربانى. سوزاقتا قانشا اۋىل؟ بار قازاقتا قانشا اۋىل؟ مۇنداي «كوتەرلىستەر» ءار وبلىستا، ءار اۋداندا، ءار اۋىلدا بولدى دەسىپ ەدى، بولدى دەسىپ قارۋدىڭ كۇشىمەن «باسىپ» ەدى. «باندىلار» مەن «قاراقشىلاردى» قىرىپ سالىپ، قالعاندارىن «باي تۇقىمى»، «قۇلاقسىڭدار» دەپ يتجەككەنگە ايداپ، ونان قالعان قاراتاۋ مەن سىردىڭ قازاقتارىن كوكتاستىڭ، دومنىڭ، ريدەردىڭ قورعاسىن رۋدنيكتەرى مەن كارەرلەرىنە، شاحتالارىنا توعىتىپ، كەرىسىنشە، شىعىستىڭ قازاقتارىن يتجەككەننىڭ جىنىسى مەن ساحارانىڭ قۇمىنا قاماپ زورعا تاۋىسقانى قايدا؟
قازان توڭكەرىسى بولىپ جاتقاندا، ازامات سوعىسى ءجۇرىپ جاتقاندا، سوۆەت وكىمەتى ورناپ جاتقاندا قارسى تۇرىپ، شوشاڭ ەتىپ قولىنا مىلتىق ۇستاماعان، باسىپ وتكەن اقتاردان ءبىر قىرىلىپ، قۋىپ جەتكەن قىزىلداردان ەكى قىرىلىپ قانجوسا بولعان قارۋسىز مومىن ەل وتىزىنشى جىلدارى ناعىپ جەلىگە قالدى ەكەن؟ كگب، نكۆد بۇكىل قازاق قىلىش جالاڭداتىپ ات ۇستىندە جۇرگەن دەپ سەندىرىپ باقتى. «ۇياتتان» سوۆەت يمپەرياسىنىڭ بەتىنە قاراي الماي، جەتپىس جىل بويى سۇيەككە تاڭبا، بەدەلگە نۇقسان بولىپ، اقىرى «كازاحسكيي ناسيوناليزم» دەگەندى قاسقا ماڭدايىمىزعا جازىپ بەرىپ ەدى. بۇل اتاق تا «فاشيستىك ناسيزم» دەگەننەن كەم تۇسكەن جوق.
قۇدايعا شۇكىر، ءبىر عانا سوزاق «كوتەرلىسى» ەمەس، جەر-جەردەگى «بۇلىكتىڭ» ءبارى دە ۆچك-نىڭ جوسپارلى تۇردە ۇيىمداستىرعان ارانداتۋى ەكەنى بۇگىن اشكەرەلەنىپ وتىر. «باندى» دەگەنى ەلگە باسالقا بولعان يگى-جاقسىلار، «قاراقشى» دەگەنى سولاردىڭ اقىلى مەن اۋزىنا قاراعان ارتىنداعى قاراشاسى بولىپ شىقتى. «باندىلارعا» باسشى بولىپ شاكارىم مەن ماديلەردىڭ، كەيكى مەن توبانيازداردىڭ جۇرگەنىن ايتساق، قالعاندارىن ءتىزىپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار.
قاراتاي ەلىنىڭ قاق جارتىسى اق جاڭقا سۇيەك بولىپ التايدىڭ اسۋلارىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن جايراپ جاتىر. بۇل گەنوسيدتىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى ەدى. كەزىندە پاتشالى رەسەي وحرانكاسى مەن جاندارمەرياسىنىڭ جاساعان ءتىزىمى تولىعىمەن سوۆەت وكىمەتىنىڭ جازالاۋشى مەكەمەلەرىنىڭ قولىنا كوشكەن. پاتشا وكىمەتىنىڭ ورىنداپ ۇلگەرمەگەن ناۋقاندارىن «سوسياليستىك» رەپرەسسيانىڭ جالعاستىرۋى كەرەكتى. الدا ەكىنشى كەزەڭ — قازاق ۇلتىنىڭ زيالى قاۋىمىن تىپ-تيپىل جويۋ ماقساتى تۇردى...
You Might Also Like
-
ۇنەمدەي ءبىلۋ — بۇل كەدەيلىك تۋرالى ەمەس. بۇل — جيناقتاۋ مۇمكىندىگى جانە ناتيجەسىندە وقۋعا نەمەسە بيزنەسكە قاراجات سالۋ ارقىلى كوپ اقشا تابۋدى باستاۋ نەمەسە ءارقاشان اقشا جەتپەيتىن ۇزاق م...
-
ۇلى تاۋدىڭ يىعىنا شىقساڭ كوڭىلگە مۇڭ كىرەتىنى راس. ۇلى تاريحتان قاشاندا مۇڭ تەبەدى. ەكى الپاۋىتتىڭ ايتاعىنا ەلىرىپ ءوزىن ءوزى وق پەن وتقا ايداعان، اقىرى ءوزىن ءوزى جوق قىپ تىنعان قالماق تراگەدياسى ءبىر ...
