اسۋ دا اسۋ بەل ەدى
ۇلى تاۋدىڭ يىعىنا شىقساڭ كوڭىلگە مۇڭ كىرەتىنى راس. ۇلى تاريحتان قاشاندا مۇڭ تەبەدى. ەكى الپاۋىتتىڭ ايتاعىنا ەلىرىپ ءوزىن ءوزى وق پەن وتقا ايداعان، اقىرى ءوزىن ءوزى جوق قىپ تىنعان قالماق تراگەدياسى ءبىر عانا قالماقتىڭ مۇڭى ما؟ قازاقتىڭ قاسىرەتى از با ەدى؟ ەندى عانا تاۋەلسىز ەل بولدىق دەپ وتىرمىز. الدا قانداي زامان بار؟ ەكى يمپەرياعا پۇشپاعىمىزدى تىستەتكەن ەكەنبىز. ءتىسىن باتىرا بەرمەي سوعان توياتتاسا — ساداقا! بولاشاقتا نە كۇتىپ تۇر؟..
...ءبىز بوگەنباي اسۋىندا تۇرمىز.
— سوناۋ كورىنگەن ناۋا، ونىڭ ارعى بەتىندە قاتىنسۋ، — دەپ ديداش قولىن سوزدى. — بۇگىندە ناۋاعا بارا المايسىز، قاتىنسۋدان ات سۋارا المايسىز، — دەدى. — ابايسىزدا بارا قالساڭىز، كازاكتار اتىڭىزدى اۋدارىپ الىپ، قالتاڭىزدى قاعىپ، ارتىڭىزدان ىڭقيتىپ ءبىر تەبەدى دە ايداپ سالادى.
ءبىز تاۋەلسىزدىك الدىق دەپ بوركىمىزدى اسپانعا اتىپ جۇرگەنىمىزدە رەسەي ءبىر ەتەگىمىزدى كەسىپ اكەتىپتى. بابامىز جايلاعان ءتور جايلاۋمەن قول سوزىپ قانا، ساۋساق شوشايتىپ قانا كورىسەتىن بولىپپىز. ءبىر بولىس ەلدىڭ ۇشتەن ءبىرىن، قوساعاشتى وتىزىنشى جىلدارى ءبىر كەسىپ اكەتىپ ەدى، ون مىڭ قاراتاي جات بولىپ ءالى كۇنگە سوندا وتىر. «كاتۋن» دەپ ەزۋىن شۇرشيتسە دە قاتىنسۋ وزەگىمىزدى جارىپ شىققان وزەنىمىز، بۇقتىرمانىڭ ەگىزى ەدى، رەسەي ونى تەرىس اعىزا الماعان سوڭ جاعاسىنان قازاعىمدى كەيىن لاقتىرىپ تاستاپ، اقا-لاقاداعى (دۇرىسى اق لاق) ساقتىڭ كونە زيراتتارىن دا باۋىرىنا باسىپ الىپتى. كوزىنە تۇسكەنگە جارماسىپ بولىپ ەدى، ەندى كورىڭە دە جارماستى دەگەن وسى.
ديداشتىڭ بالالىعى سوندا، ناۋادا وتكەن. «تاس مونشاسى» دا سوندا قالدى. بالالىق شاعىنىڭ بازارىن ساۋساعىنا ءىلىپ تۇرعان ەندىگى ءتۇرى مىناۋ. جەر ىستىق، ەل بوتەن. كەشە عانا سۋ ورتاق، نۋ ورتاق دەگەنگە سەنىپ، بەيعام جۇرگەن مومىن قازاق بوكسە باسار بوستەگىن سىپىرىپ اكەتكەندەي شوڭقايدى دا قالدى. يمپەريا ءجۇز جيىرما جىل وتكەندە نيكولاي پاتشانى قاراتايدىڭ ەسىنە تاعى سالدى. وبىردىڭ وڭەشى وسىمەن بىتەلسە ءجون-اۋ...
...ءبىز بوگەنباي اسۋىندا تۇرمىز. ون سەگىزىنشى عاسىردا. جوق-اۋ، جيىرماسىنشىنىڭ اياعىندا. جيىرمادا تۇرعان ءبىز. ونسەگىزگە جەتەلەپ تۇرعان قانجىعالى بوگەنباي. كادىمگى قابانبايدىڭ سىڭارى. بوگەنبايدىڭ اسۋىنا كوتەرىلسەڭ دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن كورگەندەيسىڭ، التايدىڭ ۇلىلىعى كوز الدىڭا كەلگەندەي، ەتەكتەگى مارالدى كول كوزدەي-اق.
— بۇل اسۋدى «تار وتكەل» دەپ تە اتايدى، — دەپ شايمەردەن ديداشتىڭ تۇسىندىرمەسىنە تاعى ءبىر ءسوز قوستى. — سوناۋ جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان قالعان اتاۋ. قالاي دەسە دە بۇل بيىك ءۇش بىردەي باتىر — قابانباي، بوگەنباي، كوكجال باراقتاردىڭ تابانى ءتيىپ، قىلىشتارىن قالماقتىڭ قانىنا بوياعان تار وتكەل...
بۇقتىرمانىڭ بويىندا جوڭعارلار قاتتى قىرىلىپ، بوگەنباي باستاعان قازاق قولى قالماقتاردى سۋعا توعىتسا كەرەك. بىردە جاڭبىر، بىردە قار قارا كۇزدىڭ كەزى ەكەن، جاۋدىڭ ۇزىك-سوزىق شاشىراندىسىن وكشەلەپ جەتكەندە تاۋ باسىنا توڭ تۇرىپ، قابىرشاق مۇز قاتىپتى. سوعىسا جىلجىعان اسكەر سوڭىنان كوشىن ەرتىپ، ەجەلگى قونىسىنا ەل قونا باستاعان. اسكەر جورىقتان، حالىق قورلىقتان قاجىعان، اينالىپ قايتا شاپپاسىن دەپ التايدىڭ قۋىس-قۋىسىنا قاماپ الىپ قالماقتاردى جويىپ جىبەرۋ كەرەك دەگەن قابانبايدىڭ شەشىمى بولعان دەسەدى. جاۋدىڭ جان-جاعىنان توسقاۋىل جىبەرىپ، نەگىزگى قولدىڭ قوس قاناتىندا بوگەنباي مەن كوكجال باراق جۇرگەن ەكەن. وسى شايقاستا شەرۋشى تايبۇعانىڭ اتى شىققان. سوڭعى اسۋعا كيىز توسەپ، كۇل توگىپ وتكەن، كەيىن بوگەنباي اسۋى اتانعان «تار وتكەل» وسى. ءار توبەنىڭ باسىندا تاس قورىم — قالماقتاردىڭ مولاسى، قالعانىن قاتىنسۋ جۇتقان. قازاقتار شەيت بولعانداردى ەلگە اپارىپ جەرلەگەن. ەرەكشە ەرلىك كورسەتكەن تايبۇعاعا بۇگىندە بەلگى دە جوق، زيراتى مايامەردەگى مەكتەپتىڭ استىندا جاتىر. ەندىگى قالعان ۇرپاعى مىناۋ ءبىر توننا قاراكەردىڭ بەلىن مايىستىرىپ وتىرعان جارتى توننا شايمەردەن.
جەڭىستەن سوڭ قابانباي ەرگەنەكتىنىڭ ەجەلگى وتانى — ءتور التايعا قاراتاي ەلىن ورنالاستىرىپ، جانىبەك باتىر باستاعان اباق كەرەيلەردى ءور التايعا اسىرىپ جىبەرگەن. جاۋگەرشىلىك پەن دۇشپان بارىن ەسكەرىپ، شەكارانى تىعىز ۇستاۋدى كۇنى بۇرىن ەسكەرسە كەرەك. جالپى ول جاۋ تىلىندا قاراشا حالقىن قالدىرماعان، جالتارعاندا جاساقپەن بىرگە الا كەتىپ، وكشەلەپ قۋعاندا سوڭىنان ەرتە جۇرگەن، بۇل ونىڭ تاكتيكالىق ءبىر ءادىسى بولسا كەرەك: ارتىندا ەل تۇرسا اسكەر شەگىنبەيدى، شابۋىلداپ قۋعاندا جاۋدان بوساعان ءوڭىردى حالىقپەن تولتىرا قويۋ، بۇل دا جارلىقپەن بىردەي «جەر مەنىكى» دەگەننىڭ بەلگىسى.
«تار وتكەلدىڭ» باسى تاز. سۇرلەۋدىڭ سۇلباسى — تاس قورىم. كەزىندە ات اياعى ءۇشىن ادەيى توسەلگەن. تاستان دا سۋىق جەلى بار. سوناۋ ءبىر سۇراپىل زاماننىڭ ىزعارىن الىپ قالعانداي. بوگەنباي اسۋى يەن. ءدال وسى بيىككە ءۇش باتىرعا ءبىر بەلگى كەرەك ەدى: كەزىندە ەل قورعاعان بابالارىمىزدىڭ ەڭ بولماسا تاس ءمۇسىنى ەل شەتىندە، جەل وتىندە، تاعى دا جاتقا قاراپ، جاۋ بار ما دەپ تۇرسا عوي...
كامەرا دا شارشاپتى. ديداش تا شارشاپتى. ساۋساعىن شوشايتۋعا دا شاماسى جوق پا، الدە ءتىل استىنا تاستاپ جىبەرگەن ءبىر اتىم ناسىبايدىڭ ماۋجىرى ما، كوزى جۇمۋلى، باسى سالبىراپ، سالپايىپ وتىر. ءسىرا كوكەيىنەن جاتتا قالعان «تاس مونشا» مەن ناۋانىڭ ساعىنىشى كەتپەگەن بولار. الدە ءۇش بىردەي باتىردىڭ ەڭبەگىنىڭ ەش كەتكەنىنە وكىنىپ وتىر ما؟.. ءتايىرى، كورشىگە كەتكەن ساداقا، ول جاقتا دا ويمانىڭ مەن قازاعىڭ وتىر، قىتايعا ءبىر وبلىسقا تەڭ جەرىمىزدىڭ شۇرايىن ويىپ بەرىپ جاتقاندا «تاس مونشا» دا ءسوز بە ەكەن!..
شابانباي بوس جاتىر. ديداش پەن شايمەردەن كەشەگى ەل وتىرعان جايلاۋدىڭ جۇرتىن سيپاپ كەلە جاتىر. جۇرت دەگەنىمىز — مالشىلار ەدى. كەزىندە تامام قاراتايدىڭ ءورىسى بولعان شابانباي سوۆەت ءداۋىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا دا مىڭعىرعان مال ەدى. مال دەگەنىمىز قوي ەدى. بۇل ءوڭىر قويدىڭ تۇياعىنان توزعان. قويدىڭ تۇياعى تاۋدىڭ تاسىنان توزعان. ءجۇنى بۇتانىڭ باسىندا قالعان. شابانباي جىلقى مەن بۇعىنىڭ ءورىسى ەدى. قويدا جەتپىس جەتى اتاسىنىڭ ەسەسى كەتكەندەي ەسەپسىز كوبەيتىپ، جىلقىنى جاۋدىڭ مالىنداي حرۋششيەۆ قۇرتتى دا بۇعىنى شارباققا اپارىپ قامادى. ەسەسىنە ءجۇز قويدان ەلۋ قوزى، ءار قويدان ءجۇز گرامنان ءجۇن الدى. ءوز اياعىمەن وتتايتىن، اتامەكەنگە قايىرۋسىز-اق توقتايتىن جىلقى جارىقتىقتان نەگە جەرىگەنىن كىم ءبىلسىن؟ ەلۋىنشى جىلداردىڭ ىشىندە، شارۋاشىلىقتاردى ىرىلەندىرۋ ناۋقانىنىڭ كەزىندە ەلۋ مىڭ جىلقىسى بار كولحوزداردا ەلۋ تۇياق قالعان جوق، تۋ بيەنىڭ قۇنى تۋمايتىن شىبىشتىڭ باعاسىنا جەتپەي قالدى. شابانباي قويدى جەك كورەدى. قوي جۇرگەن جەرگە قوتىر بولماسا، تۇياعىمەن جەردى توزدىرعانى، قۇمالاعىمەن شىمدى كۇيدىرگەنى بولماسا وعان اڭ دا جولامايدى. التايدىڭ اريستوكراتى اڭى مەن جىلقىسى ەدى. كازىر ەكەۋى دە جوق. اڭى جۇڭگو مەن ويمانعا اۋىپ كەتكەن. ويمانىمىز — رەسەي، تاۋلى التاي اۆتونوميالى وبلىسى. قاتىنسۋدىڭ بويىنان قازاقتاردى تەۋىپ تاستاپ، تۇگەلىمەن قورىق دەپ جاريالاپ، اتتى كازاكتار اڭدىپ ءجۇر. مۇنداعى اتى جوق قازاقتار جاياۋ-جالپى ءجۇرىپ-اق اڭعا تىنىشتىق بەرمەي، كۇندىز-تۇنى تارسىلداتقان سوڭ قاشپاعاندا ءقايتسىن. قازاقتار ەمەس-اۋ، كەلىمسەك كەزبەلەر مەن تۋريستەر، وبلىستاعى ءتورت قالا، ونىڭ سىرتىندا گەرمانياسى، گوللاندياسى، مۇحيتتىڭ ارعى بەتىنەن امەريكاسى بار ما-اۋ، قىزىل كورگەن قۇزعىنداي قاپتاپ ءجۇر، مارقانىڭ جاعاسىنان قالاشىق تا سالىپ الىپتى. مۇزارت بارىسى، تاۋتەكە، كۇدىر، بۇعى سەكىلدى قىزىل كىتاپقا جازىلعان سيرەك اڭداردى ايۋىمەن قوسا بىتىرلاتىپ قىرىپ بارادى. تەك قاسقىرعا عانا بوستاندىق، ءبىراق اڭشىسى قاسقىردان دا قاسكوي. ليسەنزيا بەرەتىندەر تىم جومارت، شەنەۋنىكتەر تيىم سالعان قۇجاتتاردى ءبىر قولىمەن باسىپ وتىرىپ، ەكىنشى قولىمەن دوللاردى ساناپ الاتىن سياقتى. اڭ بايقۇس ءوزالدىنا، دارىلىك شوپتەردىڭ تامىرىنا دەيىن كۇيەدەي جالماپ، ايۋ سورلىعا ءوت تولتىراتىن تۇينەك قويماي توپىراقتى قىسىر قالدىراتىن ءتۇرى بار.
شابانباي بوس جاتىر. شەكارا دا بوس جاتىر. سوناۋ شىندىعاتايداعى جەتىم زاستاۆا بولماسا، قىلت ەتكەن اتتىڭ قۇلاعىن، شوشاڭ ەتكەن مىلتىقتى كورمەيسىڭ. ساقشىدا دوڭعالاق جوق. دوڭعالاقتا پىنزىن جوق. ەلگە كەدەيلىك كىرگەن سوڭ ساقشىدان دا كەتەۋ كەتكەن سياقتى. قارىن تويعىزۋدىڭ قامى، كۇنكورىستىڭ كۇيبەڭى ۋايىم بولعان سوڭ ەل شەتى يەن، شارباققا قاسىنعان قىرشاڭقىداي سۇيكەنە-سۇيكەنە قوتانىمىزعا سۇعىنىپ كەتكەن ەكى بىردەي مەملەكەتتىڭ جيەگىنە قىسقارا-قىسقارا قۇرىدىمعا اينالعان ساقشىلاردى بۇرىكسەڭ جەتەر مە. ونىڭ ۇستىنە جەرىڭ تاۋ بولسا، تاۋىڭ يت مۇرىنى وتپەيتىن جىنىس بولسا... شىركىن، باياعى زامان قايدا! اسۋ-اسۋدا وترياد، بۇتا-بۇتانىڭ ءتۇبى سولدات، شىر ەتكەن بالا تۇرماق ، پىر ەتكەن تورعايدى دا قاعىپ تۇسىرەتىن قىزىل جاعالى مەرگەندەردى ايتام دا. ءوزىمىزدى اڭدىعاندا جولبارىستاي ەدىك، وزگەدەن ساقتانۋعا كەلگەندە مىسىقتاي بولعانىمىز وكىنىشتى-اق.
شابانباي بوس جاتىر. ەل قىزىعى ءبىر باسقا. جەردىڭ كوركى ءبىر باسقا. شابانباي كوپتەن بەرگى جاراسىن جازىپ جاتىر. جەلدەن باسقا سىبدىر جوق. سۋدان باسقا سىلدىر جوق. تىرس ەتپەگەن تىنىشتىقتان مارالدى كول سەلت ەتپەي قاتىپ قالىپتى. شابانباي مالىنىپ تۇر. قاراعايى قالعىپ، قايىڭى جۋساپ، شالعىنى اياقتىعا جول بەرمەي جاپىرىلىپ جاتىر.
— قوي كەتكەلى شابانبايدىڭ كوزى اشىلدى، — دەدى ديداحمەت.
— جەردىڭ كوركى مال ەمەس پە، تىسكە سىزدىق قالماعان سوڭ ونىڭ نەسى جاقسىلىق؟ — دەپ اتقوسشى جىگىت شامىرقاندى.
— سۋعا بالىق شىعا باستادى، — دەپ اقتالدى ديداحمەت.-قويدى كارالينگە توعىتادى، قوي بۇلاقتى بىلعايدى. كەزىندە ارىق بىتكەننەن اققايراندى كويلەكپەن ءسۇزىپ، كونەكپەن تاسۋشى ەدىك، ون جىل بويى ون بالىق ۇستاپ كوردىڭ بە؟
— قويدى كازىر ينەمەن ەمدەيتىن بولعان، — دەدى شايمەردەن. — بالىقتىڭ جوعالۋىنا قوي عانا كىنالى ەمەس شىعار، بالىق تۇرماق قارلىعاشتىڭ قايتىپ كەلگەنىنە دە ەكى-اق جىل بولدى.
ۇشەۋىنىڭ دە ءسوزى راس. شىعىس قازاقستان رەسپۋبليكاداعى ەكولوگيا جونىنەن ەڭ ءبىر قۇداي ۇرعان ايماق. قاي جەردەن ءتۇستى مەتال قازىلسا، جاعالاسىپ ۋران جۇرەدى. ۋران جۇرگەن جەردە رادياسيا بار. ءۇش قالانىڭ ماڭىندا كومىلمەي جاتقان پالەنباي ءجۇز مىڭ توننا رۋدالىق قوقىستىڭ ءوزى-اق التايدى تۇنشىقتىرىپ بولدى. ونىڭ ۇستىنە جۇڭگو دا ىرگەمىزدەگى لوب-نوردا اتوم بومباسىن كۇندە دۇڭكىلدەتىپ بالشىققا قي قوستى. كەنە دەگەن جانۋارىڭ بۇرىن دا ءورىپ جۇرەتىن ەدى، كورشىمىزدىڭ «ارقاسىندا» مۋتانت پايدا بولىپ، ەندى شاعا قالسا كىسى ولتىرەتىن بولدى. تاۋ بولعان سوڭ بۇلت ورالادى. ورماندى بولعان سوڭ ىلعال بار. ىلعال كولەڭكەگە شوككەن راديونۋكليدتەردى جەر دە جۇتا المايدى، جەل دە قۋا المايدى، تۇنادى دا جاتادى. جاڭبىر مەن قار، ەرتەڭگى مەن كەشكى شىق بۇلاققا سورعىماعاندا قايدا بارادى؟ بۇلاق وزەن مەن كولگە قۇيماعاندا قايدا بارادى؟ قارلىعاش كەتسە، قاۋىپتى سەزگەنى. قايتىپ كەلسە — قايىرىمەن. ءبىراق ادام سورلى قارلىعاش ەمەس قوي. ال قاراتايدىڭ ادام ەكەنى راس بولسا، ءتور التايىنان ولسە كەتپەيدى. اۋىلدا ءبىر اي جاتقاندا ەكى ءجۇز تۇتىننەن بەس ادامعا توپىراق سالدىق. بەسەۋى دە راكتان كەتتى. ءبىر ايدا شىر ەتىپ ءبىر ءسابي دۇنيەگە كەلگەن جوق. ءبىر اي دەيمىن-اۋ، ءبىر جىلدا كەلىپ پە ەكەن؟ قاراتايدىڭ قاتىندارى قالجا جەگىسى كەلمەي قاعىنىپ ءجۇر.
قاراتايدىڭ ەجەلگى كاسىبى مال ەدى. قاراتاي مال باعۋدى بىلەتىن ەدى. باياعىدا قاراتايدىڭ قاراعايى مەن قارا مالى تالاسىپ وسكەن. قالىڭ جىلقىدان جەر كوشكەن. جەتى اتا جەرگە تالاسپاعان. جەردەن جاۋدى عانا الاستاعان... بۇگىندە باقشاسىنا تاۋىق ءتۇسىپ كەتسە دە التايدى باسىنا كوشىرەتىندەر بار دەسەدى. كىم بىلەدى، كوز كورسە دە كوڭىل سەنگىسى كەلمەيدى-اق...
اقسۋ مارالدى كولدەن باستالادى. مارالدى كول قار سۋى مەن جاڭبىردان جينالعان تاستاي سۋىق تۇششى كول. اققايراڭى اقسۋدى بوگەيدى دەۋشى ەدى. بۇل ەلگە سۋداعىنىڭ ءبارى اققايراڭ: فورەل دە اققايراڭ، حايرۋس تە اققايراڭ. اقسۋدىڭ اۋزىندا جالعىز «دجيپ» تۇر ەدى. سۋدان شىققان بۇلدىرشىندەي ەكى ءسابي بىزگە قاراي تۇرا جۇگىردى، ارشىعان جۇمىرتقاداي اپپاق جاس كەلىن جايراڭداپ قارسى الدى. مارالدى كولدى ءبىر كورىپ قايتۋعا، كاۋسارداي اۋاسىنان ءبىر ءسىمىرىپ قايتۋعا كەلگەن سەرۋەنشىل جاس وتاۋ ەكەن. ءىنىمىز قايىقپەن كول ورتاسىندا ءجۇرىپتى. مەنىڭ قۇرداسىم داۋلەت قارماعىن وقتالىپ، شاي قايناعانشا دەپ اقسۋعا كەتىپ ەدى، شاي قايناعاندا قايتىپ كەلدى. ۇستاعانى ءوزىنىڭ شۇمەتەيىندەي جالعىز شاباق، شاباق تا ەمەس-اۋ، كىلەگەي. اكەسى ديداش كولدى كورگەننەن بالىق-بالىق دەپ تاڭدايى سالق-سالق ەتە قالىپ ەدى، قاقتاسا ءبىر كىلەگەي ەكەۋىن دە قارق قىلاتىن بولدى. ايتەۋىر ساتىنە قاراي كەلىن شىراق مايعا بوككەن سىرباز بالىقتى استاۋىمەن الدىمىزعا قويا سالدى.
— قۇرداس، سەنىڭ اناۋ كىلەگەيىڭ قازانعا سيماي قالاتىن بولدى-اۋ، — دەپ ەدىم.
— بايقارانىڭ جارىلعاستان ەنشىسى بولىنبەگەن، ءبارىبىر مىنا استاۋدى بىرگە تاۋىسامىز، — دەپ ديداش ۇلىن ءبىر ازىلدەن قورعاپ قالدى. ءسوز تاپقانعا قولقا جوق.
شابانبايدىڭ بۇلتى كەسەك ءارى تەنتەك. جارقىراپ تۇرىپ جاۋا سالادى، شارقىلداپ تۇرىپ توبەڭدى تەسكەندەي قىلادى. كۇن بۇزىلايىن دەپ تۇر ەكەن.
— كەلىن شىراق، تەزىرەك قايتىڭدار، جول ناشار، جاڭبىر جاۋسا مىناۋ قايقاڭنان شىعا الماي قالاسىڭدار، — دەپ اقىل قوسقان بولدىق.
— سەن وسكەلەڭگە تارت، اعايىن كەلە جاتىر، قامدانسىن، — دەپ نيازبەك اتقوسشى جىگىتتى شاقىرىپ الىپ تاپسىرما بەردى.
جەل تۇرماي ءشوپتىڭ جۇپار ءيسى اڭقىپ، بالقاراعايدىڭ شاشاق ءبۇرى ىسقىرا باستادى. مارالدى كولدىڭ بەتى جىبىرلاپ، ايدىنىن شىبىن قىتىقتاعانداي تىتىرەنىپ جاتىر ەكەن. اسپاندا بۇلت بولماسا دا توبەدە ەرسىلى-قارسىلى قوزعالىس بار، كوك كۇمبەزىنىڭ بوز شاتىرىن الدەبىر قۇدىرەتتى قول شايقاپ تۇرعانداي. ءجاي جاڭبىر ەمەس، ناجاعايلى نوسەردىڭ بەلگىسى. ازىرگە كوكجيەكتەن كوتەرىلمەي جاتسا كەرەك. كوكجيەكتى كولەگەيلەپ تۇرعان كوكشاعىر تاۋلار بولسا كەرەك.
الدىمەن قوزعالاتىن ءبىر توننا قاراكەر، قارنىمەن جول جيەگىندەگى بيدايىقتى تەربەتىپ بارادى. قاراكەردىڭ قارنىن جەر سىزدىرعان ۇستىندەگى جارتى توننا شايمەردەن.
بۇرىن دا مالشىلار شابانبايعا تالاسا كوشىپ كەلىپ، اسپاننىڭ رەڭى، ءشوپتىڭ ءنىلى بۇزىلا توپىرلاپ ويعا تۇسەتىن ەدى. ارتىندا سارى جۇرتتان باسقا دىم قالمايتۇعىن. جايلاۋ ۇڭىرەيىپ، تونالىپ، يت سۇيرەگەن تۋلاقتاي بورشا-بورشا بوپ قۇلازىپ قالا بەرەتىن. بۇگىندە قويناۋ-قويناۋعا ەل قونا باستاپتى. سەلكەم بولسا دا ءار قۋىستا سەلتيىپ «يزبۋشكا»، كارى قويدىڭ تىسىندەي ىرسيىپ شارباعى، تۇتىندەپ مونشاسى تۇر، بۇرىنعىداي جۇلا قاشاتىن، قيراتىپ اكەتەتىن سوۆحوز دەيتۇعىن «جاۋدىڭ» مۇلكى ەمەس، اركىمنىڭ مەنشىگى، اركىمنىڭ جىلدا كەلىپ قوناتىن قۇت مەكەنى. كوڭىلگە توقتىق اكەلەتىن وسى. زامان تىنىش بولسا مال دا بىتەر، جان دا وسەر، جايلاۋ تەك مالدىڭ ءورىسى ەمەس، جەتى اي قىستا كوڭ-قوقىرعا قامالعان اۋىل جۇرتىنىڭ جاز بويى سەرگىپ قايتار ، كوڭىل سەمىرتىپ قايتار «كۋرورتى» عوي. «اعاجاي، التايداي جەر قايدا-اي» دەيتىن ساعىنىشتىڭ ورنى تولماسا دا ايتەۋىر ۋاقىتشا بولسا دا مالشى قاۋىمعا الدانىش.
وسكەلەڭ ىرىمعا بولسا دا اتى جاقسى. كىم اتاسا دا نيەتى جاقسى. زاتى دا جامان ەمەس. شابانبايدىڭ تورىنەن ەل ىرگەسىنە جاقىنداپ، بەلەس-بەلەس بوپ سوزىلىپ جاتقان كەڭ جايلاۋ. قاراورماندى كۇزەتكەن قاراقشىداي جان-جاعىڭنان قاۋمالاعان قاراعاي ارتىڭنان قالماي ەرەدى دە وتىرادى. سىلدىراعان بۇلاعى قالعىپ كەتكەن كوڭلىڭدى بولەدى دە وتىرادى. وسىنىڭ ءبارىن كەمەرلەپ، ەتەك-جەڭدى تۇيىقتاپ سوناۋ ەتەكتە شورناۋانىڭ شۋ وزەنى جاتىر. بۇلتسىزدا التايدىڭ كۇنى شاقار، اپ-ساتتە قارىپ تۇسەدى. سودان با، بيىكتەن قاراساڭ وزەن بىتكەننىڭ ءبارى دە جالتىراپ، اپپاق ءسۇت بولىپ، كەيدە قاتىپ قالعان اپپاق قار بولىپ كوز قارىقتىرادى. اتتىلىعا وتكەل بەرمەس اقبۇلقاق اسپاننان سارقىراما بولىپ جاۋعاندا، توبەدەن تۇسەتىن اققابا ايران بولىپ جوڭكىلگەندە، اقسۋ شابانبايدى قاق جارىپ بۇقتىرماعا جەر تەسىپ جەتكەندە التاي اققا مەلدەكتەپ جاتقانداي كورىنەدى. التايدىڭ تۇلا بويى تولعان اق، ءار ەمشەگى ساۋلاپ تۇرعان ءسۇت قوي.
التايدىڭ ءۇنى — سىبىزعى. سىبىزعىنىڭ ءۇنى — التاي. سىبىزعىنى مىڭنىڭ بىرەۋى عانا تارتادى. كورىنگەنگە ەرمەك ەمەس، قاسيەتىنەن قورقادى، سونسوڭ دا قورلامايدى. كۇي اتاسىن قۋساق، ونسەگىزىنشى عاسىردا — سايماق، ونتوعىزىنشى عاسىردا — شەرۋباي، جيىرماسىنشى عاسىرداعى ارقالىنىڭ سوڭعىسى ورازعالي مەن شاناق اعامىز ەدى، ولار دا ارۋاقتارعا بارىپ قوسىلدى. بۇگىندە التاي سىبىزعىنى ساعىنىپ وتىر. قاراتايدان قۋراي ۇستايتىن بىرەۋ شىعا ما دەپ.
سىبىزعىنىڭ ءۇنى — زار. سىبىزعىنىڭ ۇنىندە جەرگە دەگەن ساعىنىش بار. جەر!.. جەر!.. جەر!.. سايماقتىڭ «سارى وزەنى»، «ايراۋىقتىڭ اششى كۇيى»، «اققابانىڭ تولقىنى»، «تۋعان ەل، قوش-ەسەن بول»... ايتەۋىر جەر اڭساماي سىبىزعىنىڭ ءۇنى شىقپايتىنداي، جەر ساعىنباي كۇيشىنىڭ ارقاسى قوزبايتىنداي...
... شەرۋبايدىڭ جالعىز قارىنداسى ۇلىقساتسىز سۇيگەنىمەن ارعى بەتكە قاشىپ كەتىپتى. وكپەسى قارا قازانداي كۇيشى قارىنداسىن ىزدەپ ات ءىزىن سالماي قويعان ەكەن. ەرتەڭگىسىن ساۋىنعا شىققان قارىنداسى بيەلەر قۇلاعىن سالىپ يىمەي قويعاندا قۇلىن ۇستاپ تۇرعان كۇيەۋىنە:
— ويباي، دايىندال، اعام كەلە جاتىر! — دەپتى.
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
— بيەلەر يىمەي قويدى.
جىلقى جەلدى كۇنى سىبىزعىنىڭ ءۇنىن كوش جەردەن ەستيدى دەيدى. بارىمتاشىلار ايسىز قاراڭعى تۇندە مەڭسىز قارا ات ءمىنىپ، جالعىز-جالعىزدان شىعىپ، ءبىرىن ءبىرى سىبىزعىنىڭ ۇنىمەن تابادى ەكەن... ەرتەڭگىسىن جينالا باستاعان قۇدالار شەرۋبايدى ەل ورنىنا وتىرا كۇتىپ الىپتى.
وسكەلەڭدى كورگەندە مەن ديداحمەتتىڭ «جەر اڭساعان ساراتانىن» ەسىمە الدىم. بۇل ەلگە تۇيەلى باي بىتپەگەن. ءبىراق تۇيە جارىقتىق ولە-ولگەنشە تۋعان جەرىن ساعىناتىن كورىنەدى. قىرىق بەسىنشى جىلى سوعىس اياقتالعاندا سوناۋ بەرليننەن ماڭعىستاۋدى تاۋىپ كەلگەن ساراتان كەزىندە ادايدىڭ دا اتامەكەنى بولعان التايدى ىزدەمەدى دەيمىسىڭ. ادايلار بوزاشىعا جەتكەنشە جەتى وزەننەن ءوتىپتى. سونىڭ ءبىرى بۇقتىرما بولسا، ەكىنشىسى ەرتىس شىعار. كىم بىلەدى، ديداشتىڭ ساراتانى ماڭعىستاۋدان قاشتى ما ەكەن؟ ايتەۋىر سىبىزعىنىڭ ءۇنى ەلىن ەسىنە سالعانى راس. ايتەۋىر ديداشتىڭ ەسبولعانى تۋعان جەردىڭ توپىراعىنا اسىققانى راس. ارعى بەتتەن اسىقتى ما، ايتپەسە جاتتا قالعان جازوتىردان با، ايتەۋىر جالعىز ۇل مەن جالعىز جاردىڭ زيراتىنان دا اتامەكەن قىمبات ەكەن... ەسبولعان سىبىزعىنىڭ ۇنىمەن جارىسقان... الماتىدا جاتىپ-اق كورپەمىزدى كوكىرەگىمىزگە تارتا بەرىپ اتامەكەننىڭ اماندىعىن تىلەيتىنىمىز راس.
اكىم تارازي التايعا قاتارىنان بىرنەشە جىل كەلىپ قايتتى. ەل بەتىن كورە قالسام، ازاماتتاردىڭ الدىمەن اكىمنىڭ اماندىعىن سۇرايتىن ادەتى. كەزەكتى ءبىر ساپارىمىزدا:
— تاۋ ساعان تاڭسىق ەمەس، ورمان ورىستا دا كوپ، بۇل ەلدىڭ ادامىنان نە بايقادىڭ؟ — دەپ سۇرادىم.
— قالىڭ قازاق وڭتۇستىكتە دەيمىز، قازاقىلىعى مول دەيمىز. بۇل ەلدىڭ ايىرماسى — زيالى قاۋىمنىڭ ينتەللەكتىسى، اسىرەسە ادەبيەتكە ءتىسى باتاتىن زەرەكتىگى باسىم ەكەن، — دەپ ءبىر قويدى. — ءبىر اۋدان تۇتاس ءبىر رۋ بولعاندىقتان با، بىر-بىرىنە دەگەن اعايىنشىلىعى قاتتى ۇنادى، — دەدى. — ءارى قاراپايىم، ءارى قالتاسىنا تىققان تاسى جوق.
تانىمايتىن كوزگە ءبارى تاڭسىق. مۇمكىن سولاي شىعار. مۇمكىن الاسى مەن قۇلاسى اكىمنىڭ كوزىنە تۇسپەي قالعان شىعار. قۇداندالى جەگجات بولعان سوڭ با، الدە دوس-جاراندى سول جاقتان تاڭداعان سوڭ با، مەنىڭ دە اعايىندارىم دۋلاتيادا جۇرگەن سياقتى بولادى دا تۇرادى.
وسكەلەڭدەگى اعايىن اعاشتان ءۇي كوتەرىپ ۇلگەرمەپتى. باسىندا شاتىر، باۋىرىندا بالا-شاعا، الدىندا ءبىر وتار قوي، ەكى ءۇيىر جىلقى. كوڭىلى كولدەي، كولەڭكەگە كولدەي داستارحان جايدى. جىرعاپ وتىرىپ وتتى-كەتتىنى جىر قىلدىق. جاعا جايلاۋدا، ەسىك كوزىنەن باستالاتىن شۇيگىننىڭ، شايىرى اڭقىعان سامىرسىننىڭ يىسىنەن-اق كايف بوپ قاسقارايتىپ تاستاپپىز. قاراعاي باسىن جەل شالماي، وشاقتاعى وت تا شالقىماي دۇنيە تىرس ەتپەي تىنىسى بىتە قالىپ ەدى...
ءتۇن ورتاسىندا اسپان شارقىلداپ جەرگە قۇلاپ، وت ويناپ، قارا نوسەر قۇيىپ بەرسىن. جاسىن جارق ەتكەندە قارا جەر قاق ايرىلعانداي جامباسىڭ ءدىر ەتە قالادى دا جايلاۋ دۇركىرەي كوشىپ جونەلەدى. ايتەۋىر قوي بايقۇس پىستاي، ەكى-ۇش كەبەنەك شاتىرعا سۇيكەنىپ، تىعىلاتىن پانا تاپپاي زار ەڭىرەپ ەدى، وعان قۇلىننىڭ شۇرقىراعان شىڭگىرى، بيەنىڭ ۇرەيلى كىسىنەسى قوسىلدى دا توڭىرەك ازان-قازان بولدى. قارا قوستى قارا تۇتقان ەكى ايعىر ۇيىرلەرىن وسى ماڭعا ايداپ كەلسە كەرەك، قىسىردان قاسقىر تارتقان ەكى قۋلىق بار ەكەن، ەكى ايعىر ۇيىرىنە قوسپاي ءبىرى ساتىرلاتىپ ارى قۋادى، ءبىرى بەرى قۋىپ، دۇرسىلدەگەن تۇياق ءدۇبىرى ءبىز تۇگىلى وسكەلەڭگە تىنىشتىق بەرمەدى. قاسقىردىڭ ءتىسى تيگەن تۇياقتىنى ايعىردىڭ ۇيىرگە قوسپايتىنىن ەستىگەنىم ءبىرىنشى.
تۇنگى ساعات ۇشتە ديداش پەن داۋلەت، نياز بەن شايمەردەن تىسقا شىعىپ كەتىپ ەدى. سەڭسەڭ تۇلىپتىڭ استىندا بۇيىعىپ جاتىپ ۇيقتاپ قالىپپىن. ەلەڭ-الاڭدا ويانسام جاڭبىر ءالى توگىپ تۇر، ءبىراق ىڭىردەگىدەي ەمەس، اسپان تىنىش، وتى تاۋسىلىپ، اشۋى باسىلعان سياقتى. سۋدان شىققان سۋىرداي ديداشى مەن داۋلەتى، نيازى مەن شايمەردەنى دە مەن جاتقان شاتىردى شىرق اينالىپ دىردەكتەپ ءجۇر ەكەن.
— وۋ، جىگىتتەر، نە بولدى؟
— جامباسىمىزدان سۋ ءجۇرىپ كەتتى.
— سۋ جۇرگەنى نەسى؟
— مەن وسىلاي بولارىن بىلگەم، — دەدى ديداحمەت. — ءبىلدىم دە بار تەكەمەتتى ءسىزدىڭ استىڭىزعا توسەپ، توسەكتى ورگە سالىپ بەرگەم.
— بىلسەڭ نەگە ايتپادىڭ؟ — دەپ شايمەردەن داۋ شىعارايىن دەدى. — كەشە شاتىر تىگەردە اينالا مور قازىپ تاستاۋ كەرەك ەدى... جالعىز اعاڭدى عانا كۇيتتەگەنشە...
— جايلاۋعا جىلىنا ءبىر شىققاندا جامباسىنان سۋ وتسە، بۇتىڭداعى جالعىز شالبارىڭدى شەشىپ بەرىپ، ەلگە جالاڭبۇت قايتار ەدىڭ. وناندا ماعان راحمەت دە.
راحمەتتى شايمەردەن ايتپاسا دا «راحمەت» مەنىڭ ىشىمدە قالدى. جىلىنا ءبىر دۇركىن اتامەكەندى ارالاتىپ قايتاتىن ىنىلەرىمنىڭ بارلىعىنا اللاعا شۇكىر. وسىنىڭ ءوزى-اق ىشىمدە جاتقان ەسكى ءبىر كۇيدى تۇرتە كەتتى...
... نۇرزاعيلا اپكەم كۇز جاقىنداعاندا مەنى سوقىر تورى بيەگە مىنگىزىپ، جەتەكتەپ الىپ شابانبايعا تارتاتىن. بالقاراعايدىڭ جاڭعاعىن سوعىپ، ونى ۇگىتىپ، ۇشىرىپ، زاگوتجيۆسىرەگە وتكىزىپ، سودان تۇسكەن تيىن-تەبەنگە كويلەك-شالبار تىگەدى دە مەكتەپكە شىت-جاڭا كيىندىرىپ جىبەرۋشى ەدى. ءتورتىنشى كلاستا وقىپ جۇرگەن كەزىم، شارۋاعا دا جاراپ قالعانمىن. كولحوزدىڭ پىسىلداق وگىزى مەن جاۋىر تىراقىسىنان بوساي قالسام، قاسىنا ەرتىپ الادى دا ءشوپ شابادى. مەنىڭ كوز الدىمدا قالعانى: ىس باسقان قارا شاۋگىمدى موسىدان تۇسىرمەي، ءتۇس الەتىندە يۆانشاي قاتقان قارا شايدى تاناۋى تەرشىپ سوراپتاپ كەپ وتىرعانى، الىپ شىققان ازداعان شاينامانى اۋزىنا سالماستان مەنىڭ الدىما يتەرىپ قويادى دا اندا-ساندا ءبىر كۇرسىنىپ، مەن بۇرىن ەستىمەگەن اڭگىمەلەردى ايتىپ وتىرعانى. تاتەم ەسكىشە حات تانىعان، اپتيەك پەن قۇراندى تاۋىسقان. سوعىس كەزىندە مايداننان كەلگەن حاديمشە جازىلعان حاتتاردى وقيتىن دا جالعىز ءوزى ەدى. ماعان ايتاتىن اڭگىمەلەرى ءدىني تاقىرىپتاعى كونە قيسسالاردىڭ مازمۇنى بولسا كەرەك. سوڭعى رەت شابانبايعا اتتاناردا اپام:
— بيىل بالقاراعاي قىسىراپ قالىپتى دەسەدى عوي، بارماي-اق قويساڭدار قايتەدى، — دەپ قارسى بولدى. — كۇز دە كەلىپ قالدى، بوزقىراۋعا قالساڭدار بوسقا توڭاسىڭدار.
— اكەسىنىڭ جايلاۋداعى جۇرتىن كورىپ قايتسىن، مەن قارتايعان سوڭ مۇنى كىم اپارار دەيسىڭ. — تاتەم بولماستان اقىرى مەنى الىپ جونەلدى.
كامەنكانىڭ تۇسىنان (كازىرگى مويىلدى، بۇرىنعى كازاكتاردىڭ پوسەلكاسى) سۋدان اتپەن وتەمىز دەدى. وسىنىڭ الدىندا عانا التاي اياق-استىنان شامىرقانىپ، شارق-شۇرىق نوسەرلەتىپ بەرگەن. بۇقتىرما قۇلا تارتىپ قۇتىرىپ جاتىر ەكەن. قايىقشى ەكەۋ. ەكەۋىنىڭ قولىندا ەكى سۇيمەن. ءبىزدىڭ بۇقتىرما ەسكەك دەيتۇعىن مادەنيەتىڭە كونبەيدى، قايىقتىڭ تۇمسىعى ىلىنسە بولدى، جۇلا جونەلەدى دە توڭكەرىپ جىبەرەدى. تاتەم قايىققا وتىردى دا مەنى اتقا مىنگىزدى. كوزىن دوعالا باسقان سوقىر تورى بيە سۋشىل ەدى، ءبىر اتتاپ، ەكى اتتاپ ميمىرتتاپ كەلە جاتقان، ءبىر كەزدە جۇزە جونەلگەندە سۋ بەلۋارىمنان استى. زارە جوق. ساسقاندا تاتەمە قارايمىن. قايىقتى ءبىرى تۇمسىعىنان، ءبىرى قۇيرىعىنان تىرەي يتەرگەن قايىقشىلار دا اعىسپەن تومەندەپ كەتكەن ەكەن، تاتەم ەكى قولىن ەربەڭدەتىپ ماعان بىردەمە دەگەن بولادى. سۋ سارىلىنان قۇلاق تۇنىپ قالعان، بيە بايقۇس الدەبىر دوڭەسكە كەلىپ توقتادى دا كادىمگىدەي كۇرسىنىپ سالدى. ەردىڭ قاسىنان تاس قىلىپ ۇستاپ وتىرمىن، سۋعا قاراما دەپ تاتەمنىڭ ايتقانى بار، ەكى كوزىم اسپاندا، سوندا دا باسىم اينالىپ، كوكتەگى قالىقتاعان ءبىر قىرعي قۇيىنداي شيىرشىق اتىپ تۋرا مەنىڭ توبەمنەن تۇسەتىندەي. نە زاماتتا تورى بيە تاعى دا مالتىپ جونەلدى. ايتەۋىر ەس كەتىپ، جان شىققاندا جاعاعا دا ىلىندىك-اۋ. سوقىر بايقۇسقا ايتار ءسوز جوق، ءبىراق ول ماعان وكپەلى سياقتى، تۇسپەيسىڭ بە ەندى دەگەندەي ءدۇر سىلكىنگەندە ۇستىنەن ۇشىپ كەتە جازدادىم. سول كەزدە تاتەم دە جەتكەن ەكەن، «مەن ساعان نە دەدىم؟» دەپ ايقايلاپ اتتان جۇلىپ الدى. مۇنىسى نەسى دەگەندەي بەتىنە قاراپ ەدىم، جىلاپ تۇر ەكەن. سويتسەم، ۇزەڭگىنى باسىپ وتىر، ايتپەسە اعىن ەردى اۋدارىپ جىبەرەدى دەپتى، ال مەن دۇڭگانا سۋعا تيگەن سايىن اياعىمدى كوتەرە بەرىپپىن عوي. جىلاپ تۇرعان اپكەمدى كورىپ كوز الدىما اپام ەلەستەدى. ياپىراي، مەن سۋعا كەتىپ قالعاندا تاتەم ەل بەتىن قالاي كورەر ەدى؟..
تىرمىسىپ اقتومارمەن شىعىپ كەلەمىز. جاربيىپ سوقىر بيەنىڭ ۇستىندە جابىسىپ وتىرمىن. ءبىر جاعىم قۇز، ءبىر جاعىم تاۋ، ەتەككە قاراساڭ ەسىڭ شىعادى، بيىككە قاراساڭ تەڭسەلىپ كەلە جاتقان بيە ەمەس، تاۋ تەربەتىلىپ تۇرعانداي جانىڭ تۇرشىگەدى. تاتەم تاياقتى بەلىنە كولدەنەڭ قىستىرىپ الىپ الدا كەلەدى. تۇقىرايىپ باسىن جەردەن الماعانىنا قاراعاندا ءالى دە جىلاپ كەلە جاتقان سەكىلدى ەدى. تاعى دا شەشەم ەلەستەدى. قۇلاعىمدا: «مىنا جالعىز ءولىپ قالسا، مەنى تىرىدەي كومىپ كەتىڭدەر!» دەگەن ءسوزى. ەندى بىردە اقتۇتەك بوراندا قىرمىزى تاتەمنىڭ: «كۇلاش، كەت، كەت! انداعى بالانى ءولتىرىپ الاسىڭ!» دەگەن ايقايىن ەستىگەندەي بولامىن. ياپىراۋ، مەن سونشالىق قىمبات بولعانىم با؟ ءبىراق مەن ءوزىمنىڭ باعامدى سەزىنگەنىم جوق، شەشەم مەن اپكەلەرىمدى ايادىم دا قاراعاننان قاراپ جىلاعىم كەلدى. جىلادىم با، جوق پا، بىلمەيمىن، ايتەۋىر وسىلاردى بوسقا قيناعانشا ءوزىمدى شەشەم مەن ءۇش قىزدىڭ بوداۋىنا قيعىم كەلىپ ەدى. ءدال سول ساتتە ءدۇنيادا ماعان وسىلاردان قىمبات ەشكىم جوقتاي كورىنگەن. جالپى قاراتايدا اكە كورگەن بالا كەمدە-كەم. جەسىر جەڭگە، جەسىر اپكە، جەسىر شەشە. ءبارى جەسىر. ءبارى جەتىم... كوزبەن كورمەگەن سوڭ با، اكەنىڭ ءقادىرى ونشا ەمەس. بوقتاسا قالسا دا اكە بايقۇستان دىم قالدىرمايدى. ايەل جۇراعاتىنا ءتىل تيسە وققا قارسى شابۋعا بار. الدەقاشان سۇيەگىنە قىنا شىعىپ كەتكەن اكەمنىڭ جايلاۋداعى جۇرتىن كورسەتەمىن دەپ تاتەمنىڭ جەتەلەپ كەلە جاتقان ءتۇرى مىناۋ. تالدىبۇلاققا جەتىپ ءبىر قوندىق: مىناۋ بيە بايلايتىن جەر ەدى، مىناۋ ءۇي تىگەتىن ورىن بولاتىن دەدى. كوكالا ايعىرعا جەتىپ ءبىر قوندىق: بۇل جەردە ءبىر جۇما وتىراتىنبىز دەدى. كوكجوتا دەدى. شاشتى دەدى. تاسكۇركە دەدى. ءتور جايلاۋعا جەتتىك دەدى. ءبارى دە ەلسىز-كۇنسىز يەن جۇرت. بارىنە دە ءبىر-بىر كۇننەن تۇنەدىك. ءبىزدى كۇتىپ وتىرعان ەشكىم جوق. ايران تاۋسىلدى. تورسىقتىڭ وڭەزىن شايقاپ ىشتىك. دۇرىسى — ماعان عانا شايىپ بەردى. ارپانىڭ قاتىپ قالعان سوڭعى باتەرىن ءبىر ۇزىمنەن بىرنەشە كۇنگە سوزىپ، تۇمانىڭ تاستاي سۋىنا ءجىبىتىپ جەگىزدى. ءوزى بالقاراعاي شاعادى. شاعادى دا ءدانىن جيناپ ماعان ۇسىنادى. سورىم-اي دەسەڭشى. وسىنشاما ازاپتى باسىنا تىلەپ الىپ نە جەتتى دەسەڭشى.
ءتور جايلاۋعا جەتكەن سوڭ بالقاراعاي سوقتىق. قايتا-قايتا ورمەلەپ جۇرمەس ءۇشىن تاتەم قاتار تۇرعان ەكى سامىرسىندى تاڭدايدى دا تەڭسەلتىپ تۇرىپ بىرىنەن ەكىنشىسىنە سەكىرەدى. قۇلاپ كەتەسىڭ دەپ مەنى اعاش باسىنا شىعارمايدى. « توبەڭدى بۇرشىك ويىپ كەتەدى، ارمان تۇر، ارمان!» دەپ ايقايلايدى. قار جاۋسىن مەيلى، جاڭبىر جاۋسىن مەيلى، سامىرسىن تۇبىنە تامشى تۇسپەيدى، سالبىراعان بۇتاق يتارقا قوستان دا راحات. سوعان قاراماستان تاتەم وت جاعىپ، توقىم مەن پىشپەكتى مەنىڭ جامباسىما توسەپ، بارىن ۇستىمە جاۋىپ، اياق-باسىمدى قىمتايدى دا شوق ءتۇسىپ كەتەدى دەپ تاڭ اتقانشا قاسىمدا اڭدىپ وتىرىپ بالقاراعاي ۇگىتەدى. شابانبايدا ايۋ كوپ، يتقۇس تا بار، يەن جايلاۋدا ۇشەۋىمىزدەن باسقا ءتىرى جاننىڭ جوقتىعىن سەزە مە، سوقىر تورى بيە كوزى كورمەسە دە وتقا ەمىنىپ، ءموليىپ كەپ تۇرعانى. ەرتەڭگىسىن ۇگىتكەن بالقاراعايدى كەپتىرىپ، كەبەگىن ۇشىرىپ قاپتايدى دا جالعىز ءوزى اتقا تەڭدەگەندە تالدىرماش ادامنىڭ زىلدەي موشەكتەردى قامىستاي لاقتىرعانىنا تاڭقالاتىن ەدىم. قانشا جۇك ارتساڭ دا ءمىز باقپايتىن مەس تورى قايقاڭداي باستاعاندا تاتەم: «ەندى ۇيگە قايتساق تا بولادى» دەگەندە قۋانعانىم سونشالىق، اتتىڭ الدىنا ءتۇسىپ الىپ تومپاڭدادىم-اۋ. اپكەمنىڭ قىرسىقتىعى، ءبىر العان بەتىنەن ءولىپ كەتسە دە ءومىرى قايتپايتىن. تاۋدىڭ ورىنەن دە شارشايسىڭ، ەڭىسىنەن دە شارشايسىڭ، قارا سانىڭنان جان كەتىپ، سەڭ سوققانداي سالدىرايدى دا قالادى. سودان شاشتىعا جەتكەنشە ءبىر مينۋت اياق سۋىتتىرعان جوق.
الدە ەگەر، الدە وبەزدچيك، جاپ-جاس قاتىنى بار ساقالى كاۋعاداي، ءوزى ەڭگەزەردەي ءبىر شال جالعىز ءۇي وتىر ەكەن. اۋلاسىنا جاسقانا كىرىپ ەدىك، «وي اپاي، قايدان جۇرسىزدەر؟» دەپ قازاقتىڭ ەكى بىردەي جىگىتى جۇراعاتىن كورگەندەي شۇرقىراي امانداستى. كەرمەدە تىقىرشىپ ەكى جاراۋ ات بايلاۋلى تۇر. «زۆانىي گوست ك وبەدۋ» دەپ ورىس تا بولسا قاۋعا ساقال قاتىنى ەكەۋى دە قاباق شىتپاي قارسى الدى. سوعان قاراعاندا ەكى جىگىت بيلىگى بار ادامدار بولسا كەرەك. بۇعى اتىپ اكەلگەن ەكەن، تەرىسىن جايىپ، ەتىن جەل قاقتىرىپ قويىپتى. راسىندا «سارسكيي وبەدتىڭ» ۇستىنەن ءتۇسىپپىز. داستارحان كوكونىس، قاقتاعان توستىكتەن مايىسىپ تۇر ەدى، ونىڭ ۇستىنە بۋىن بۇرقىراتىپ بۇعىنىڭ جاس ەتىن الىپ كەلدى. بالسىراسى جانە بار. سىراسىن قايتەيىن، ءجۇز جىل قىزىل كورمەگەندەي تاباققا سۇعىندىم دا كەتتىم.
كۇن قايتتى. ءبىز دە قايتاتىن بولدىق.
— اپاي، كۇن بۇزىلايىن دەپ تۇر، تۇنگە قاراي جاڭبىر جاۋسا، شابانبايدا قاراعاي بىتكەنگە جاي تۇسەدى، قونا كەتىڭدەر، — دەپ ەكى جىگىت جىگى-جاپار بولدى. كونە قوياتىن تاتەم بە:
— قارشادايىمنان شابانبايدىڭ قاراعايىن ساناپ وسكەنمىن، جاڭبىر جاۋسا ەرىپ كەتپەسپىز، — دەپ قىرسىقتى دا قالدى.
بۇلت ىلىنسە جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىندە دە شابانبايدا كۇن كۇركىرەپ، اسپان جارقىلداپ جونەلەتىن ادەتى. وعان تاڭقالىپ تاڭداي قاعاتىن ەشكىم جوق. تاۋدى تىرەپ تۇرعان تاس ەمەس، شوگىپ جاتقان كەندى مەتال ەرىكسىز جاي تارتادى دەگەندى بۇگىن عانا ەستىپ ءجۇرمىز. تەرىستەن تۋلاقتاي بۇلت شىعىپ ەدى، قاس قاعىمدا توبەمىز الاي-تۇلەي بولدى دا كەتتى. جەلمەن قوسىلا جەلىگىپ ۇرعان قيعاش نوسەر دۇنيەنى ءتىلىپ ءتۇسىپ، جەر-كوكتى كۇڭىرەنتىپ جىبەردى. اسپان جارق ەتكەندە تىعىلاتىن تەسىك تاپپاي، شارق ەتكەندە ميلىعىڭنان بالعامەن ۇرعانداي شوكەلەپ وتىرا كەتەسىڭ.
— تاستا تىزگىندى، اتتان اۋلاق كەت! — دەپ ءبىر جاقتان تاتەم ايقايلايدى.
ءوزىم قايدا قاشارىمدى بىلمەي الاقتاپ جۇرگەنىمدە:
— قاراعايعا جولاما، سامىرسىنعا تىعىل! — دەپ تاعى ايقاي سالادى.
شاشتىنىڭ قاراعايىنان يت تۇمسىعى وتپەيدى، ونىڭ قايسىسى قاراعاي، سامىرسىنى قايسى ەكەنىن سايتان ءبىلىپ پە، انا اعاشتى ءبىر قۇشاقتاپ، مىنا اعاشقا ءبىر جارماسىپ قۋ جانىمدى قويارعا قونىس تاپپاي جۇگىرگەنىمدە ارت جاعىمنان شاپ بەرىپ ۇستاپ الدى دا بەتىمدى كوكىرەگىنە باسىپ، باسىما كۇپايكەسىن جابا سالدى دا جۇرەلەپ وتىرا كەتتى. تاۋ كوشىپ، توبە جورتقانداي شابانباي استاڭ-كەستەڭ. شابانباي دۇركىرەپ كوشىپ جاتىر. جەر دە، كوك تە موڭكىپ جاتىر. دۇنيەنىڭ جارقىلى سىرمالى كۇپايكەنى تەسىپ ءتۇسىپ، جانارىڭدى كەسىپ تۇسكەندەي. جارق ەتكەن سايىن: «بيسميللاھي، بيسميللاھي» دەگەن تاتەمنىڭ كۇبىرىن عانا ەستيمىن. وسى ءبىر «بيسميللاھي» جانىمىزدى ساقتاپ قالاتىنداي ىشىمنەن، ايتا تۇسسە ەكەن دەپ تاتەمە تىعىلا تۇسەم. ءبىر كەزدە كۇرس-كۇرس مىلتىق اتىلدى. اسپاننىڭ شارقىلىنان مىلتىقتىڭ تارسىلى ۇرەيلى ەكەن، ەسىمىزدى تەز جيىپ اتىپ-اتىپ تۇردىق. سول تارسىلدان ءدىر ەتكەن ورمان تىم-تىرس تۇنا قالدى دا نوسەردىڭ قۇيرىعى سوبالاڭداپ قاشىپ بارادى ەكەن. جەل شايقاعان شىراقتىڭ جاپىراعىنداي جالپ-جالپ ءبىر ءوشىپ، ءبىر جانعان ايدىڭ جارتى كۇلشەسى تۇيدەك-تۇيدەك قارا بۇلتتاردى تىلگىلەپ باتىسقا قاراي بەزەكتەپ جونەلدى. تۋ سىرتىمنان الدەنە كۇرسىنگەندە ايۋ كەپ قالدى ما دەپ زارەم ۇشىپ ەدى، قاراڭعىنى تەسىپ شىققان سوقىر تورىنىڭ باسى ەكەن، ەس بولار جاناشىردى يىسىنەن ىزدەپ تاباتىن جانۋار بارقىت تاناۋىن جىبىرلاتىپ قولىمنان ءتۇرتتى.
كىشى-كىرىم وزەنگە اينالعان جالعىز اياق سۇرلەۋدە تياناق جوق، اياعىڭدى شالىس باسساڭ جالپ ەتىپ ۇشىپ تۇسەسىڭ، «ءتاڭىر ءبىر جاۋسا، تەرەك ەكى جاۋادى»، جاعاسىنداعى اعاش بىتكەن ءتيىپ كەتسەڭ جەلكەڭنەن تامشى سورعالاتىپ، سامىرسىننىڭ ينەدەي ءبۇرى بەتىڭدى وسقىلاپ قاراداي شاپالاق جەيسىڭ. الدىڭعى جاقتان تاتەمنىڭ نوبايىن كورەم، اندا-ساندا:
— كەلە جاتىرمىسىڭ؟ — دەپ قويادى.
— كەلە جاتىرمىن عوي.
كەلە جاتىرمىن. وزدىگىڭنەن جول تاپپاعان سوڭ وسىنىڭ ءوزى دە امالسىزدىق، دۇرىسى دارمەنسىزدىك شىعار. سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي الدىڭدا جەتەكتەيتىن جاناشىرىڭ بولسا سالپاقتاپ ەرە بەرمەگەندە قايتەسىڭ. ءوز باسىم جەتەككە كوپ ەردىم. الدىمەن اپام، ودان سوڭ اپايلارىم نۇرزاعيلا، زاعي، قىرمىزى، ودان سوڭ ءبىر اكەدەن تۋماسا دا تۋعانداي بولعان اعايىندارىم، جەتەكتەپ ءجۇرىپ قارشادايىمنان ەل تانىتتى، جەر تانىتتى، قىلاياعى ەڭبەككە دە جەتەكتەپ قوستى: اتقا مىنگىزىپ، اياعىمدى ۇزەڭگىگە سالدى، قولىما شالعى ۇستاتتى، ايىر ۇستاتتى، بالتا ۇستاتتى، مۇمكىن قالام ۇستاتقان دا وسىلار شىعار... ستۋدەنتتىك كەزىمدە سوڭعى تورپاعىن ساتسا دا زاعي مەن قىرمىزى تاتەم اي سايىن اقشا جىبەرىپ تۇردى. جەتەكتىڭ ءجىبىن ەندى ءۇزدىم-اۋ دەگەن كەزىمدە ۇشەۋى بىردەي: ەندى بيىك استاۋعا يەگىڭدى جەتكىزىپ ال، ءبىز مىندەتىمىزدەن قۇتىلدىق، بايدىڭ قىزىعىن كورمەگەن، باقىتتىڭ نە ەكەنىن سەزبەگەن بىزدەرگە ەندى تۇكتىڭ دە كەرەگى جوق دەپ ۇستەرىنە مەنەن سۋىرتپاق ءجىپ ىلمەي كەتتى. تەك بار سۇراعاندارى، زاعي قايتىس بولعاندا: قۇلىنىم، ءبىز ولگەندە دە كەلىپ توپىراق سالىپ كەت دەسىپ قىرىق گرادۋستىق ايازدا باسپالداق ۇستىندە قالتىراسىپ قالا بەردى. ...بالعىن اۋىلىنداعى اكەمنىڭ جالعىز قارىنداسى نۇربالا تاتەمە بارماعالى كوپ بولىپ ەدى. اۋەلى كۇڭكىلدەپ ۇرىسقان بولدى دا جەتەكتەپ الىپ جونەلدى. ەرتەڭگىسىن شىققاننان كۇن بايىعانشا اۋىلدىڭ ءار ءتۇتىنىن اداقتاتىپ، ولگەن-جىتكەندەرگە تۇگەلدەي قۇران وقىپ، ۇيگە كەلگەندە:
— وسى مەن ولەتىن شىعارمىن، شارشاپ قالدىم، — دەدى.
— نەشەگە كەلدىڭ؟
— سەكسەنگە.
— سەكسەن بەسكە جەتكەنشە ولمەيسىڭ.
— ەندەشە سوعان دەيىن جۇرە تۇرايىن، تەك سەن مەن ولگەندە توپىراق سالىپ كەتەسىڭ.
ەت-جەندى، جۇزىنە ءاجىم دە قونباعان كەمپىرلەردىڭ كورىكتىسى ەدى، تۋرا سەكسەن بەسكە تولعاندا: اپايىڭ قايتىس بولدى دەگەن تەلەگرامما الدىم. كەلدىم. توپىراق سالدىم. نە بولدى دەپ سۇرادىم. كەلىنى ءمۇعالىم بولاتىن، كۇلىپ وتىرىپ ايتقانى:
«مەكتەپكە جينالىپ جاتىر ەدىم، بالالارعا سورپا جاساپ بەرەمىن دەپ قازدىڭ ءجۇنىن جۇلىپ وتىرعان، ەسىك كوزىنەن توقتاتىپ الىپ: مەن بۇگىن ولەتىن شىعارمىن، قاليحانعا تەلەگرامما بەرىڭدەر دەدى. ءازىلى تاۋسىلماعان جان ەدى، مەن دە قىلجاقتاپ: الدىمەن ءولىپ الساڭشى دەدىم. ساۋساقتارىمنان جان كەتىپ قالدى، كوردىڭ بە دەپ قولىن جايدى، بەتىندە ۋايىم دا جوق، قۇددى مەنى سۋعا جۇمساعانداي جايباراحات قالا بەرگەن. جارتى ساعات وتپەي، اپام اۋىر جاتىر دەپ بالالاردىڭ ءبىرى جۇگىرىپ جەتكەنى. ەسىكتەن كىرە بەرگەنىم سول ەدى، وڭ جاققا توسەگىن سالىپ جاتىپ قالعان ەكەن: دەلەگرام بەردىڭ بە دەدى. ساسقانىمنان، بەردىم دەپ ەدىم، سول بويدا ءجۇردى دە كەتتى.»
شىبىنسىز قوڭىر كۇز ەدى. ەرتەڭگىسىن تۇرساق تىزەدەن قار، اسپان شۇپ-شۇبار، قاپالاقتاتىپ تۇر. ادىرا قالعىر «پەرەسترويكانىڭ» كەزى. كولىك جوق، بار كولىكتە پىنزىن جوق. قىرمىزى تاتەم ەكەۋمىز التى شاقىرىمدىق نارىنعا جاياۋ تارتتىق. بىلاي شىعا بەرە تاتەم ارتىنا بۇرىلىپ، شۇبار شىمىلدىققا تەسىلىپ تۇردى دا:
— ولگەنىڭە!.. وسى ءبىزدىڭ تۇقىم اتاۋلى بوراندى كۇنى ولەتىن ادەتى! — دەدى. دەدى دە مەنى جەتەلەپ جونەلدى. بوراندى كۇنى ولگەن كىم ەدى؟.. اكەم بوراندى كۇنى ءولىپتى. شەشەم ولگەندە ساڭىلاۋسىز نوسەر ەدى. زاعي بوراندى كۇنى ءولدى... ءوزى دە بوراندى كۇنى ءولىپ، الماتىدان التايعا ات اياعى جەتپەي توپىراق سالا الماي قالدىم.
... شىبىنسىز جاز ەدى. ءبىزدىڭ تۇقىمنان بىرەۋ ولەتىن مەزگىل ەمەس. قاراتايدىڭ قاتىندارى ساتالاپ تاستاعان «كوكشولاقتىڭ» سالونىن تىرمالاپ جاتقانمىن. ارينە، ساتالايتىن قاراتايدىڭ سيىرلارى، سونى بالشىلداتىپ باسىپ كەلىپ سىلاپ كەتەتىن قارىنداستارىم مەن كەلىندەرىم. «كوكشولاقتى» كورسە بولدى، كورشى اۋىلدا ابىسىنى تولعاتىپ جاتقانداي جابىسا كەتەتىندەرى بار. قارعا ادىم اتتاسا اقشا سۇرايتىن اعايىنداردان بۇگىندە قايىرىم جوق. اسىعىستان كەبىسىن تەرىس كيىپ جيەن قارىنداسىم كەلدى دە:
— سەنى الگى نۇرزاعيلا تاتەڭ تەزىرەك كەلىپ كەتسىن دەپتى — دەدى ەنتىگىپ.
— بارىپ قايتقانىما ەكى-اق كۇن، نە بوپ قاپتى؟
— قايدان بىلەيىن، سەنەن باسقا ول ۇيگە ەشكىم باس سۇعا المايدى، اسقار استانادا دەگەن، كوپ بولسا جالعىز ءوزى شايىن ىشە الماي وتىرعان شىعار.
قاسىمدا قانىمبەك، الپىس شاقىرىمدىق اقسۋعا «كوكشولاقتىڭ» وكپەسىن ىرقىلداتىپ جەتىپ بارعانبىز. راسىندا شايى بۇرقىلداپ قايناپ تۇر ەكەن. داستارحان جايماي اڭگىمە باستامايتىن ادەتى. الدىمىزعا مۇجىلمەگەن جامباستىڭ مىرزا باسىن قويا سالدى دا توڭازىتقىشتان «پارلامەنتتى» سۋىرىپ الدى.
— ءبىز ىشپەيتىن ەدىك.
— ونى مەن سەندەردەن سۇرامايمىن، — دەپ ەكى ريۋمكانى مولدىرەتىپ توسا قويدى. — ءتۇس كوردىم، ساقالى اپپاق قۋداي ءبىر شال كەلدى دە، مەنى تانيمىسىڭ دەدى. شىرامىتىپ تۇرمىن، ءبىراق اتىڭىزدى ۇمىتىپ قالىپپىن دەپ ەدىم، ەندەشە ساعان مەنىڭ جاسىمدى بەرسىن دەپ باتا بەرگەن مەنمىن، ۋاقىتىڭ تاياپ قالدى، دايىندالا بەر دەدى. ءبىزدىڭ شالدار توقسان ۇشتە، توقساننىڭ جەتىسىنە كەلمەي ولمەيتىن قىرسىقتىعى بار ەدى، مەن بيىل توقساننىڭ ۇشىندەمىن، توقسان جەتىگە دەيىن سۇيرەپ جۇرە مە دەپ قورقىپ وتىرمىن.
— بۇگىن بويجەتكەندەي نەسىنە اسىقتىڭ، توقساننىڭ جەتىسىنە جەتكەنشە كۇتە تۇر.
— قاشان بولسا دا مەنى اكە-شەشەمىزدىڭ قاسىنا اپارىپ قوي.
— اكە-شەشەمىزدىڭ جاتقان زيراتى ەسكىرىپ كەتكەن، ءبىر كەزدە باسىن قايتا كوتەرەيىن دەگەندە، «ءوزىڭ جالعىزسىڭ، ەسكى مولانى جاڭارتپا» دەپ بولماعان سەن ەدىڭ عوي. ءارى ويلاۋ جەر، قىس تۇسە قىزىل سۋ باسىپ كەتەدى.
اپكەم ويلانىپ قالدى. بەتىمە ۇزاق قادالىپ وتىردى دا:
— وندا ەكى اۋىلدىڭ ورتاسىندا، كاتوننان شىعابەرىستە جاتايىن، — دەدى، قۇددى ولەتىنىنە وكىنبەيتىندەي. — ەڭ بولماسا ارى وتكەن، بەرى وتكەندە ءبىر ايات قۇرانىڭدى وقي سالارسىڭ.
«ەسكىم ۇستادى» دەپ اندا-ساندا جاتىپ قالاتىنى بولماسا ءومىرى اۋىرماعان جان ەدى، وتباسىنىڭ تۇڭعىشى بولعاندىقتان اجەسى ازينە مەن اتاسى راقىشتىڭ باۋىرىندا تاربيەلەنىپ، ەر بالاشا كيىنىپ، ات قۇلاعىندا ويناعان، ءوزىنىڭ ەركىمەن عانا ءجۇرىپ، وزگەنىڭ ءتىلىن الماعان بىربەتكەي، كىشىنى مۇسىركەمەي، ۇلكەننىڭ الدىن كەسىپ وتپەگەن تىك مىنەزىمەن توقسان جەتى جىل عۇمىر كەشتى. كەزىندە بايدىڭ قىزدارى بايعا تيۋ ءۇشىن دە «سەلسەبەتتىڭ» رۇحساتىن الادى ەكەن، سوعان دا شاپاعات سالماي، ايتقۇل جەزدەممەن قول ۇستاسىپ كەتە بەرگەن، سودان قالعان جالعىز ۇل اسقاردىڭ قاس-قاباعىنا قاراعانى بولماسا، سوۆەت وكىمەتىنىڭ ءتارتىبىن دە مويىنداماي، باقيعا دا قينالماي اتتاندى. دۇنيەدەن وتەر الدىندا:
— مەن دە اقىماق بولدىم، سەن دە اقىماق بولدىڭ! — دەدى ماعان. — سەن بىلمەيتىن كوپ نارسە بار ەدى، مەن كەيىن ايتارمىن دەپ ءجۇردىم دە، سەن سالاقتىق جاسادىڭ، ەندى مىنە سويلەۋگە شاما دا جوق.
ول بالا كۇنىنەن ەستىگەنى مەن كوز الدىنان وتكەندى جاتتاپ العان زەرەك جان ەدى. ءتىلى جاڭا شىققان سابيدەن اكەسىنىڭ اتىن بىلسە، جەتى اتاسىنا دەيىن ساناپ بەرەتىن. مەنىڭ ىنجىقتىعىمنان سونىڭ ءبارىن ول قارا جەرگە الا كەتتى... ول ولەمىن-اۋ دەپ وكىنبەسە دە، ونىڭ ولگەنىنە مەن وكىنىپ ءجۇرمىن...
... توقسان جەتى دەمەكشى...
You Might Also Like
-
قىردان دا، قىرىمنان دا پانا كورمەي، جاتقا دا، جاقىنعا دا باعا بەرمەي. باسپىن دەپ ءبىر تايپا ەلگە ءماز بولىپپىن، ازابىڭ الدا شىعار قالساڭ ولمەي.
-
«ادامزات، سەنىڭ قاسىرەتىڭ سول، جاستىعىڭدى اقىماقتىقپەن وتكىزىپ، جاسامپاز شاعىڭدى جالقاۋلىقپەن تاۋىستىڭ. ەندى كورگە لاقتىرار قاڭقاڭ عانا قالدى. پەندەگە دە، باتىرعا دا، ادامنىڭ بۇكىل ۇرپاعىنا و...
