InfoHub Logo

مەنىڭ اكەم قارعاعا ۇقسايتىن. كىشكەنتاي بالا كەزىمنەن مەن ونى قارعاعا ۇقساتىپ ەدىم: ءبىر كۇنى "نيۆانىڭ" بەتىنەن جارتاس تۇبىندە قارىنى جارقىراپ، بۇلان تەرىسىنەن تىككەن شالبار كيگەن ناپولەوننىڭ سۋرەتىن كورگەنىمدە بوگدانوۆتىڭ "تەرىستىك ساياحاتى" ەسىمە ءتۇسىپ قۋانعاننان جاتىپ كۇلگەنىم بار — ناپولەون تۋرا پينگۆيننەن اۋمايدى ەكەن، ارتىنشا كۇلكىم باسىلىپ، مەنىڭ اكەم قارعاعا ۇقسايدى ەكەن-اۋ دەپ ويلادىم...

اكەم ءبىزدىڭ گۋبەرنيالىق قالادا تىم جوعارى قىزمەت اتقاراتىن، وسىنىڭ ءوزى-اق ونى قاتتى وزگەرتىپ جىبەردى؛ اكەمنىڭ اينالاسىنداعى شەنەۋنىكتەر ورتاسىندا ودان مىنەزى اۋىر، كوپ سويلەمەيتىن، قاباعى اشىلمايتىن، ءجۇرىس-تۇرىسى ساناۋلى، قاتىگەز ادام جوق شىعار دەپ ويلايمىن. ورتا بويلى، تىعىنشىقتاي، ەپتەپ ەڭكىشتەۋ، جىلتىراتا قىرعان سوپاق بەت، قايراتتى كومىردەي قارا شاش، سورايعان قوڭقاق مۇرىن — قۇددى قارعا دەرسىڭ؛ اسىرەسە قارا فراگىن كيگەن كەزدە اۋماي قالادى-اۋ؛ گۋبەرناتورشانىڭ ۇيىمداستىراتىن قايىرىمدىلىق كەشتەرىندە ورىستىڭ لاشىعىنا ۇقساعان دۇڭگىرشەكتىڭ قاسىندا شىرەنىپ تۇرىپ الىپ، قازانداي قارعا باسىن شايقاپ تاستاپ، قارعا كوزىمەن بيلەپ جۇرگەن بيكەشتەردى ىشىپ-جەپ بۇكشيىپ كەپ تۇرعانى، بولماسا دۇڭگىرشەكتە ارزان شامپان قۇيىپ بەرەتىن، قاشان كورسەڭ دە كۇلكىدەن ەزۋى جيىلمايتىن ءبيبى-حانۋمنىڭ بريلليانت تاققان بۇيەن قولىنان كوز المايدى، پارشا كيگەن ەڭگەزەردەي ايەلدىڭ وپا-دالاپتان قىزىل-كۇرەڭ بوپ كەتكەن تومارداي تاناۋىنان نە تاپقانىن كىم ءبىلسىن. اكەمىز كوپتەن بەرى بويداق قالعان، بالا دەگەندە ەكەۋمىز عانا — مەن جانە قارىنداسىم ليليا. پاتەرىمىز قازىنالىق، قازىنالىق ءۇيدىڭ ەكىنشى قاباتىندا، سيىر تىلىمەن جالاپ كەتكەندەي قاڭىراعان بوس بولمەلەر ۇنەمى تاپ-تازا، ەسىك-تەرەزەسى سوبور مەن تەرەكتى بۋلۆاردىڭ ورتاسىنداعى باس كوشەگە قارايدى. باقىتىما قاراي مەن جارتى جىل ماسكەۋدە بولامىن، سونداعى كاتكوۆسكييدىڭ ليسەيىندە وقيتىن ەدىم، ۇيگە تەك مەرەكە مەن جازعى دەمالىستا عانا كەلىپ كەتەمىن. سول جىلى مەن ۇيدە كۇتپەگەن ءبىر جاڭالىققا تاپ بولدىم.

سول جىلى كوكتەمدە مەن ليسەيدى ءبىتىردىم دە ماسكەۋدەن ەلگە كەلىپ عاجاپ قالدىم: بۇرىن ولىك شىققانداي ۇڭىرەيىپ تۇراتىن پاتەرىمىز كۇن كوزىن ەندى كورگەندەي جارقىراپ تۇر، سويتسەم سەگىز جاسار ليليانى كۇتەتىن ورتاعاسىرلىق الدەبىر اۋليەنىڭ ەسكەرتكىشى سەكىلدى كەۋىپ قالعان كەمپىردى جاپ-جاس بۇلدىرشىندەي قىز اۋىستىرعان ەكەن. بايعۇس قىز، اكەمنىڭ قولاستىنداعى ءبىر كىشى قىزمەتكەردىڭ بالاسى، گيمنازيانى اياقتاي سالىسىمەن جىلى ورىن تاپقانىنا، ونىڭ ۇستىنە مەن سياقتى قۇرداسىن كەزىكتىرگەنىنە كەرەمەت قۋانىشتى ەدى. جاسقانشاقتىعى سونشا، ءبىزدىڭ كىرپياز داستارحانىمىزدىڭ باسىندا اكەمنەن قاتتى قىسىلىپ، قاشان دا ءبىر جاعدايدى كۇتكەندەي ەلەگزىپ، جالتاقتاپ تىنىش وتىرمايتىن، ءبىراق ءسوزى دە جوق، ىم-دىمىن دا بىلدىرمەيتىن قياس مىنەزدى ليليادان كوز المايتىن. داستارحان باسىنداعى اكەمدى تانىماي قالدىم: قولعاپ كيىپ تاماق اكەلگەن گۋريا قارتقا قاباعىنىڭ استىمەن عانا قارايدى دا اندا-ساندا ءبىر ءسوز تاستاعان بولادى، ونىڭ ءوزىن دە "قۇرمەتتى ەلەنا نيكولايەۆنا" دەپ سىپايى عانا قىزعا ارناپ ايتادى. ولەردەي قىسىلعان قىزدىڭ بار جاۋابى — ەزۋ تارتىپ جىميۋ، ەكى بەتى نارتتاي بولىپ قىزارىپ كەتەدى، اقسەلەۋ شاشتى اپپاق قىزدىڭ اجارىنا سايكەس ۇستىندە اپپاق جەڭىل جەيدەشە، قولتىعىنىڭ استىندا بالعىن دەنەنىڭ بۋىنان پايدا بولعان قاماۋ تەردىڭ ەپتەگەن داعى، ونىڭ ار جاعىنان بۇلتيعان كىپ-كىشكەنتاي قوس ومىراۋدىڭ نوبايى بايقالادى. Ac ۇستىندە ماعان كوز قيىعىن دا سالمايدى: بۇل ساتتە ول مەنەن اكەمنەن دە قاتتى قىسىلاتىن. قىز ماعان قاراماعان سايىن، اكەم مەنى ءوزىنىڭ قارعا كوزىمەن جەپ وتىراتىن: تەك اكەم عانا ەمەس، قىزدىڭ ۇيالشاق جۇزىنەن، اكەمنىڭ ءسوزى مەن ءليليانىڭ وشپەندى كوزىن اڭدىعان قينالىسىنىڭ ار جاعىندا ەكەۋمىزدىڭ قاتار وتىرعانىمىزعا ىشتەي قۋانىپ، سودان قاتتى قورقاتىنىن سەزەتىنمىن. كەشكىلىك اكەم ءوزىنىڭ شارۋاسىمەن كابينەتىندە وتىرىپ شاي ىشەتىن، جيەگىنە التىن جالاتقان ۇلكەن باسىرە كەسەسى بار: ءقازىر بىزبەن بىرگە اسحانادا ىشەتىن بولعان، ساماۋىردىڭ قاسىندا ەلەنا، ليليا بۇل كەزدە ۇيىقتاپ قالادى. ول كابينەتتەن استارى قىزىل سىرمالى شاپانمەن شىعادى، كرەسلوسىنا وتىرادى دا كەسەسىن ۇسىنادى. قىز اكەمنىڭ قالاۋىمەن ونىڭ كەسەسىن ەرنەۋىنە دەيىن تولتىرىپ، قالتىراعان قولىن سوزادى، ودان سوڭ ماعان، وزىنە قۇيادى دا كىرپىگىن تومەن سالىپ، كەستە بىزىنە جارماسادى، ال اكەم بولسا اسىقپاي، كوكەيگە قونبايتىن بىردەمەلەردى ايتا باستايدى:

— اقسارى ادامعا، جارقىنىم ەلەنا نيكولايەۆنا، شىمقاي قارا، نەمەسە قان قىزىل كيىم جاراسادى... ماسەلەن ءسىزدىڭ اجارىڭىزعا ليليا ماريا ستيۋارت تىك جاعالى قارا اتلاس كويلەك قاتتى جاراسار ەدى، ەگەر ۇساق بريلليانت قاداپ تاستاسا ءتىپتى قاتىپ كەتەدى... بولماسا قىزىل بارقىت كويلەك، لاعىل تاستى كرەست قاداعان جەڭسىز جەڭىل كەۋدەشە... قارا كوك ليون بارقىتتان تىككەن تون، ۆەنەسيان بەرەتى دە سىزگە ارتىق بولمايدى... ارينە، مۇنىڭ ءبارى ارمان، — دەپ كەكەسىن جىميادى. — ءسىزدىڭ اكەڭىزدىڭ ايىنا بىزدەن الاتىنى بار بولتانى جەتپىس بەس سوم، ال بالا دەگەن سىزدەن باسقا تاعى دا بەس جان، از با، كوپ پە دەگەندەي، دەمەك ءسىز ءومىر-باقي كەدەيشىلىكتە كۇن كەشەسىز-اۋ. ارينە بۇل ايتارعا، ايتپەسە ارمانداعاننىڭ نەسى ايىپ؟ ارمان ادامعا جىگەر بەرەدى، كوڭىل كوتەرىپ، ۇمىتتەندىرەدى. ايتسا دا ارماننىڭ دا كەي كەزدە ورىندالاتىن ءساتى بولماۋشى ما ەدى؟ سيرەك، وتە سيرەك، ءبىراق ارمانىنا جەتكەندەر دە بار... ماسەلەن، جۋىردا كۋرسك ۆوكزالىنىڭ اسپازشىسى ۇتىس بيلەتىمەن ەكى ءجۇز مىڭ ۇتقان جوق پا — قاراپايىم اسپازشى!

قىز مۇنىڭ ءبارىن انشەيىن ءازىل دەپ قابىلداپ، ونىڭ بەتىنە ءتۇزۋ قاراپ كۇلىمسىرەۋگە تىرىسادى، ال مەن تۇك ەستىمەگەندەي "ناپولەون" كارتاسىن ۇلەي باستايمىن. ءبىر كۇنى ول مەنىڭ بەتىمە ءۇڭىلىپ بۇدان دا اسىپ ءتۇستى:

— شىنى كەرەك، مىنا بوزبالا دا ارمانشىل: كۇندەردىڭ كۇنىندە اكەم ولەدى، سوندا مەنىڭ التىنىمدى الباستى ساناپ تاۋىسا المايدى دەپ ويلايدى. ارينە، الباستى ساناپ اۋرە بولماس، ويتكەنى التىن تۇرماق باقىر دا جوق. دەگەنمەن، مەندە دە ازداعان نارسەلەر بار، مىسالى، مىڭ دەسياتينا قارا توپىراقتى سامار گۋبەرنياسىنداعى يمەنيە، ءبىراق بۇل سوعان يە بولار ما ەكەن، ءاسىلى بۇل اكەسىن يت ەتىنەن جەك كورەدى، وعان قوسا، ءتۇبى بۇدان ەل ەستىمەگەن ىسىراپشىل نەمە شىعادى.

بۇل مەنىڭ ەسىمنەن كەتپەيتىن، پەتروۆ كۇندەرىنىڭ كەشىندە بولعان سوڭعى اڭگىمە. ەرتەڭىندە اكەم سوبورعا كەتتى، ودان گۋبەرناتوردىڭ تۋعان كۇنىنىڭ سالتاناتىنا جاسالعان داستارحانعا قاتىستى. ول قىزمەت كۇندەرىندە ءۇيدىڭ تاڭعى اسىنا قارامايتىن، ءبىز ۇشەۋىمىز وتىرىپ ورازامىزدى اشتىق، تاماق سوڭىندا ءوزىمنىڭ تاڭسىق قاتىرما شەلپەگىمنىڭ ورنىنا شيە كيسەلىن اكەلدىڭ دەپ ليليا گۋرياعا ايقايلاپ، ۇستەلدى توقپاقتاپ، ىدىستاردى ۇستەل ۇستىنەن شاشىپ جىبەردى دە شىڭعىرامىن دەپ ءوز سىلەكەيىنە ءوزى شاشالىپ الەك-شالەگىمىزدى شىعاردى. ءبىز ونى بولمەسىنە زورعا جەتكىزدىك، تەپكىلەنىپ، قولىمىزدى تىستەلەگەن سوڭ، اسپازشى جازاسىن الادى دەپ ارەڭ جۇباتقاننان كەيىن عانا ۇيقىعا كەتتى. وسىنىڭ وزىندە دە ليليانى سۇيرەيمىز دەپ قولىمىز قولىمىزعا جۇعىسقاندا ەرەكشە ءبىر نازىك سەزىمنەن ءلاززات العانداي بولىپ ەدىك. اۋلادا جاڭبىر ساتىرلاپ جاۋىپ تۇر، ناجاعايدان كۇڭگىرت بولمەلەر جارق-جۇرق ەتىپ، كۇننىڭ كۇركىرىنەن تەرەزەلەر سالدىرلاپ قاقىراي جازدادى.

— ناجاعايدان شوشىنعان بولار، — دەدى ول دالىزگە شىققان سوڭ سىبىرلاپ قانا، ارتىنان ەلەگزىپ: — وي، ءبىر جەردە ءورت بولىپ جاتقان سياقتى عوي! — دەدى.

ءبىز جۇگىرىپ اسحاناعا باردىق تا تەرەزەلەردى اشتىق، قاسىمىزدان سالدىر-كۇلدىر ءورت كومانداسى وتە شىقتى. قالىڭ نوسەردەن تەرەك جاپىراقتارى سولبىرەيىپ كەتكەن، قۇددى جاڭبىر سۋىنان وشكەندەي ناجاعاي تىم-تىرس باسىلا قالدى، سولاڭداعان ۇزىن اربانىڭ ءۇستى تولعان جەز كاسكادى ءورت سوندىرۋشىلەر، تاس كوشەدە تارسىلداعان دوڭعالاقتاردىڭ سالدىرى، بوزداعان كەرنەيدىڭ داۋسى... ودان سوڭ لاۆاداعى يۆان ۆويننىڭ مۇناراسىنان اسىعىس قوڭىراۋ كۇڭگىرلەي باستادى. ءبىز بىر-بىرىمىزگە جابىسىپ، دالادان ەسكەن سالقىن لەپ پەن كۇڭىرسىك ءيىستىڭ وتىندە تۇردىق تا قويدىق، نازارىمىز قالادا، قۇلاعىمىز قالا شۋىلىندا سەكىلدى ەدى. كوز الدىمىزدان ءداۋ قىزىل بوشكە تيەگەن سوڭعى اربا وتە شىقتى، مەنىڭ جۇرەگىم دۇرسىلدەپ، ماڭدايىم تىرتىسقانداي بولدى دا مىقىنىندا بوس سالبىراعان قولىنان ۇستاپ، البىراعان بەتىنە جالىنىشپەن قاراپ ەدىم، قىزدىڭ ءوڭى قاشىپ، ەرنى اشىلىپ، كوكىرەگى جەلپىنە ماعان بۇرىلدى، جاس تولعان ءمولدىر كوزى شاراسىنان توگىلەيىن دەپ تۇر ەكەن، مەن ونىڭ يىعىنان قۇشاقتاپ، ومىرىمدە ءبىرىنشى رەت قىز ەرنىن ءوبىپ تۇرىپ قالعىپ كەتكەندەي بولدىم... وسى كۇننەن باستاپ ءبىزدىڭ ساعات سايىن كەزدەيسوق كەزدەسۋىمىز جيىلەپ كەتتى، بىردە قوناق بولمەسىندە، بىردە زالدا، ەندى بىردە دالىزدە، ءتىپتى اكەمنىڭ كابينەتىندە دە، ول كىسى ۇيگە كەشكىسىن عانا قايتاتىن — سول ءبىر قىسكا كەزدەسۋلەردىڭ، تويىمدىعى دا، قاناعاتى دا جوق ۇزاق-ۇزاق سۇيىسۋلەردىڭ تاتتىلىگىن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىر نارسەنى سەزىپ قالعان اكەم تاعى دا شاي ىشۋگە اسحاناعا كەلۋدى قويدى، ءۇنسىز، قاباعى قارس جابىلعان. ءبىراق ءبىز وعان ءمان بەرگەنىمىز جوق، قىز دا داستارحان باسىندا ءوزىن سابىرلى، سالماقتى ۇستايتىن بولدى.

شىلدەنىڭ باسىندا ليليا تاڭقۋرايعا ۇشىنىپ اۋىرىپ قالدى، بولمەسىنەن شىقپاي ەپتەپ جازىلا باستادى دا تاقتاعا جابىستىرعان اق قاعازدىڭ بەتىنە ءتۇرلى-تۇستى قارىنداشپەن الدەبىر ەرتەگىنىڭ قالاسىن سالاتىن بولدى، ەلەنا ونىڭ قاسىنان شىقپاي ۇنەمى توقىما توقىپ وتىرعانى، ويتكەنى ليليا وعان تابان اتتاتپايدى، مينۋت سايىن سۇرامايتىنى جوق. مەن بولسام يەن ۇيدە ونى سۇيگىم كەلىپ، قۇشاقتاۋعا قۇشتار بولىپ شيرىعامىن دا جۇرەمىن، اكەمنىڭ كابينەتىنە كىرىپ، شكابىنان الدەبىر كىتاپتاردى تاۋىپ الىپ ءوزىمدى زورلاپ وقىماق بولامىن. بىردە كەشقۇرىم كابينەتتە وتىر ەدىم، تىستان ونىڭ اسىعا باسقان اياق تىقىرى ەستىلدى. مەن كىتاپتى تاستاي سالىپ اتىپ تۇردىم:

— نە، ۇيىقتادى ما؟

— ءجوق-ا! — دەپ ول قولىن ءبىراق سىلتەدى. — سەن بىلمەيسىڭ عوي، ول قويانشىق سەكىلدى ەكى تاۋلىك بويى ۇيىقتاماۋعا بار! وسى كابينەتتەن قايداعى ءبىر سارى، قىزىل قارىنداشتى الىپ كەل دەپ قۋىپ شىقتى.

ول كەلدى دە مەنىڭ كوكىرەگىمە باسىن سۇيەپ جىلاپ جىبەردى:

— قۇداي-اۋ، بۇل ازاپ قاشان بىتەدى! سەن وعان ايتپايسىڭ با، مەنى سۇيەمىن، ەندى ەكەۋمىزدى ەشكىم اجىراتا المايدى دەپ!

كوز جاسىنان سورا-سورا بولعان باسىن كوتەرىپ، مەنى قاتتى قۇشاقتادى دا ءولىپ-وشىپ ءسۇيسىن كەلىپ. مەن ونى باۋىرىما قىسىپ ديۆانعا جەتەلەدىم — سول ساتتە مەندە ەس قالدى دەيسىڭ بە، نەنى ويلاپپىن؟ ءبىراق وسى كەزدە كابينەت بوساعاسىنان الدەكىم اقىرىن جوتەلگەندەي بولدى، مەن ونىڭ يىعىنان كوز تاستاپ ەدىم، اكەم بىزگە قاراپ تۇر ەكەن. ول تەرىس بۇرىلدى دا بۇكىرەيىپ جونەلە بەردى.

تۇسكى اسقا ەشكىم كەلمەدى. كەشكىسىن گۋريي ەسىك قاقتى: "اكەڭىز سىزگە كەلىپ كەتسىن دەپ جاتىر"، — دەدى. كابينەتكە كىردىم. ول جازۋ ۇستەلىنىڭ قارسىسىنداعى كرەسلودا وتىر ەكەن، باسىن كوتەرمەستەن سويلەي جونەلدى:

— ەرتەڭ سەن مەنىڭ سامارداعى دەريەۆنياما كەتەسىڭ دە جاز بويى سوندا بولاسىڭ. كۇزگە قاراي ماسكەۋگە، بولماسا پەتەربۋرگكە بارىپ قىزمەت ىزدە. ەگەر ءتىلىمدى الماساڭ مۇراگەرلىكتەن مۇلدەم ماقۇرىم قالاسىڭ. ءبۇل از دەسەڭ، ەرتەڭ بارىپ گۋبەرناتورعا سەنى دەريەۆنياعا ەتاپپەن ايداتىپ جىبەر دەپ ايتامىن. ەندى بار، تەك مەنىڭ كوزىمە قايتىپ تۇسپەيتىن بول. جول قاراجاتىن، ەپتەگەن تيىن-تەبەندى ەرتەڭ ءبىر كىسى اكەلىپ بەرەدى. كۇزدە، استانادا العاشقى كەزدە جۇمسايتىن ازداعان قاراجات بەر دەپ دەريەۆنياداعى كەڭسەمە جازىپ جىبەرەرمىن. اتتانار الدىندا قىزدى كورەمىن دەپ دامەلەنبە. وسىمەن بولدى، سۇيىكتىم، جوعال!

سول كۇنى تۇندە مەن ياروسلاۆ گۋبەرنياسىنا تايىپ تۇردىم، دەريەۆنيادا ليسەيلىك ءبىر دوسىم بار ەدى، سوندا كۇزگە دەيىن تۇردىم. كۇزدە سونىڭ اكەسىنىڭ كومەگىمەن پەتەربۋرگتە سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە قىزمەتكە ورنالاستىم دا اكەمە، ءسىزدىڭ بۇكىل مۇراڭىزدى ۇرعانىم بىلاي تۇرسىن، كومەگىڭىزگە دە تۇكىرگەنىم بار دەپ حات جازدىم. قىستا، ول دا قىزمەتىن تاستاپ، "سىمباتتى جاس كەلىنشەگىمەن" پەتەربۋرگكە كەلىپتى دەپ ەستىدىم. ءبىر كۇنى ماريينسك تەاترىنىڭ پارتەرىنە كىرە بەرىپ، شىمىلدىق كوتەرىلەردەن بىرەر مينۋت بۇرىن ەكەۋىن دە كوردىم. ساحناعا جاقىن لوجادا وتىر ەكەن، لوجا جيەگىندە مارجانمەن اپتاعان بينوكل جاتتى. ونىڭ ۇستىندە قارا فراك، قارعاشا بۇكىرەيىپ، ءبىر كوزىن قىسىپ الىپ پروگراممانى تەسىلىپ وقىپ وتىردى. ەلەنا قىسىلىپ-قىمتىرىلماي ىزديىپ ەركىن وتىر، اقسەلەۋ شاشىن توبەسىنە قوقايتىپ ءتۇيىپ العان، جان-جاعىنا جايلاپ قارايدى، ەكى كوزى جارقىراعان ليۋسترا مەن پارتەردە، جۇرتتىڭ كەشكى كيىمى مەن لوجاعا كىرگەن فراك پەن مۋنديردە. موينىندا جالتىلداعان قوڭىرقاي لاعىل كرەست، تولا باستاعان نازىك بىلەگى جالاڭاش، قان قىزىل بارقىت كويلەگىنىڭ سول يىعىن لاعىل تاسپەن ءبۇرىپ قويىپتى...

18.05.1944.

---