قارعالار قاسيەتى
ول ۇشقالى ءوتىپتى تالاي عاسىر...
ەسەنعالي
كۇزگى سالقىن ءتۇستى. قۇستىڭ كوبى جىلى جاققا قايتىپ جاتقاندا... قارعالار كەلدى. الدە اششى داۋسىنىڭ كەسىرىنەن، الدە سىرتقى تۇرقىنىڭ زارپىنان، ايتەۋىر كوپ ادام قارعالار تۋرالى جاعىمسىز اسەردە. ونى ءوزىم دە كۇنى بۇگىنگە دەيىن سۇيكىمسىز قۇسقا بالاپ، بوققا قۇمار نەمە دەپ ساناپ كەلگەنمىن. ءبىراق مەن بيىل «قارقىلداڭدار قارعالار، سيراقتارىڭدى ۇرايىن!..» دەپ ولەڭدەتىپ ايتا المادىم. ويتكەنى...
بۇل دۇنيەدە ەشكىم دە، ەشنارسە دە سەبەپسىز ءھام ماقساتسىز جاراتىلماعان. ول از دەسەڭىز ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ بارشاسى ادام ءۇشىن پايدا بولعان جانە ادامعا قىزمەت ەتۋ جولىندا تىرشىلىك كەشۋدە. سونىڭ ءبىر ايعاعى رەتىندە قۇستار تۋرالى جالىقپاي ايتۋعا بولادى. قۇستار الەمى – جۇمباق جاراتىلىس. كەيبىر قۇستار كۇنى بۇگىنگە دەيىن ورنيتولوگتاردىڭ ءوزىن تاڭعالدىرۋدا. ءتىپتى ولاردىڭ بۇرىن كەزدەسپەگەن جاڭا تۇرلەرى دە تابىلىپ جاتىر. ءالى شەشىلمەي جاتقان قۇپياسى قانشاما، ول جاعى قۇدايعا عانا ايان. جاڭالىق اشۋعا قۇمار عالىمدارعا قۇس ەكەش قۇستىڭ ءوزى جاراتۋشىنىڭ قۇدىرەتىن تانى، سونى زەرتتە دەيتىن سەكىلدى. جالپى بەلگىلى بولعان قۇس ءتۇرى بۇگىندە توعىز مىڭنان اسادى. قازاقستاندا قۇستىڭ 493 ءتۇرى انىقتالعان. سولاردىڭ ىشىندە تەك قارعاعا توقتالامىز. قارعا – تورعايلار وتريادىنا جاتاتىن قۇس. ءبىزدىڭ ەلدىڭ بارلىق ايماعىندا كەزدەسەدى. ونىڭ 6 تۋىسى، 13 ءتۇرى بار. سالماعى 1،5 كگ-عا دەيىن جەتەدى...
ءالقيسسا، اۋەلى قۇران-كارىمگە جۇگىنەمىز. قارعا تۋرالى نە دەيدى يللاھي كىتاپتا؟ ءال-مايدا سۇرەسىنىڭ 27-32-اياتتارىندا ناقتى باياندالادى. بۇل وقيعا بارشامىزعا ءمالىم. قابىل مەن ابىل – ادام-اتانىڭ ەكى ۇلى. مۇسىلمان اڭىزدارىندا ايتىلعانداي، قابىل ۇلكەنى، ابىل كىشىسى ەكەن. اعاسى ديقانشىلىقپەن اينالىسقان، ال ءىنىسى مال باعۋدى كاسىپ ەتكەن. ەكەۋى اللاعا قۇرباندىق اكەلگەندە قابىلدىڭ ساپاسىز بيدايى قابىل بولماي، ابىلدىڭ سەمىز قوشقارى قابىل ەتىلەدى. ونسىز دا بىرگە تۋعان سىڭارىن قىزعانعاننان وشىگىپ جۇرگەن اعاسى ءىنىسىن سول سەبەپتەن ولتىرەدى. بۇل العاشقى كىسى ءولتىرۋ قىلمىسى ەدى. ولگەن قارعانى كومىپ جاتقان قارعانى كورگەننەن سوڭ ادامدى جەرلەۋ ءداستۇرى قالىپتاسادى. ءسويتىپ قارعا ادامعا العاشقى ۇلگىسىن كورسەتتى. «قارعا، قارعا، قارعالار، قار ءۇستiندە جورعالار. بوران سوقسا قار بولار، بۇتاعا كەلiپ قورعالار» دەگەن ولەڭ جولدارى بالكىم سول زامانداردان قالعان شىعار. ايتەۋىر ەستە جوق...
ەندى قارعا تۋرالى ماقال-ماتەلدەر مەن نانىم-سەنىمدەرگە كەلسەك. باسقا حالىقتاردىڭ فولكلورى مەن ەتنوگرافياسىنان مىسالدار كەلتىرىپ، اپسانا-اڭگىمەلەدى ءتىزىپ شىعىپ تاۋىسا الماسپىن. قارعانى كيە تۇتىپ، توتەم ساناعان ەل قانشاما، بۇرىن دا بولعان، ءقازىر دە بار. ءسوز جۇيەسىن وزىمىزگە بۇرساق... «قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقىمايدى» دەيدى. بۇل راس ەندى. وسىنىڭ ءوزى ۇلكەن ونەگە. ادامزاتتى تاتۋلىققا، بىرلىككە شاقىرىپ تۇرعانداي. «قارعا بالاسىن اپپاعىم دەر...» بۇل جەردە انانىڭ بالاسىنا دەگەن مەيىرىم-ماحابباتى انىق بايقالادى. «كۇن قاڭتاردا قارعا ادىم...» باسقا قۇستاردىڭ ادىمى اتالماي، قارعانىڭ ادىمى ۇزىندىق ولشەمى بولۋ سەبەبى قىستىڭ سۋىقتىعىنا بايلانىستى بولسا كەرەك. «قارعا تامىرلى قازاقپىز» دەيمىز ءوزىمىزدى. مۇندا دا باسقا قۇستىڭ تامىرى اتالماعانىنا قاراعاندا، قارعانىڭ تامىرى تەرەڭدە ەكەنىن، عاسىرلاپ جاسايتىنىن، تۇقىمى كوپ ەكەنىن بابالارىمىز جاقسى بىلگەنگە ۇقسايدى. «ەسىك الدىندا قارعا قارقىلداسا، قوناق كەلەدى» دەگەن ىرىم دا بار. قوناقجاي حالىققا قارعا قۇتتى قۇس بولعانى ما سوندا؟ قازبالاي بەرسەك، ارينە، كوپ ەكەن...
ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت، قارعانىڭ ەرەكشە قابىلەتىنە ۇلكەن ءمان بەرۋىمىز كەرەك. ونىڭ اقىلى اسقان، وي ءورىسى دامىعان قۇس ەكەنىنە عالىمدار تاجىريبە بارىسىندا كوز جەتكىزگەن. ال قۋلىعى ادامنان وتەدى. الايدا قارعانىڭ قاسيەتىنە كەلگەندە دالەلدەنبەگەن تۇستارى كوپ سەكىلدى. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز، قۇستار اراسىندا العاشقى بوپ قارعا «اللا» دەپ سويلەدى. قۇددى ناماز وقىپ تۇرعانداي. مۇنداي دەرەك بىلتىر قاراعاندىدا جانە ماڭعىستاۋدا تىركەلدى. سونىمەن قاتار قارعانىڭ ورازا ۇستايتىنىن بىلەسىز بە؟ جاز ايلارىندا، اسىرەسە 40 كۇن شىلدە بولعاندا، شىلىڭگىر ىستىقتا 40 كۇن بويى ءنار تاتپايدى. سوندا شولدەمەيدى مە دەپ ويلاپ وتىرعان بولارسىز؟ ونىڭ امالىن وزدەرى تاپقان. ورازا تۇتۋ كەزىندە ولار وزەن جاعاسىن پانالايدى. اۋىزدارىن اڭقيتا اشىپ قويىپ، اعىپ جاتقان سۋدىڭ ىلعالىمەن سۋسىندايدى. ءسويتىپ اشىعۋ ارقىلى تۇلا بويىنا تازالىق جاسايدى. قارعالاردىڭ ۇزاق ءومىر ءسۇرۋىنىڭ (شامامەن 300 جىل) قۇپياسى وسىندا جاتسا كەرەك. كارى تاريحقا كوز جىبەرەتىن بولساق، مۇسا، ءداۋىت، يسا، مۇحاممەد پايعامبارلار، ايگىلى ادامداردان بۋددا، پيفاگور، گانديلار 40 كۇن بويى اشىققان. بۇلاردىڭ قاتارىنا قارعانىڭ قوسىلۋى تاڭعالارلىق جاعداي ەمەس پە؟ وزگە قۇستار تۇگىل، كوپ ادامدارعا قاراعاندا قارعانىڭ يمانى كامىل دەپ ويلايمىن. قۇستار اراسىنداعى ءتاڭىردىڭ ەلشىسى دە وسى قارعا شىعار.
تاعى دا قۇران-كارىمگە توقتالايىق. ءپىل سۇرەسىندە ايتىلعانداي، قالىڭ اسكەر قاعبانى قيراتۋعا كەلە جاتقاندا اسپاندى قاپتاعان قارا بۇلت سەكىلدى قۇستار توبى پايدا بولادى. ولار توبەدەن تاس جاۋدىرىپ، جاۋدى قىرعىنعا ۇشىراتىپ، قاعبانى قورعاپ قالادى. بۇل «ءپىل جىلى» دەگەن اتپەن بەلگىلى 570 جىلى بولعان وقيعا. تاريحشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا الگى توپ-توپ قۇس قارعا ەكەن. ءبىراق بۇل بولجام عانا، اياتتا قارعا دەپ ناقتى ايتىلماعان. اللانى زىكىر ەتەتىن، يمانعا ءبىر تابان جاقىن قارعانىڭ قاعبانى قورعاپ قالۋى مۇمكىن عوي. قارعالار قاسيەتى جايلى مەنىڭ ازدى-كوپتى بىلەتىنىم وسى، قۇرمەتتى وقىرمان!
(اسىلبەك جاڭبىرباي)
ەسەنعالي
كۇزگى سالقىن ءتۇستى. قۇستىڭ كوبى جىلى جاققا قايتىپ جاتقاندا... قارعالار كەلدى. الدە اششى داۋسىنىڭ كەسىرىنەن، الدە سىرتقى تۇرقىنىڭ زارپىنان، ايتەۋىر كوپ ادام قارعالار تۋرالى جاعىمسىز اسەردە. ونى ءوزىم دە كۇنى بۇگىنگە دەيىن سۇيكىمسىز قۇسقا بالاپ، بوققا قۇمار نەمە دەپ ساناپ كەلگەنمىن. ءبىراق مەن بيىل «قارقىلداڭدار قارعالار، سيراقتارىڭدى ۇرايىن!..» دەپ ولەڭدەتىپ ايتا المادىم. ويتكەنى...
بۇل دۇنيەدە ەشكىم دە، ەشنارسە دە سەبەپسىز ءھام ماقساتسىز جاراتىلماعان. ول از دەسەڭىز ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ بارشاسى ادام ءۇشىن پايدا بولعان جانە ادامعا قىزمەت ەتۋ جولىندا تىرشىلىك كەشۋدە. سونىڭ ءبىر ايعاعى رەتىندە قۇستار تۋرالى جالىقپاي ايتۋعا بولادى. قۇستار الەمى – جۇمباق جاراتىلىس. كەيبىر قۇستار كۇنى بۇگىنگە دەيىن ورنيتولوگتاردىڭ ءوزىن تاڭعالدىرۋدا. ءتىپتى ولاردىڭ بۇرىن كەزدەسپەگەن جاڭا تۇرلەرى دە تابىلىپ جاتىر. ءالى شەشىلمەي جاتقان قۇپياسى قانشاما، ول جاعى قۇدايعا عانا ايان. جاڭالىق اشۋعا قۇمار عالىمدارعا قۇس ەكەش قۇستىڭ ءوزى جاراتۋشىنىڭ قۇدىرەتىن تانى، سونى زەرتتە دەيتىن سەكىلدى. جالپى بەلگىلى بولعان قۇس ءتۇرى بۇگىندە توعىز مىڭنان اسادى. قازاقستاندا قۇستىڭ 493 ءتۇرى انىقتالعان. سولاردىڭ ىشىندە تەك قارعاعا توقتالامىز. قارعا – تورعايلار وتريادىنا جاتاتىن قۇس. ءبىزدىڭ ەلدىڭ بارلىق ايماعىندا كەزدەسەدى. ونىڭ 6 تۋىسى، 13 ءتۇرى بار. سالماعى 1،5 كگ-عا دەيىن جەتەدى...
ءالقيسسا، اۋەلى قۇران-كارىمگە جۇگىنەمىز. قارعا تۋرالى نە دەيدى يللاھي كىتاپتا؟ ءال-مايدا سۇرەسىنىڭ 27-32-اياتتارىندا ناقتى باياندالادى. بۇل وقيعا بارشامىزعا ءمالىم. قابىل مەن ابىل – ادام-اتانىڭ ەكى ۇلى. مۇسىلمان اڭىزدارىندا ايتىلعانداي، قابىل ۇلكەنى، ابىل كىشىسى ەكەن. اعاسى ديقانشىلىقپەن اينالىسقان، ال ءىنىسى مال باعۋدى كاسىپ ەتكەن. ەكەۋى اللاعا قۇرباندىق اكەلگەندە قابىلدىڭ ساپاسىز بيدايى قابىل بولماي، ابىلدىڭ سەمىز قوشقارى قابىل ەتىلەدى. ونسىز دا بىرگە تۋعان سىڭارىن قىزعانعاننان وشىگىپ جۇرگەن اعاسى ءىنىسىن سول سەبەپتەن ولتىرەدى. بۇل العاشقى كىسى ءولتىرۋ قىلمىسى ەدى. ولگەن قارعانى كومىپ جاتقان قارعانى كورگەننەن سوڭ ادامدى جەرلەۋ ءداستۇرى قالىپتاسادى. ءسويتىپ قارعا ادامعا العاشقى ۇلگىسىن كورسەتتى. «قارعا، قارعا، قارعالار، قار ءۇستiندە جورعالار. بوران سوقسا قار بولار، بۇتاعا كەلiپ قورعالار» دەگەن ولەڭ جولدارى بالكىم سول زامانداردان قالعان شىعار. ايتەۋىر ەستە جوق...
ەندى قارعا تۋرالى ماقال-ماتەلدەر مەن نانىم-سەنىمدەرگە كەلسەك. باسقا حالىقتاردىڭ فولكلورى مەن ەتنوگرافياسىنان مىسالدار كەلتىرىپ، اپسانا-اڭگىمەلەدى ءتىزىپ شىعىپ تاۋىسا الماسپىن. قارعانى كيە تۇتىپ، توتەم ساناعان ەل قانشاما، بۇرىن دا بولعان، ءقازىر دە بار. ءسوز جۇيەسىن وزىمىزگە بۇرساق... «قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقىمايدى» دەيدى. بۇل راس ەندى. وسىنىڭ ءوزى ۇلكەن ونەگە. ادامزاتتى تاتۋلىققا، بىرلىككە شاقىرىپ تۇرعانداي. «قارعا بالاسىن اپپاعىم دەر...» بۇل جەردە انانىڭ بالاسىنا دەگەن مەيىرىم-ماحابباتى انىق بايقالادى. «كۇن قاڭتاردا قارعا ادىم...» باسقا قۇستاردىڭ ادىمى اتالماي، قارعانىڭ ادىمى ۇزىندىق ولشەمى بولۋ سەبەبى قىستىڭ سۋىقتىعىنا بايلانىستى بولسا كەرەك. «قارعا تامىرلى قازاقپىز» دەيمىز ءوزىمىزدى. مۇندا دا باسقا قۇستىڭ تامىرى اتالماعانىنا قاراعاندا، قارعانىڭ تامىرى تەرەڭدە ەكەنىن، عاسىرلاپ جاسايتىنىن، تۇقىمى كوپ ەكەنىن بابالارىمىز جاقسى بىلگەنگە ۇقسايدى. «ەسىك الدىندا قارعا قارقىلداسا، قوناق كەلەدى» دەگەن ىرىم دا بار. قوناقجاي حالىققا قارعا قۇتتى قۇس بولعانى ما سوندا؟ قازبالاي بەرسەك، ارينە، كوپ ەكەن...
ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت، قارعانىڭ ەرەكشە قابىلەتىنە ۇلكەن ءمان بەرۋىمىز كەرەك. ونىڭ اقىلى اسقان، وي ءورىسى دامىعان قۇس ەكەنىنە عالىمدار تاجىريبە بارىسىندا كوز جەتكىزگەن. ال قۋلىعى ادامنان وتەدى. الايدا قارعانىڭ قاسيەتىنە كەلگەندە دالەلدەنبەگەن تۇستارى كوپ سەكىلدى. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز، قۇستار اراسىندا العاشقى بوپ قارعا «اللا» دەپ سويلەدى. قۇددى ناماز وقىپ تۇرعانداي. مۇنداي دەرەك بىلتىر قاراعاندىدا جانە ماڭعىستاۋدا تىركەلدى. سونىمەن قاتار قارعانىڭ ورازا ۇستايتىنىن بىلەسىز بە؟ جاز ايلارىندا، اسىرەسە 40 كۇن شىلدە بولعاندا، شىلىڭگىر ىستىقتا 40 كۇن بويى ءنار تاتپايدى. سوندا شولدەمەيدى مە دەپ ويلاپ وتىرعان بولارسىز؟ ونىڭ امالىن وزدەرى تاپقان. ورازا تۇتۋ كەزىندە ولار وزەن جاعاسىن پانالايدى. اۋىزدارىن اڭقيتا اشىپ قويىپ، اعىپ جاتقان سۋدىڭ ىلعالىمەن سۋسىندايدى. ءسويتىپ اشىعۋ ارقىلى تۇلا بويىنا تازالىق جاسايدى. قارعالاردىڭ ۇزاق ءومىر ءسۇرۋىنىڭ (شامامەن 300 جىل) قۇپياسى وسىندا جاتسا كەرەك. كارى تاريحقا كوز جىبەرەتىن بولساق، مۇسا، ءداۋىت، يسا، مۇحاممەد پايعامبارلار، ايگىلى ادامداردان بۋددا، پيفاگور، گانديلار 40 كۇن بويى اشىققان. بۇلاردىڭ قاتارىنا قارعانىڭ قوسىلۋى تاڭعالارلىق جاعداي ەمەس پە؟ وزگە قۇستار تۇگىل، كوپ ادامدارعا قاراعاندا قارعانىڭ يمانى كامىل دەپ ويلايمىن. قۇستار اراسىنداعى ءتاڭىردىڭ ەلشىسى دە وسى قارعا شىعار.
تاعى دا قۇران-كارىمگە توقتالايىق. ءپىل سۇرەسىندە ايتىلعانداي، قالىڭ اسكەر قاعبانى قيراتۋعا كەلە جاتقاندا اسپاندى قاپتاعان قارا بۇلت سەكىلدى قۇستار توبى پايدا بولادى. ولار توبەدەن تاس جاۋدىرىپ، جاۋدى قىرعىنعا ۇشىراتىپ، قاعبانى قورعاپ قالادى. بۇل «ءپىل جىلى» دەگەن اتپەن بەلگىلى 570 جىلى بولعان وقيعا. تاريحشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا الگى توپ-توپ قۇس قارعا ەكەن. ءبىراق بۇل بولجام عانا، اياتتا قارعا دەپ ناقتى ايتىلماعان. اللانى زىكىر ەتەتىن، يمانعا ءبىر تابان جاقىن قارعانىڭ قاعبانى قورعاپ قالۋى مۇمكىن عوي. قارعالار قاسيەتى جايلى مەنىڭ ازدى-كوپتى بىلەتىنىم وسى، قۇرمەتتى وقىرمان!
(اسىلبەك جاڭبىرباي)
You Might Also Like
-
ماقساتى:1. زات ەسىم – ءسوز تابى ەكەنى تۋرالى وقۋشىلاردىڭ بىلىمدەرىن ناقتىلاي ءتۇسۋ؛ جالقى ەسىمدەر، ولاردىڭ جازىلۋى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.وقۋشى بىلىمىندەگى ولقىلىقتارمەن جۇمىس.
