قارىم-قاتىناس مادەنيەتى
سىنىبى: 7
تاقىرىبى: قارىم - قاتىناس مادەنيەتى
ساباق ءتۇرى: اشىق ساباق
ماقساتى: وقۋشىلاردى مەكتەپتە، وتباسىندا، قورشاعان ورتادا ءوزارا قارىم - قاتىناستارىن جاقسارتۋعا ۇيرەتۋ. ادامي قاسيەتتەر مەن ادامگەرشىلىككە ۇيرەتۋ.
كورنەكىلىكتەر: وقۋلىق، داپتەر، ءۇنتاسپا، ءتۇرلى - ءتۇستى قاعازدان جاسالىنعان جۇرەكشەلەر.
شاتتىق شەڭبەرى: بالالار بارلىعى ءداستۇرلى شاتتىق شەڭبەرىنە تۇرىپ جاقسى، جاعىمدى كوڭىل - كۇيمەن ع. ناۋرىزبايەۆتىڭ ادەمى ءانىن ءۇنتاسپاعا قوسىلىپ ايتادى.
كۇن ساۋلەسى توگىلگەنى ادەمى،
كەمپىرقوساق كەرىلگەنى ادەمى.
كوك شالعىندا اسىر سالىپ جۇرگەندە،
كوك كوبەلەك كورىنەدى ادەمى.
جاس شىبىقتىڭ ءبۇر اشقانى ادەمى،
الما اعاشتىڭ گۇل اشقانى ادەمى.
قاريالار جول ۇستىندە كەزدەسىپ،
اماندىقتى سۇراسقانى ادەمى.
بۇلبۇل قۇستىڭ سايراعانى ادەمى،
قوزى - لاقتىڭ ويناعانى ادەمى.
اق بوز اتىن ەرتتىپ ءمىنىپ اتامنىڭ
قويدى ورىسكە ايداعانى ادەمى.
اڭگىمەلەسۋ: وقۋشىلىردىڭ ادامدار اراسىنداعى قارىم - قاتىناسقا نەگىز بولاتىن ادامي قاسيەتتەر، ءوزارا تۇسىنىستىك، ءبىر - بىرىنە دەگەن قۇرمەت تۋرالى كوزقاراستارىن ءبىلۋ ماقساتىندا سۇراقتار قويىلىپ، ولاردىڭ جاۋاپتارى تىڭدالادى.
ماتىنمەن جۇمىس: وقۋشىلارعا قارىم - قاتىناستاعى وزىمشىلدىك پەن مەنمەندىكتىڭ سالدارىن ۇعىندىرۋ ماقساتىندا وقۋلىقتا ب. مومىش ۇلى تۋرالى زەينەپ احمەتوۆانىڭ «شۋاقتى كۇندەر» اتتى ەستەلىك ەسسە ءۇزىندىنىڭ ءمانىن تۇسىندىرە وتىرىپ ءماتىن بويىنشا سۇراقتار قويىلادى.
شۋاقتى كۇندەر
جاپ - جاڭا جىلتىراعان كوپ شەگەنى قۇرىلىسقا اكەلىپتى. ولاردى جاس شەبەر جىگىت كورىپ: پاح - پاح، نەتكەن ادەمى ەدى، بىركەلكى ءتۇزۋىن اي»،- دەپ قىزىعا ءسۇيسىنىپتى. شەگەلەر وزدەرىن ماقتاعانعا قۋانىپ «ەندى تەزىرەك جۇمىسقا كىرىسسەك ەكەن، سوندا مىنا جاس شەبەر ءبىزدىڭ مىقتى بەرىكتىگىمىزدى دە كورەر ەدى»،- دەسىپ جىمىڭداي سىبىرلاسىپتى. سولاردىڭ ىشىندە ءبىر شەگەنىڭ قىرسىعى ۇستاپ، ءوز - وزىنەن تاس - تالقان بولىپتى. نەگە مەن باسقالارمەن بىردەي بولۋىم كەرەك، مەن بۇلاردان ارتىقپىن. سوندىقتان بولەك كەتكەنىم ءجون، ايتپەسە مەنىڭ ەرەكشەلىگىم كورىنبەي، كوپتىڭ ءبىرى بولىپ قالامىن»، دەپ، جولداستارىنىڭ قاتارىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ، كەتىپ قالادى. ال شىندىعىندا، قىرسىق شەگەنىڭ ءوز قۇربىلارىنان تيتتەي دە ايىرماشىلىعى جوق ەكەن. سودان نە دەيسىڭ، الگى شەگە سالىنىپ جاتقان ۇلكەن قۇرىلىستى ارالاپ كەلە جاتادى.
قۇرىلىس بولعان سوڭ، ارينە، جۇمىس كوپ، تالاي جەرگە شەگە كەرەك، ءبىراق قىرسىق شەگەنىڭ ەش ورىنا بۇرلىعىسى كەلمەيدى. قالپاعىن قىرلاپ كيىپ، ءتۇزۋ اياقتارىن تاكاپپارلانا ادىمداپ جۇرە بەرەدى. ءبىر كۇنى، نايزاعاي ويناپ، اسپان گۇرىلدەپ قالىڭ جاڭبىر جاۋادى. جاس شەبەر قاتارى بۇزىلماي تۇرعان كوپ شەگەنى قۇرعاق، قالقا جەرگە كىرگىزىپ، دۇرىستاپ ءۇستىن جاۋىپ قويادى. ال قىرسىق شەگە ءقايتتى دەيسىڭ اۋىزدىقسىز ات سەكىلدى لاعىپ، ماقساتسىز قىدىرىپ ءجۇرىپ، جاۋىننىڭ استىندا قالادى. قايدا تىعىلارىن بىلمەي بۇلاي - بۇلاي بەزەكتەپ، جالعىز ءوزى جول تابا الماي سۇمەكتەي سۋ بولادى. ول از دەگەندەي جۇگىرىپ بارا جاتقان بىرەۋ بەلىنەن باسىپ كەتەدى. قىرسىق شەگە سول جاتقانىنان مول جاتادى. بالشىقتىڭ استىندا قانشا ۋاقىت بولعانىن ءوزى دە بىلمەيدى، جەر جوتاسىنان كۇننىڭ ىستىعى ءوتىپ، بۇكىل دەنەسى كۇيىپ بارا جاتقاندا عانا كوزىن زورعا اشىپ، ەسىن ارەڭ جيادى. وزىنە قاراسا، ادام تانىماستاي وزگەرىپ كەتىپتى. قالپاعى مىجىرىلعان، بۇرىنعى ەدىرەيىپ تۇراتىن قىرى سالتاق - سالتاق، بەلى شودىرايىپ، ءىشى قابىسىپ، ەكى بۇكتەتىلىپ قالىپتى. تۇرىپ جۇرەيىن دەسە تۇرا المايدى، ۇمتىلادى، ىشقىنادى، ءبىراق قوزعالۋعا شاما جوق. قىرسىق ءوزىنىڭ بەيشارا تۇرىنە كۇيىنىپ، كوزىنىڭ جاسىن كولدەتەدى. امال قانشا، ودان جەڭىلدىك بولمايدى. نەگە وسىنداي دارمەنسىز، سورلى كۇيگە ۇشىرادىم دەپ ويلايدى. بالەنىڭ ءبارى - جولداستارىن مەنسىنبەي، ولاردان ءبولىنىپ كەتكەن سوڭ باستالعان ەكەن. سونى ءتۇسىنىپ، ەندى قايتسە دە قۇربىلارىنا جەتكىسى كەلەدى. الايدا ايتۋعا وڭاي بولعانىمەن، ورىندالۋى قيىن ەدى. نەگە دەسەڭ، بۇرىنعىداي تىك باسىپ جۇرە المايدى. بىردە ەڭبەكتەپ، بىردە جامباسىمەن سىرعي سۇيرەتىلىپ، شارشاپ، قاجىپ توت باسىپ، باياعى قۇرىلىسقا ارەڭ جەتەدى.
العاشىندا جولداستارىنىڭ ەشقايسىسىن تابا المايدى. ولاردا مەن سەكىلدى جالعىز - جالعىزدان تاراپ كەتىپ، قۇرىعان بولار دەپ ويلايدى. الايدا ءبىراز جاتىپ جان - جاعىنا زەر سالىپ قارايدى. ول ءوزىنىڭ جولداستارىنىڭ ءبىرقاتارىن جاڭادان سالىنعان عيماراتتىڭ ەسىكتەرىنىڭ جاقتاۋلارىنان، ەندى ءبىرقاتارىن ءۇيدىڭ شاتىرلارىندا ءارقايسىسى ەرەكشە ءوز ورىندارىن الىپ تۇرعانىن كورەدى. ءبىر عاجابى ولاردىڭ كوڭىل-كۇيلەرى بۇرىنعىدان دا كوڭىلدى، وڭدەرى وتە اجارلى كورىندى. سوندا تاكاپپار شەگە مەن دە وسىلارداي ءوز ورنىمدى تاۋىپ، حالىققا پايدامدى تيگىزەر ەدىم دەپ ارماندايدى.
وسىلاي ول ءبىراز جاتادى. ول ىسكە جارامسىز بولعاندىقتان ونى ەشبىر شەبەر پايداسىنا جاراتا قويمايدى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ءبىر جاس شەبەر قيسىق شەگەنى الىپ، توسكە سالىپ، ابدەن جانىن شىعارىپ، بالعامەن ۇرىپ تۇزەتەدى. سودان سوڭ ونى اپارىپ كيىم ىلگىشكە تاعىپ قويادى. سودان الگى شەگە ەلگە قىزمەت ەتىپ، پايداعا جاراپ تۇرعانىنا وتە قۋانىشتى بولادى.
اۆتوردىڭ ايتار ويى نەدە دەپ ويلايسىڭدار؟
اقىلدى ادامنىڭ قولىنا تۇسپەگەندە شەگەنىڭ تاعدىرى قالاي بولار ەدى دەپ ويلايسىڭدار؟
ادامدار اراسىندا دا وسىنداي جاعدايلار كەزدەسە مە؟
جاعدايات شەشۋ: وقۋشىلاردى كۇندەلىكتى قارىم - قاتىناستا، ءار ءتۇرلى ومىرلىك جاعداياتتاردىڭ دۇرىس شەشىمىن تابا بىلۋگە باۋلۋ ماقساتىندا جاعداياتتاردى شەشەدى. ونى شەشە وتىرىپ، اينالاڭمەن جاقسى قارىم - قاتىناسقا ءتۇسۋدىڭ قۇپياسىن اشۋعا بولادى.
دايەكسوز: بۇگىنگى ساباقتىڭ دايەكسوزى رەتىندە ج. بالاساعۇنيدىڭ
ادامدا جاقسى قاسيەت بولماسا وعان ب ا ق تا باقىت تا قونبايدى. ادام ءوزىنىڭ ءتۇزۋ نيەتى، ويى، ءىس - ارەكەتى ارقىلى جەڭىسكە جەتەدى. ياعني ءبىزدىڭ ءومىرىمىز ءوزىمىزدىڭ ءومىر تۋرالى ويلارىمىزدان، جاعىمدى قارىم - قاتىناستان، جاقسى ىستەرىمىزدەن تۋىندايدى ەكەن.
جۇرەكتەن جۇرەككە: وقۋشىلار ءتۇرلى - ءتۇستى قاعازدان جاسالعان جۇرەكشەلەرگە وزدەرىنىڭ جۇرەكتەرىنەن شىققان جىلى لەبىزدەرى مەن جاقسى تىلەكتەرىن جازىپ ءبىر - بىرلەرىنە ۇسىنادى.
تاقىرىبى: قارىم - قاتىناس مادەنيەتى
ساباق ءتۇرى: اشىق ساباق
ماقساتى: وقۋشىلاردى مەكتەپتە، وتباسىندا، قورشاعان ورتادا ءوزارا قارىم - قاتىناستارىن جاقسارتۋعا ۇيرەتۋ. ادامي قاسيەتتەر مەن ادامگەرشىلىككە ۇيرەتۋ.
كورنەكىلىكتەر: وقۋلىق، داپتەر، ءۇنتاسپا، ءتۇرلى - ءتۇستى قاعازدان جاسالىنعان جۇرەكشەلەر.
شاتتىق شەڭبەرى: بالالار بارلىعى ءداستۇرلى شاتتىق شەڭبەرىنە تۇرىپ جاقسى، جاعىمدى كوڭىل - كۇيمەن ع. ناۋرىزبايەۆتىڭ ادەمى ءانىن ءۇنتاسپاعا قوسىلىپ ايتادى.
كۇن ساۋلەسى توگىلگەنى ادەمى،
كەمپىرقوساق كەرىلگەنى ادەمى.
كوك شالعىندا اسىر سالىپ جۇرگەندە،
كوك كوبەلەك كورىنەدى ادەمى.
جاس شىبىقتىڭ ءبۇر اشقانى ادەمى،
الما اعاشتىڭ گۇل اشقانى ادەمى.
قاريالار جول ۇستىندە كەزدەسىپ،
اماندىقتى سۇراسقانى ادەمى.
بۇلبۇل قۇستىڭ سايراعانى ادەمى،
قوزى - لاقتىڭ ويناعانى ادەمى.
اق بوز اتىن ەرتتىپ ءمىنىپ اتامنىڭ
قويدى ورىسكە ايداعانى ادەمى.
اڭگىمەلەسۋ: وقۋشىلىردىڭ ادامدار اراسىنداعى قارىم - قاتىناسقا نەگىز بولاتىن ادامي قاسيەتتەر، ءوزارا تۇسىنىستىك، ءبىر - بىرىنە دەگەن قۇرمەت تۋرالى كوزقاراستارىن ءبىلۋ ماقساتىندا سۇراقتار قويىلىپ، ولاردىڭ جاۋاپتارى تىڭدالادى.
ماتىنمەن جۇمىس: وقۋشىلارعا قارىم - قاتىناستاعى وزىمشىلدىك پەن مەنمەندىكتىڭ سالدارىن ۇعىندىرۋ ماقساتىندا وقۋلىقتا ب. مومىش ۇلى تۋرالى زەينەپ احمەتوۆانىڭ «شۋاقتى كۇندەر» اتتى ەستەلىك ەسسە ءۇزىندىنىڭ ءمانىن تۇسىندىرە وتىرىپ ءماتىن بويىنشا سۇراقتار قويىلادى.
شۋاقتى كۇندەر
جاپ - جاڭا جىلتىراعان كوپ شەگەنى قۇرىلىسقا اكەلىپتى. ولاردى جاس شەبەر جىگىت كورىپ: پاح - پاح، نەتكەن ادەمى ەدى، بىركەلكى ءتۇزۋىن اي»،- دەپ قىزىعا ءسۇيسىنىپتى. شەگەلەر وزدەرىن ماقتاعانعا قۋانىپ «ەندى تەزىرەك جۇمىسقا كىرىسسەك ەكەن، سوندا مىنا جاس شەبەر ءبىزدىڭ مىقتى بەرىكتىگىمىزدى دە كورەر ەدى»،- دەسىپ جىمىڭداي سىبىرلاسىپتى. سولاردىڭ ىشىندە ءبىر شەگەنىڭ قىرسىعى ۇستاپ، ءوز - وزىنەن تاس - تالقان بولىپتى. نەگە مەن باسقالارمەن بىردەي بولۋىم كەرەك، مەن بۇلاردان ارتىقپىن. سوندىقتان بولەك كەتكەنىم ءجون، ايتپەسە مەنىڭ ەرەكشەلىگىم كورىنبەي، كوپتىڭ ءبىرى بولىپ قالامىن»، دەپ، جولداستارىنىڭ قاتارىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ، كەتىپ قالادى. ال شىندىعىندا، قىرسىق شەگەنىڭ ءوز قۇربىلارىنان تيتتەي دە ايىرماشىلىعى جوق ەكەن. سودان نە دەيسىڭ، الگى شەگە سالىنىپ جاتقان ۇلكەن قۇرىلىستى ارالاپ كەلە جاتادى.
قۇرىلىس بولعان سوڭ، ارينە، جۇمىس كوپ، تالاي جەرگە شەگە كەرەك، ءبىراق قىرسىق شەگەنىڭ ەش ورىنا بۇرلىعىسى كەلمەيدى. قالپاعىن قىرلاپ كيىپ، ءتۇزۋ اياقتارىن تاكاپپارلانا ادىمداپ جۇرە بەرەدى. ءبىر كۇنى، نايزاعاي ويناپ، اسپان گۇرىلدەپ قالىڭ جاڭبىر جاۋادى. جاس شەبەر قاتارى بۇزىلماي تۇرعان كوپ شەگەنى قۇرعاق، قالقا جەرگە كىرگىزىپ، دۇرىستاپ ءۇستىن جاۋىپ قويادى. ال قىرسىق شەگە ءقايتتى دەيسىڭ اۋىزدىقسىز ات سەكىلدى لاعىپ، ماقساتسىز قىدىرىپ ءجۇرىپ، جاۋىننىڭ استىندا قالادى. قايدا تىعىلارىن بىلمەي بۇلاي - بۇلاي بەزەكتەپ، جالعىز ءوزى جول تابا الماي سۇمەكتەي سۋ بولادى. ول از دەگەندەي جۇگىرىپ بارا جاتقان بىرەۋ بەلىنەن باسىپ كەتەدى. قىرسىق شەگە سول جاتقانىنان مول جاتادى. بالشىقتىڭ استىندا قانشا ۋاقىت بولعانىن ءوزى دە بىلمەيدى، جەر جوتاسىنان كۇننىڭ ىستىعى ءوتىپ، بۇكىل دەنەسى كۇيىپ بارا جاتقاندا عانا كوزىن زورعا اشىپ، ەسىن ارەڭ جيادى. وزىنە قاراسا، ادام تانىماستاي وزگەرىپ كەتىپتى. قالپاعى مىجىرىلعان، بۇرىنعى ەدىرەيىپ تۇراتىن قىرى سالتاق - سالتاق، بەلى شودىرايىپ، ءىشى قابىسىپ، ەكى بۇكتەتىلىپ قالىپتى. تۇرىپ جۇرەيىن دەسە تۇرا المايدى، ۇمتىلادى، ىشقىنادى، ءبىراق قوزعالۋعا شاما جوق. قىرسىق ءوزىنىڭ بەيشارا تۇرىنە كۇيىنىپ، كوزىنىڭ جاسىن كولدەتەدى. امال قانشا، ودان جەڭىلدىك بولمايدى. نەگە وسىنداي دارمەنسىز، سورلى كۇيگە ۇشىرادىم دەپ ويلايدى. بالەنىڭ ءبارى - جولداستارىن مەنسىنبەي، ولاردان ءبولىنىپ كەتكەن سوڭ باستالعان ەكەن. سونى ءتۇسىنىپ، ەندى قايتسە دە قۇربىلارىنا جەتكىسى كەلەدى. الايدا ايتۋعا وڭاي بولعانىمەن، ورىندالۋى قيىن ەدى. نەگە دەسەڭ، بۇرىنعىداي تىك باسىپ جۇرە المايدى. بىردە ەڭبەكتەپ، بىردە جامباسىمەن سىرعي سۇيرەتىلىپ، شارشاپ، قاجىپ توت باسىپ، باياعى قۇرىلىسقا ارەڭ جەتەدى.
العاشىندا جولداستارىنىڭ ەشقايسىسىن تابا المايدى. ولاردا مەن سەكىلدى جالعىز - جالعىزدان تاراپ كەتىپ، قۇرىعان بولار دەپ ويلايدى. الايدا ءبىراز جاتىپ جان - جاعىنا زەر سالىپ قارايدى. ول ءوزىنىڭ جولداستارىنىڭ ءبىرقاتارىن جاڭادان سالىنعان عيماراتتىڭ ەسىكتەرىنىڭ جاقتاۋلارىنان، ەندى ءبىرقاتارىن ءۇيدىڭ شاتىرلارىندا ءارقايسىسى ەرەكشە ءوز ورىندارىن الىپ تۇرعانىن كورەدى. ءبىر عاجابى ولاردىڭ كوڭىل-كۇيلەرى بۇرىنعىدان دا كوڭىلدى، وڭدەرى وتە اجارلى كورىندى. سوندا تاكاپپار شەگە مەن دە وسىلارداي ءوز ورنىمدى تاۋىپ، حالىققا پايدامدى تيگىزەر ەدىم دەپ ارماندايدى.
وسىلاي ول ءبىراز جاتادى. ول ىسكە جارامسىز بولعاندىقتان ونى ەشبىر شەبەر پايداسىنا جاراتا قويمايدى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ءبىر جاس شەبەر قيسىق شەگەنى الىپ، توسكە سالىپ، ابدەن جانىن شىعارىپ، بالعامەن ۇرىپ تۇزەتەدى. سودان سوڭ ونى اپارىپ كيىم ىلگىشكە تاعىپ قويادى. سودان الگى شەگە ەلگە قىزمەت ەتىپ، پايداعا جاراپ تۇرعانىنا وتە قۋانىشتى بولادى.
اۆتوردىڭ ايتار ويى نەدە دەپ ويلايسىڭدار؟
اقىلدى ادامنىڭ قولىنا تۇسپەگەندە شەگەنىڭ تاعدىرى قالاي بولار ەدى دەپ ويلايسىڭدار؟
ادامدار اراسىندا دا وسىنداي جاعدايلار كەزدەسە مە؟
جاعدايات شەشۋ: وقۋشىلاردى كۇندەلىكتى قارىم - قاتىناستا، ءار ءتۇرلى ومىرلىك جاعداياتتاردىڭ دۇرىس شەشىمىن تابا بىلۋگە باۋلۋ ماقساتىندا جاعداياتتاردى شەشەدى. ونى شەشە وتىرىپ، اينالاڭمەن جاقسى قارىم - قاتىناسقا ءتۇسۋدىڭ قۇپياسىن اشۋعا بولادى.
دايەكسوز: بۇگىنگى ساباقتىڭ دايەكسوزى رەتىندە ج. بالاساعۇنيدىڭ
ادامدا جاقسى قاسيەت بولماسا وعان ب ا ق تا باقىت تا قونبايدى. ادام ءوزىنىڭ ءتۇزۋ نيەتى، ويى، ءىس - ارەكەتى ارقىلى جەڭىسكە جەتەدى. ياعني ءبىزدىڭ ءومىرىمىز ءوزىمىزدىڭ ءومىر تۋرالى ويلارىمىزدان، جاعىمدى قارىم - قاتىناستان، جاقسى ىستەرىمىزدەن تۋىندايدى ەكەن.
جۇرەكتەن جۇرەككە: وقۋشىلار ءتۇرلى - ءتۇستى قاعازدان جاسالعان جۇرەكشەلەرگە وزدەرىنىڭ جۇرەكتەرىنەن شىققان جىلى لەبىزدەرى مەن جاقسى تىلەكتەرىن جازىپ ءبىر - بىرلەرىنە ۇسىنادى.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: شەشەندىك ءسوزدىڭ تەكتەرى مەن تۇرلەرى (سلايدىمەن)
