قارلىعان پىسكەن شاق
ءومىر — ارقان، جابىساسىڭ ۇشىنا،
سوڭعى ءتۇيىن قولدان شىقپاسا ەكەن دەپ...بايرون
بۇكشەڭدەپ بازار ارالاپ، قاز-قاتار تەكشەلەنە، ءقايسىبىرى وركەشتەنە جينالعان، ۋىلجىپ پىسكەن جەمىس-جيدەكتەر قاتارىنىڭ بىرىنەن-بىرىنە ەتىپ، وسىنشاما ىرىزدىققا جانارىن سۋارىپ كەلە جاتقان جارقىناي كەمپىردىڭ كوزى كەنەت ءمولدىر شىنى قۇتىداعى قارلىعانعا تۇسكەندە كەڭىرەك اشىلىپ بارىپ، جايناپ سالا بەرگەندەي. ول اربالعان جانداي ەكى كوزى شىنى قۇتىدا، قاتتى دا قالدى. ءبىر ورىندا تاپجىلماي قالعان شۇيكەدەي كەمپىردى اعىلعان ادامدار تولقىنى ەركىنەن تىس يتەرمەلەپ، قاڭباق قۇرلى كورمەي، قاقپاقىلاپ، بىلايىراق ىسىرىپ تاستادى. كەمپىر بۇگەجەكتەپ، ەرنى كۇبىرلەپ: «...وسى مەن نەعىپ تۇرمىن؟ نە ءۇشىن كەلىپ ەدىم؟» — دەپ، ەسىن جيناپ، قارلىعان ساتىپ تۇرعان ايەلگە بۇل دا كيمەلەي جىلجىدى. جاڭىن كەلىپ، ەسكى تانىسىن كارگەندەي جىلى ۇشىراي، ساتۋشىنىڭ تۋرا قارسى الدىنا توقتادى.
ساتۋشى كەرەناۋ. جاداعاي شەكپەندى شوكىمدەي كەمپىر ساۋدا جاساي قويار دەپ ويلاماعاندىقتان ونىڭ باسىنان اسىرا الىسقا قارايدى. قالتالى الۋشىلاردان دامەلى. ويتكەنى، قارلىعاننىڭ ءوز ىزدەۋشىلەرى بار. سولاردى وتكىزىپ المايىن دەيدى. پەندە عوي، ءقايتسىن. ەكىنىڭ ءبىرى بۇل جيدەكتى تانىپ، قاسيەتىن ۇعا بەرمەيدى. الدىنا كەلىپ تۇرىپ العان كەيۋانانى تۇك جاقتىرماعان. كەمپىر: — «قانشادان؟» — دەپ، باتىلسىزداۋ ءتىل قاتتى دا، جاسقانا قول سوزىپ، ءبىر تالىن الىپ، الاقانىنا سالىپ، ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن ايالاي سيپاپ: «ي-ي، جارىقتىق-اي. ابدەن پىسكەن كەزى ەكەن. بيسميللاھ-ير، راحمان-ير را حيم» — دەپ، اۋزىنا سالىپ، قىزىل يەگىمەن ۇزاق تالمادى.
ساتۋشىدان مۇلدە مازا كەتتى. مىنا الجىعان نەمە نە المادى، نە الدىن بوساتپادى. كەمپىردىڭ ءدال ءقازىر وندا شارۋاسى شامالى ەدى. ول ۇزاق تالماپ، جيدەكتىڭ ءدامىن ابدەن الىپ، كوزىن جۇمىپ، اشىرقانىپ قالعان ەكەن، ىقىلاستانا جۇتتى. «و، توبا اي! نەشە جىل وتسە دە قارلىعانناڭ ءدامى ەش وزگەرمەيدى ەكەن اۋ!» سول داممەن بىرگە ەسىنە تالاي نارسە ورالعانداي جارقىناي كەمپىردىڭ جانارى شىمىلدىقتانىپ، كوز الدى بۇلدىراپ جۇرە بەردى. ول قالتىلداعان قولىمەن قالتا بىتكەندى تۇگەل اقتارىپ، پۇلىن ىزدەي باستادى. بالالارى بەرگەن تيىن-تەبەننىڭ ءار قالتانىڭ تۇبىندە قالعان-قۇتقانىن جيناپ-تەرىپ، ساتۋشىنىڭ قولىنا ۇستاتتى دا، ءبىر ساۋىت قارلىعاندى دورباسىنا سالىپ الىپ، تىپ-تىپ باسىپ ۇيىنە قايتتى. و باستا بازارعا كەلگەن باستى شارۋاسىن دا ۇمىتقان. ول بۇگىن، ءبىر جاعىنان، ءوزىن وتە ولجالى سەزىنسە، ءبىر جاعىنان، بورداي ەگىلىپ، بوساپ كەلەدى.
ۇيگە كەلىسىمەن قارلىعاندى داستارقانعا توگىپ، بىر-بىرلەپ ساباعىنان، ءشوپ-شالامنان ارىلتۋعا جايعاستى. ءار جيدەكتى قالتىلداعان قولىمەن مىجىپ، شىرىنىن شىعارىپ المايىن دەگەندەي اسا ءبىر باپپەن، ۇلبىرەي ۇستايدى. قولى — ىستە، كوزى — جيدەكتە بولعانىمەن، كوڭىلى — تۋ-ۋ، تىم الىستا ەدى.
جارقىناي دا جاس بولعان...
«وي، دۇنيە-اي! — دەپ كۇبىرلەدى كەمپىر يەگى كەمسەڭدەي. — مەن نەنىڭ ءقادىرىن ءبىلىپ ەدىم ول كەزدە؟!» «ءيا، ءيا، سەن نەنىڭ ءقادىرىن ءبىلىپ ەدىڭ؟ — دەپ كەيىنگى كەزدە ىشتە پايدا بولىپ، ميىن قاجاپ جۇرگەن ەكىنشى داۋىس ساق-ساق كۇلگەندەي. — سەن ەش نارسەنىڭ ءقادىرىن بىلگەن جوقسىڭ. سەن ىلعي وسىلاي بولامىن، ءبارى وزىنەن-وزى ماعان كەلە بەرەدى دەگەن سوقىر سەنىمدە ەدىڭ. قايدا، قايدا كەتكەن سول سەنىمىڭ؟..»
جارقىناي كەمپىردىڭ باسى زەڭگىپ، قۇلاعى شىڭىلداعانداي بولدى. ءيا، قايدا كەتكەن سول جىلدارى؟..
بۇنىڭ ەسىنە ءوزىنىڭ ءبىر كەزدە ۇلكەن ساياباق ۇستاعان بەرەكەلى، بازارلى، دۋماندى جاستىق شاعى ءتۇسىپ وتىر. سول باعىندا ءبىر ءتۇپ قارلىعان بولۋشى ەدى...
...سول كەزدە ءبىر اعىم بولدى ما، الدە وزىنەن بىرەر مۇشەل ۇلكەن كىسىلەرمەن كوپ ارالاسقان اق كوڭىل، ەلىككىش جولداسى سولارعا ەلىكتەدى مە، كىم بىلگەن، ايتەۋىر اياق استىنان ساياباق الامىن دەپ كوڭىلى كەتپەسى بار ما؟ باسىنا ءبىر وي كەلمەسىن، كەلسە بولدى ورىندامايىنشا دامىل تاپپايتىن ەلگەزەك جان اقىرى قارىزدانىپ-قاۋعالانىپ، ماۋەسى توگىلىپ تۇرعان دايىن باقتى الىپ تىندى.
ۇمىتپاسا، قىزمەتتەگى جولداس جىگىتتىڭ كورشىسى — ورىستىڭ ءبىر زيالى قارياسىنان الدى عوي دەيمىن. باقتى شال ءوز قولىمەن وتىرعىزىپ، ۇزاق جىل قىزىعىن كورىپ، قاۋقارى قايتىپ، يگەرە المايتىن بولعان سوڭ ساتقان ەكەن. ويپىرىم-اي، سونداي ماۋەلى باقتى بۇل العاش كورگەندە ءارى قۋانعانى، ءارى جۇرەكسىنگەنى ەسىندە. بۇلدىرشىندەي ەدەل-جەدەل ءوسىپ كەلە جاتقان ەكى بوپەسى بازارعا كوزىن ساتپاي، مىنا باقتاعى نەسىبەنى ەمىن-ەركىن تەرىپ جەيتىنى قۋانتىپ، كوڭىلىن دەمدەسە دە وسىنشاما كوپ جەمىس اعاشىن قالاي كۇتىپ باعامىن دەپ، شىنداپ ۋايىم قىلعان. جولداسىنىڭ قۋانىشىندا شەك جوق. «ءارى ەڭبەك، ءارى ەرمەك» دەپ ءماز. قۋانسا، جاس بالاداي شاتتانىپ اعىلىپ، توگىلىپ قۋاناتىن اقجارما جان ەدى عوي، ول جارىقتىق. كۇيەۋى ەسىنە تۇسكەندە جارقىناي كەمپىردىڭ ءاجىمدى ءجۇزى ءبىر نازىك ساۋلە جۇگىرىپ وتكەندەي نۇرلانىپ، مەيىرلەنىپ سالا بەردى.
...ۋايىم قىلاتىنداي ءجونى بار، جارقىناي تەرىستىك جاعىنىڭ قىزى ەدى. قاي جەمىستىڭ قالاي وسەتىنىن، قايسى اعاشتا، قايسى جەردە پىسەتىنىن دە ءجوندى ايىرىپ بىلمەيتىن جاس كەزى ەدى. بۇيىرعان نەسىبەلەرى شىعار، جەمىستىڭ بۇرىن كورمەگەن ۋىلجىعان نەبىر عاجاپ سيرەك تۇرلەرىن وسى باقتان ۇشىراتتى عوي. المانىڭ، المۇرتتىڭ نەشە ءبىر تۇرلەرى بارىن وعان دەيىن جارقىناي بىلگەن ەمەس-تى. جازدىڭ باسىنان باستاپ، ءبىرى ءپىسىپ تۇگەسىلە بەرگەندە كەلەسىسى ءپىسىپ، قارا كۇزگە دەيىن الما ارىلماۋشى ەدى عوي باقتارىنان. سارى ورىكتىڭ، قىزىل ورىكتىڭ، شيەنىڭ نەشە الۋان ادەمى تۇرلەرى بولاتىنىن سوندا كوردى. قۇلپىناي، تاڭقۋراي، قاراقات، قىزىلقات، مويىل، تۇشالا، ءجۇزىم بىرىنەن كەيىن ءبىرى ءپىسىپ تۇراتىن. جارقىناي جيناپ ۇلگەرە الماۋشى ەدى. وي، داۋرەن-اي دەسەڭشى!
باقتىڭ جەمىسىن جيناعان سايىن ونىڭ بۇرىنعى يەسى — باعبان قارياعا ريزاشىلىڭ سەزىمى قاشاندا كوڭىلىندە تۇراتىن.
جارقىناي ساياباققا كوكتەمدە كۇيەۋىنە ەرىپ بارعاندى ەرەكشە ۇناتاتىن. قىستاي قالادا قامالىپ، ىشتەرى پىسقان بالالارىن باققا الاڭسىز قويا بەرەتىن. ولاردىڭ ءۇش اياقتى ۆەلوسيپەدتەرى، «اعاش اتتارى» ۇنەمى سوندا تۇراتىن. بالالارىنىڭ قىستاي ساعىنىپ قالعان ويىنشىقتارىمەن ويناپ، وزدەرىمەن-وزدەرى ەمىن-ەركىن جۇرگەنى كوڭىلىن قۋانتۋشى ەدى. بالالاردىڭ كىشكەنە كەزى قانداي جاقسى ەدى!..
كۇيەۋى ىڭعايلى كيىنىپ، كۇزدە تۇسكەن قالىڭ جاپىراقتان باقتى ارشيتىن. جيناپ، وت قويىپ ورتەيتىن. كۇيەۋى جارقىنايدى ايالاپ، اۋىر جۇمىسقا كوپ سالمايتىن. «بار، تاماعىڭدى قامدا» دەپ ۇيگە جۇمسايتىن. باقتىڭ باسىندا ەكى بولمەلى ۇيلەرى بولۋشى ەدى. ءۇيدىڭ شاتىرىنا قۇستار ۇيا سالاتىن. قۇداي-اۋ، سول باقتىڭ ەستەن كەتپەس ءبىر كەرەمەتى — كوكتەمگى قۇستار ءانى ەدى عوي. بۇل قالاي عانا ۇمىتقان..؟!
...ساتىپ العان جىلى كۇيەۋى ەكەۋى باقتاعى ۇيگە العاش وڭاشا قونعاندارى، تاڭەرتەڭ قۇستاردىڭ مىڭ قۇبىلتا سايراعان ۇنىمەن ويانعاندارى — ەرتەگىگە پارا-پار ەدى-اۋ! بۇل — مامىر ايىنىڭ ءىشى ەدى. بۇكىل ب ا ق اق شالىگە ورانعان كەلىنشەكتەي، اپپاق بولىپ ۇلبىرەپ، بۇرلەپ تۇرعان. قالادان كەشتەتىپ كەلگەن بۇلار سۋدىڭ ەرتەڭگى كەزەگىنە جازىلدى دا تىپ-تىنىق كەشتە، تاپ-تازا اۋادا ب ا ق ىشىندە اڭگىمەلەسىپ، كۇلىسىپ، ۇزاق وتىردى. جۇلدىزدار تۋىپ، اي ءدال توبەگە كەلگەندە بارىپ، ۇيگە بەتتەدى. بۇل توسەك سالعانشا، كۇيەۋى تەمەكىسىن تارتىپ، ساكىدە وتىرعان. جارقىناي توسەگىن سالىپ، شىبىن-شىركەي كىرمەس ءۇشىن شامدى ءسوندىرىپ، جاتىپ قالعان. قاراڭعىدا كۇيەۋىنىڭ قاسىنا كەلگەنى، دىبىسسىز شەشىنگەنى، توسەكتىڭ شەتىنە وتىرىپ، بۇنىڭ شاشىنان، يەگىنەن، يىعىنان جۇمساق سيپاعانى، بىرتە-بىرتە تىنىس الۋى جيىلەپ، جانىنا جاقىنداعانى — ءبار-بارى اپ-انىق جارقىنايدىڭ كارى ساناسىنىڭ الىس تۇكپىرىنەن جارقىراپ، باس كوتەرگەنى... ويپىرىم-اي، ادامنىڭ ساناسىندا ءبارى ايقىن ساقتالادى ەكەن-اۋ. ول كەزدە بۇل قانداي باقىتتى ەدى!..
بۇل ۇيىقتاپ قالمايىن دەپ ساق جاتقاندىقتان با، تاڭەرتەڭ ەرتە قۇستاردىڭ تامىلجىتا، قۇيقىلجىتا سالعان ادەمى انىنەن ويانىپ، ءبىراز تىڭداپ جاتتى. قۇستار ءانى. سورعالاعان ادەمى اۋەن تۋرا تەرەزەنىڭ تۇسىنان ەستىلەدى. جالعىز ءوزىم عانا ەستىمەيىن دەگەن ويمەن بۇل اقىرىن كۇيەۋىن شىنتاعىنان ءتۇرتىپ وياتىپ: «ەستيمىسىڭ؟» — دەدى. ول دا تىڭداپ جاتسا كەرەك، كوزىن اشپاعان كۇيى: «بۇلار مەنىڭ جەكەمەنشىك بۇلبۇلدارىم»، — دەدى مارقۇم ءوزىنىڭ ماقتانگەرشىلىگىنە سالىپ. سودان كەيىن دە باقتاعى ۇيگە قونعان سايىن سايراعان قۇستار ءۇنىن بۇل ەلەگىزە توسۋمەن بولاتىن. ول بۇلبۇل ما، جوق باسقا قۇس پا، جارقىناي ونى ايىرىپ بىلە المادى. شاتىرعا، اعاش باسىنا شىعىپ، بىردە-بىر رەت «سايراپ وتىرعان قانداي قۇس؟» دەپ قاراعان ەمەس.
ايتەۋىر، وسى باققا، وسى ۇيگە ۇيرەنگەن قۇستار ەكەنى داۋسىز. مۇمكىن سولار باقىت قۇسى بولدى ما ەكەن؟ ولاي بولسا، بۇل ودان نەگە ايرىلدى؟.. نەگە؟..
قارلىعان تازالاپ وتىرعان كەمپىردىڭ قولىنا ءمولدىر تامشىلار شىپ-شىپ تاما باستادى. ول ءۇنسىز جىلاپ وتىرعانىن سوندا ءبىلدى. قولىنداعى جيدەگىن قويا سالىپ، جان قالتاسىنان قول ورامالىن الىپ، كوزىندەگى جاس مونشاقتارىن ءسۇرتىپ: «ءيا، نەگە ايىرىلدىم؟» — دەدى كۇبىرلەپ. وسىدان وتىز-قىرىق جىل بۇرىنعى جاستىعىنا ورالتقان مىنا الدىندا جاتقان تارعىل جيدەكتىڭ ءبىر ۋىسىن الىپ، الاقانىندا ەكشەپ وتىرعان ونىڭ ويى تاعى كوڭىل تۇكپىرىنىڭ جىقپىل-جىقپىلىن قۋالاپ كەتىپ ەدى.
باقتاعى بىر-ەكى جەمىستى بۇل ءوزى كۇتىمدەيتىن. ويتكەنى، ولارعا بۇدان باسقا جان بالاسى كوڭىل بولمەيتىن. ءارى وزدەرى ايەل قولىن قاجەتسىنەتىن وسىمدىكتەر ەدى. سونىڭ ءبىرى — تاڭقۋراي. ەسىكتىڭ الدىنان باستاپ، بىرنەشە قاتار — باقتىڭ تۇكپىرىنە دەيىن ەگىلگەن ەكەن. جارقىناي كوكتەمدە تاڭقۋراي بۇتاقتارىن جاپىراقتان ارشىپ، ارامشوپتەن تازارتىپ، بىلتىر جەمىس بەرىپ، قۋراعان بۇتاعىن تۇبىنەن وپىرىپ سىندىرىپ، بيىل جەمىس بەرەتىندەرىنىڭ ىشىنەن تاڭداپ، توبىلعى تۇستەس كۇپ-كۇرەڭ، ورتان قولداي جۋاندارىن عانا قالدىراتىن. اۋىق-اۋىق سۋ ىشكىزەتىن. تاڭقۋرايدىڭ كۇتىمىن ءتاپ-تاۋىر مەڭگەرىپ الدى. ونىڭ تەرىمى دە وڭاي ەمەس-تى. جەمىس بەرەر كەزدە بۇتا ەرەكشە تىكەن اتىپ، بۇرلەيتىن. تابيعات تا عاجاپ قوي. الدە، جەمىسىن وڭاي بەرگىسى كەلمەيدى مە ەكەن، ايتەۋىر، تىكەندى بولىپ كەتۋشى ەدى. تاڭقۋراي تەرۋ ءۇشىن ۇزىن جەڭ كيىم كيمەسە، قولدان — قول، بىلەكتەن — بىلەك قالمايتىن.
سولاي بولسا-داعى جارقىناي ىسىراپ ەتپەي، جەمىستەرىن تەرىپ الىپ، ودان كەيىن سۋارىپ كەتىپ وتىرۋعا تىرىساتىن. ارادا ەكى-ۇش كۇن وتكەندە شىرىنعا تولعان جيدەگى تاعى ءپىسىپ تۇرۋشى ەدى. ەكى-ۇش كۇن سايىن جارقىناي قايدان كەلسىن، سەنبى، جەكسەنبى كۇندەرى زورعا جەتەتىن. كەيدە ءتىپتى سەنبى-جەكسەنبىدە دە كەلە الماي قالاتىن.
بۇلاردىڭ باعى تاۋ بوكتەرىندە ەمەس، ويدا، ەسىك وزەنىنىڭ اڭىزاقتى القابىندا ەدى. تاۋعا قاراعاندا جەمىس-جيدەگىنىڭ ءبارى ەرتە پىسەتىن. جارقىناي جازدا بازاردان العاشقى تاڭقۋرايدى كورسە بولدى: «ياپىر-اي، مەنىڭ دە جيدەكتەرىم ءپىسىپ، ءتۇسىپ جاتىر-اۋ» دەپ، كىلەڭ مازاسى كەتەتىن. قاربالاس جۇمىستىڭ، اعايىن-تۋىستىڭ جايى دەپ ۋاقىتتىڭ شىلاۋىندا دەدەكتەپ ءجۇرىپ، كوكتەمدە كۇتكەن باعىنىڭ كەي جازدا جەمىسىن جيناپ الۋعا مۇرشاسى بولمايتىن كەزدەرى دە بار-دى.
«ۋا، پەندەشىلىك-اي! قۋ «جۇمىس، جۇمىس» دەپ ءجۇرىپ، عۇمىرىمنىڭ قالاي وتكەنىن بىلمەي قالعان پاقىر ەكەنمىن عوي مەن»، — دەپ كۇرسىندى كەمپىر.
باعىنا ءوزى بارا الماعان، ەتەگىنە ءسۇرىنىپ جۇرگەن قاربالاس جازدا بۇل ۇنەمى مازاسى بولماي، الدەنەسىن جوعالتىپ العان جانداي الاڭداۋمەن بەرەكەسى كەتۋشى ەدى. اللا، جازعان-اي، سوندا بۇل بالالارىنا — انا، كۇيەۋىنە — ايەل بولىپ قانا ساياباقتا، سالقىن سامالدا نەگە عانا الاڭسىز وتىرماعان؟ قايدا اسىققان، نەگە اسىققان؟! تۇككە تۇسىنسە، بۇيىرماسىن. ءسىرا، ادام ءوزىنىڭ باقىتىنىڭ نەدە ەكەنىن بىلمەي، اداسادى ەكەن-اۋ، شاماسى. جۇمىس، جۇمىس دەپ، الا وكپە بولىپ جۇرگەندەگى شىققان ءمۇيىزى قايسى؟..
جارقىناي كەمپىردىڭ ءقازىر وكىنىشىندە شەك جوق-اۋ، شەك جوق. بار بولمىسى بەبەۋ قاعىپ، زار جىلاپ جاتقانداي...
...باقتاعى جاس الما اعاشتارىنىڭ اراسىنا ەگىلگەن ءبىر بۇتانى ول كوپكە دەيىن تاني الماي ءجۇردى. ءوزى جاتاعان، جايىلىپ وسكەن ءبۇرلى، تىكەندى وسىمدىك ەكەن. جانىنان وتكەندە، الما تەرگەنىندە جارقىنايدىڭ ەتەگىن ءىلىپ، بىلەگىن سىزىپ، زىقىسىن الاتىن. ءبىر جىلى سول بۇتا كەرەمەت جەمىس بەرسىن. كىشكەنە-كىشكەنە تارعىل جيدەكتەر شىرىنى تولىپ، پىسكەن كەزدە كۇرەڭ قىزىل تارتىپ، ۇلكەندىگى باس بارماقتاي بولادى ەكەن.
«اعاش باسىنا شىققان كىشكەنە قاربىزداردى قارا»، — دەپ بالالارى ءماز-مايرام. سودان كەيىن ول بالالارىنىڭ تىلىمەن «كىشكەنە قاربىزدار» دەپ كەتكەن. سويتسە، الگى بۇتا ا.چەحوۆ: «قولى جەتكەن ورىس بايى قارلىعان تاتتىسىمەن شاي ءىشۋدى ۇناتۋشى ەدى» — دەپ سۋرەتتەيتىن قارلىعان ەكەن. «دەمەك، قارلىعاندى قولى جەتكەندەر ءوسىرىپ، پايداعا اسىرعان ەكەن-اۋ» دەپ تۇيسىنگەن بۇل ونى ەرەكشە كۇتۋگە العان.
جارقىناي قاراقات پەن قارلىعاندى ارالاستىرىپ، كەرەمەت ءتاتتى توساپ قايناتۋشى ەدى. بىرىنەن ازىراق، بىرىنەن كوبىرەك قوسىپ وتىرىپ، ءوزىنىڭ تاۋىپ العان ولشەمى بار-دى.
ءقازىر سونى ويلاعاندا جارقىناي كەمپىر كەبەرسىگەن ەرنىن جالاپ، تامسانىپ قويادى.
دامدىلەپ جاساپ العان ءتاتتىسى كوكتەمگە دەيىن مولىنان جەتەتىن. تاتقان ادامنىڭ ءتىلىن ۇيىرەتىن. قۇربى كەلىنشەكتەرى: «سەنىڭ قاراقاتىڭنىڭ ءدامى ايىرىقشا»، — دەپ تامسانۋشى ەدى. سوندا بۇل تۇرىپ: «ۇيگە بارعان سوڭ شايعا سالىپ ىشىڭدەر!» — دەپ، ساۋىتىمەن ۇلەستىرەتىن. شىركىن، مولشىلىق-اي دەسەڭشى!
بۇلاردىڭ باعىنىڭ ءدامىن كىمدەر تاتپادى؟! قىزمەتتەس قىز-كەلىنشەكتەر ەلگە دەمالىسقا باراردا المانى تەك وسىلاردىڭ باعىنان الاتىن. ءوزى بارىپ، تەرىپ اكەپ بەرەتىن. اۋىلعا دەمالىسقا كەتىپ بارا جاتقان تۋعان-تۋىستىڭ ستۋدەنت بالالارى قاپشىق-قاپشىعىمەن الىپ كەتەتىن. سوندا ورتايسا، كانە؟! ول ءبىر ايتارى جوق، بەرەكەلى ب ا ق بولدى. شەتىنەن ءپىسىپ، ءتۇسىپ جاتقان، شىرىنى تولىپ، ءوز سالماعىن كوتەرە الماي، ءۇزىلىپ تۇسكەن المانى جەردەن ەڭكەيىپ كوتەرىپ الۋعا ەرىنىپ، بۇلار اعاشتىڭ باسىنان ءۇزىپ جەيتىن. استامشىلىق-اي!
جارقىناي كۇتىمىن كەلىستىرە المادى ما، الدە قاسىنداعى الما اعاشتارى بيىكتەپ جاپىراعى جايقالا ءوسىپ، كۇن تۇسىرمەدى مە، ايتەۋىر، قارلىعان بۇتاسى ەكى-ۇش جىلدان كەيىن قۋراي باستادى. ونى باسقا جەرگە كوشىرىپ ەگۋ — كۇيەۋى ەكەۋىنىڭ ءبىرىنىڭ ەسىنە كەلمەپتى عوي. ءتىپتى، ءبىر بۇتادا تۇرعان نە بار دەپ قاراعان سىڭايلى. قالعان جەمىس اعاشتارى دا از ەمەس-تى. سونى كوڭىلدەرىنە توق ساناعان عوي ولار. ءار نارسەنىڭ وبال، ساۋابى بارى ول كەزدە جارقىنايدىڭ ويىندا جوق-تى.
جارقىناي كەمپىر الاقانىنداعى قارلىعاننىڭ ءبىر ۋىس تارعىل جيدەگىنە قاراپ وتىرىپ، ءقازىر سونى ويلاعان. — ە-ە-ە، — دەدى داۋسىن سوزىپ، — سونىڭ وبالى مەنى قۇر جىبەرسىن بە؟
ءيا، باقتى العاندا ولاردىڭ وتىزعا ىلىنبەگەن كەزى ەكەن-اۋ. باس-اياعى ات شاپتىرىم ۇلكەن باقتى بۇلار ايتارلىقتاي ۇزاق ۇستاي العان جوق. باسىندا جاستىق ەت قىزۋىمەن بىلمەپتى، بىرتە-بىرتە جولدىڭ قاشىقتىعى قاجىتتى. باقتارى قالادان قىرىق شاقىرىمنان استام جەردە ەدى. وزدەرىندە كولىك جوق. ەسىكتىڭ بەلگىلەنگەن ساعاتىمەن جۇرەتىن اۆتوبۋسىنىڭ جولىن توسىپ تۇرعاندارى. وسە كەلە بالالارى دا «ءجۇر» دەگەندە تومپاڭداپ ەرىپ جۇرە بەرمەيتىن بولدى. ءارقايسىسىنىڭ ءبىر بىتپەيتىن شارۋاسى، قىرىق ءتۇرلى سىلتاۋى بار. كۇيەۋى ۇكىمەتتىڭ جۇمىسىنا باسىمەن بەرىلىپ كەتتى. بۇل: «ساياباققا بارمايمىز با؟» — دەسە، «ءبىر كۇنگى دەمالىسىمدا ىزىڭداماي، قۇلاققا مازا بەرشى»، — دەيتىن بولدى شارشاعان كەزدە. ونى دا ءتۇسىنۋ كەرەك، قىزمەتى اۋىر. ون بەس جىلداي پايدالانىپ، اقىرىندا كۇتە الماي، قۇتىلعاندارىنشا اسىقتى. ۇلكەن ۇلى اسكەرگە اتتانعان جىلى باقتى ساتقاندارى ەسىندە. ول باقتى ساتقانىمەن، سول كەزدە
جارقىناي ونىڭ ورنىنا تاۋ جاقتان شاعىن بىرەۋىن الارمىز دەگەن سەنىمدە ەدى.
جازىقتاعى ساياباقتىڭ كۇتىمىن، سۋارۋىن، اسىرەسە جولىن اۋىرسىنعاندا بۇل الاتاۋدىڭ بوكتەرىندە باقتارى بارلارعا قاتتى قىزىعاتىن. وزدەرى بۇل اراعا جاستىقپەن بىلمەي ۇرىنىپ قالعانداي وكىنەتىن. تاۋداعى باقتاردا تەك جەمىس اعاشى عانا وسەدى. راحات. ناعىز «الما ءپىس، اۋزىما ءتۇستىڭ» ءوزى. كۇتىم، سۋارۋ تىلەمەيدى. ۇسىكتەن، بۇرشاقتان، جاۋىننان، جەلدەن، قارا قۇستان امان قالعانىن جيىپ السا بولعانى دەپ ويلايتىن. ونىڭ كوڭىلى ەكىۇداي بولىپ، تاۋدىڭ باعىنا اۋعالى قانشا؟
جارقىناي كەمپىردىڭ الگىندە ءبىر: «ءيا، سەن نەنىڭ ءقادىرىن ءبىلىپ ەدىڭ؟» — دەپ، ءىشىن تىرناعان اششى ويدىڭ مەڭزەگەنى وسى بولار، بالكىم.
جارقىناي سول كوكتەمدە ساياباقتى ساتىپ، جازدايعى جۇمىسىنان الدىن الا قۇتىلعانىنا سونشالىقتى قۋانىشتى ەدى. «شىعاسىعا — يەسى باسشى» دەگەندەي، اياق استى جۇمىسىنىڭ شەتەلگە جولداما ۇسىنا قالماسى بار ما؟ شەتەل بولعاندا قانداي، كاپيتاليستىك مەملەكەت. ول كەزدە بۇل جاقتان شەتەلگە شىعۋ — ىلۋدە ءبىر كەزدەسەتىن ءجايت. ءقازىر عوي، ەرىنبەگەن ادام ەكى كۇننىڭ بىرىندە بارىپ، تەڭ-تەڭ، ۆاگون-ۆاگون جۇك اكەلەتىن. ول كەزدە كورىپ قايتۋدىڭ ءوزى نەگە تۇراتىن ەدى؟! قولى اشىق، جانى جومارت جولداسى قالبالاقتاپ: «بارىپ كەل دە، بارىپ كەل»، — دەپ، ساياباقتان تۇسكەن تيىن تەبەندى قالتاسىنا سالىپ بەرگەنى.
كوڭىلى كوككە الىپ ۇشقان جارقىناي ەۋروپانى ەكى اپتا ارالاپ، ءبىرشاما پۇل شاشىپ ورالدى. قولىنداعى بار قاراجاتتى ءراسۋالاپ العان سوڭ بۇل قايتىپ تاۋدان ساياباق الايىق دەپ ايتا المادى، اراعا ۋاقىت تۇسكەن سايىن ول ويى بىرتە-بىرتە كومەسكىلەنە بەردى.
كەرىسىنشە، قۇلجا جولىمەن كەگەن مەن نارىنقولعا، جاركەنتكە كەتىپ بارا جاتقاندا ەسىك بۇرىلىسىنان كەيىنگى كەڭ قولتىقتاعى قالىڭ باققا كوزى جاساۋراي ۇزاق قارايتىن بولدى. ونىڭ ساياباعى مىنا ءبىر تۇيىق كوشەدە، ەكى ۇيدەن كەيىن باستالۋشى ەدى. ءقازىر سول ارادان ءبىرىن-بىرى قۋالاپ ويناعان بالالارى، اياعىن ماڭعاز باسىپ، ۇنەمى وي ۇستىندە جۇرەتىن كۇيەۋى شىعا كەلەردەي، موينى تالعانشا ارتقا قارايدى. قۇلاعىنا بالالارىنىڭ كۇلكىسى، كۇيەۋىنىڭ جوتكىرىنگەنى كەلگەندەي بولادى. ءبىراق ەشكىم جۇگىرىپ شىقپايدى. ب ا ق بىرتە-بىرتە كەيىندەي بەرەدى. سول قالىڭ باقتىڭ اراسىندا ءبىر كەزدەگى ءوز ءۇيى دە كوز ۇشىندا بۇلدىرلاپ قالىپ بارا جاتاتىن. ول جولمەن جۇرمەگەلى دە قان-شا-ا زامان؟!
كۇيەۋى كەيبىر الما اعاشتارى ەسكىردى دەپ، جاس شىبىقتار ەگىپ ءجۇرۋشى ەدى. سولار قانداي بولدى ەكەن؟
ول تاعى كوپ ەڭبەكتەنىپ، ەسىك الدىندا توبەدەن قۇيىنىپ جۋىناتىن كابينا ورناتىپ ەدى. قازانشاعا تولتىرعان سۋ كۇن قىزۋىمەن جىپ-جىلى بولىپ تۇراتىن. جارقىناي جۋىنعان كەزدە سۋ تامشىلارىنىڭ توبەدەن تۇسكەن كۇن ساۋلەسىنە جاقۇتتاي قۇلپىرىپ، بەينە الماستاي مىڭ قۇبىلاتىنىن العاش كورىپ، تاڭ-تاماشا قالعان. جۋىنعان سايىن سۋمەن ويناپ، ءماز بولاتىن. كۇيەۋى ىلعي: «وسى سەنىڭ كىرىپ الساڭ، سۋ تاۋسىلعانشا شىقپايتىن نە پالەڭ بار؟ قالاعا بارعان سوڭ مول سۋعا اسىقپاي جۋىنارسىڭ، تەز بولساڭشى»، — دەپ جورتا بۇرقىلدايتىن. مۇنىڭ بار ەركەلىگىن كوتەرۋشى ەدى عوي، قايران ساكەسى. پەيىشتە نۇرىڭ شالقىسىن! كۇيەۋىنىڭ اياعىنىڭ ءىزى، قولىنىڭ تابى قالعان بەرەكەلى باقتى، بالالارىنىڭ بيىل قانشا ءوسىپپىز دەپ بوساعاعا كەرتىپ سالعان بەلگىلەرى بار قاسيەتتى ءۇيدى بۇل كوزى قيىپ، قالاي ساتقانىن تۇك تۇسىنبەيدى. سويتسە، ءوزى ىشتەي ءولى دە وكىنەدى ەكەن عوي. اقىماق بولعان باسى-اي...
جارقىناي كەمپىردىڭ كوكىرەگىنە وكسىك تىعىلىپ، كوز جاسى بەتىن جۋىپ، ءۇنسىز جىلاسىن كەلىپ. كۇيەۋى ەكەۋىنىڭ ەكەۋارا ەڭ اياۋلى قيماس شاقتارى ەسىك قولتىعىنداعى ۇلكەن باقتاعى سول كىشكەنە ۇيدە قالىپتى-اۋ! ەندى ويلاپ وتىرسا، ەڭ باقىتتى — الاڭسىز، قامسىز، قىزىق جىلدارى سول كەزدەرى ەكەن. بۇل سونى كەزىندە نەگە ۇقپاعان؟ ساتۋعا نەگە اسىققان؟ ءبارى الدا، ءالى تالاي-تالاي قىزىعىم بولادى دەپ، الدامشى ساعىمدى قۋىپ ءجۇرىپ، بىلايعى عۇمىرىنىڭ جالعان ۇمىتپەن، بوسقا وتەرىن بىلمەي قالىپتى عوي، بۇل بەيباق. مىنە، بۇگىن ۋاقىت دەگەن قۇدىرەتتى كۇشتىڭ ومىر-وزەنىنەن قاقپاقىلداپ، جاعاعا شىعارىپ تاستاعان جاققاداي وتىرىسى — مىناۋ.
وي، دۇنيە جالعان-اي! جارقىناي كەمپىر قول ورامالىمەن جاس جۋعان بەتىن ءسۇرتىپ، سونشاما قىمبات قازىنالارىن ەسىنە تۇسىرگەن قارلىعاننىڭ ءبىر ۋىس تارعىل جيدەگىنە قىزارعان جانارىمەن ەلجىرەي، ۇز-ا-ا-اق قارادى.
You Might Also Like
