زاعيپا
حيكايات
تەرەزە الدىنا دەيىن باياۋ سىرعىپ كەلگەن جەڭىل ماشينا زىرق ەتىپ توقتاي قالعاندا زاعيپا وياۋ جاتقان. جاستىقتان باسىن كوتەرىپ، ادەتتەگىدەي سىرتقا قۇلاعىن تىكتى. ءيا، وسى ەسىكتىڭ الدىنا كەلگەنى انىق. باس جاعىنداعى تۋمبا ۇستىنە ورناتىلعان، ساۋلەسى كوزگە ۇرماي، بولمەنى الاكولەڭكە، جانعا جايلى قىزعىلت نۇرعا بولەيتىن جۇدىرىقتاي شامنىڭ باۋىن سيپالاپ، زورعا تاۋىپ، شىرت ەتكىزىپ جاققاندا ساعات تۇنگى ەكى جارىمدى كورسەتىپ تۇر ەكەن. سول ەكى ارادا ماشينا ەسىگى سارت جابىلىپ، دۇرىلدەپ ءجۇرىپ كەتكەنى تاعى ەستىلدى. بەيمەزگىل ۋاقىتتا تاكسيلەتىپ كەلەتىن ادام بۇل ۇيدە نەكەن-ساياق. تۇرعىنداردىڭ ءبارى دە ەگدە تارتىپ، اقىل توقتاتقان جاندار، ولارعا ارتىق ءجۇرىس-تۇرىس، بەيمازالىق — جات. تانىس اياق دىبىسى ەستىلدى. تۇندە دىبىستىڭ قاتتى شىعاتىنى-اي! ءيا، سونىڭ ءجۇرىسى عوي. بۇل ۋاقىتقا دەيىن قايدا ءجۇردى ەكەن؟ زاعيپا ورنىنان تۇرىپ، اۋىز ۇيگە شىقتى. اتاسىن وياتىپ الماس ءۇشىن ەپتەپ باسىپ، ەسىككە بەتتەدى. وسى ءدالىزدىڭ دە ۇزىنى-اي. ەسىككە جەتۋىڭ — ءبىر كۇش. اتاسىنىڭ بولمەسىنىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، ءسال بوگەلىڭكىرەگەن. ۇيىقتاپ جاتقان سياقتى. تىنىس الىسى تەرەڭ، ءبىرقالىپتى. وياۋ بولسا، «و، توبا-اي، دەسەڭشى!» دەپ كۇرسىنىپ، ءبىر اۋناپ تۇسەرى ءسوزسىز. زاعيپا قوڭىراۋ شىلدىرلاماس بۇرىن ەسىك اشىپ قويۋعا تىرىستى. بۇل ەسىككە كەلگەندە اياق دىبىسى ەكىنشى قاباتقا جاڭا جەتىپتى. ەسىكتىڭ اشىڭ تۇرعانىن بىلدىرەتىندەي ساڭىلاۋ قالدىرا بوس جاۋىپ، ءوزى ورنىنا كەلىپ، جاتىپ قالدى. كوزى جۇمۋلى، كوكىرەگى وياۋ. ەندىگى ۇيقىدا قانداي ءمان بولسىن؟ ءۇشىنشى قاباتقا ءولى كوتەرىلە الماي جۇرگەنىنە قاراعاندا، ءسىرا، ءبىراز سىلتەپ العانعا ۇقسايدى عوي. مۇنىڭ ەسىك الدىندا تۇرعانىن كورسە، «نەعىپ ەربيىپ تۇرسىڭ، مەنى اڭدىعانىڭدى قاشان قوياسىڭ؟» دەپ بولماشىدان سىلتاۋ ىزدەپ، اشۋ شاقىرىپ جۇرە مە؟ بولاتتىڭ سىرى وزىنە ءمالىم، وندايى دا جوق ەمەس. ءجونسىز ءسوز ەستىگەننەن گورى ۇيىقتاپ قالعان تۇر تانىتىپ، جاتا بەرگەندى دۇرىس كوردى. ءبىراق، بارلىق نازارى — كىرەبەرىس جاقتا. كەنەت ەسىك سارت ەتىپ، سەرپە اشىلىپ، قابىرعاعا سوعىلىپ، ىلە الدەنە گۇرس ەتە ءتۇستى. ورنىنان اتىپ تۇرىپ، دالىزگە جۇگىرە شىقتى. ءسىرا، ەسىك جابىق تۇر دەپ ويلاسا كەرەك، بار سالماعىمەن كەلىپ سۇيەنگەندە اشىلىپ كەتىپ، سول ەكپىنىمەن ۇزىننان ءتۇسىپتى. كەۋدەسى ءۇيدىڭ ىشىندە، اياعى تابالدىرىقتىڭ ارعى جاعىندا، تۇرايىن دەسە تۇرا الماي، تىپىرلاپ جاتىر. ەسىكتىڭ اشىق-جابىق تۇرعانىن دا بايقايتىنداي ءحالى جوق ەكەن، باتىردىڭ. قۇداي ابىروي بەرمەيىن دەسە، وستەدى عوي. ول جۇگىرىپ جەتكەن بويدا كۇيەۋىنىڭ قولتىعىنان سۇيەپ تۇرعىزىپ، بار كۇشىمەن تارتقىلاي دەمەپ، ىشكە كىرگىزىپ، ەسىكتى تەزىرەك جابۋعا ۇمتىلدى. مۇنىڭ دىبىسىنان اتاسى تۇگىل كورشىلەر دە ويانىپ كەتسە كەرەك، قارسى پاتەردىڭ كىلتى سىلدىرلاپ جاتتى. اشىپ قاراعاندارىن، نە ۇرى-قارى ءجۇر مە دەپ مۇقيات بەكىتكەندەرىن كىم ءبىلسىن؟ « ۇيات-اي!» دەگەن زاعيپانىڭ ەكى بەتى دۋ ەتە ءتۇستى. «كورشىلەردىڭ دە مازاسىن الدىڭ-اۋ!» جىلدام كەلىپ اتاسىنىڭ بولمەسىنىڭ ەسىگىن جاپتى. ۇيقىسى قاشقان ەگدە ادام، ءبىر ويانسا، ءدارىسىز قايتا كوز ىلە المايتىنىن جاقسى بىلەدى، بارىنەن دە سونىسى قيىن. قوڭىراۋ سوقپاي كىرە بەرسىن دەگەنى دە، كۇيەۋىنىڭ قامىنان گورى اتاسىنىڭ جاعدايىن كوبىرەك ويلاعانى ەدى. ەندى كورمەيسىڭ بە، قاس قىلعانداي. «قاپ، وياتىپ جىبەردىك-اۋ». بولاتتىڭ اياق كيىمىن شەشىپ، سۇيەمەلدەپ، ءبىر قولتىعىنان يىعىمەن تىرەي ءجۇرىپ، جاتار بولمەگە ارەڭ ەنگىزدى.
سەن عوي، سە-ە-ە-ن، مەنى قۇلاسىن دەپ ەسىكتى ادەيى اشىپ قويعان، — دەپ تاپ-تاپ بەرەدى. ءوزى تالتىرەكتەپ ارەڭ تۇر، شەشىندىرۋگە ۇمتىلعان مۇنى يىعىنان ءبىر سالىپ، بار كۇشىمەن يتەرىپ جىبەردى. قامسىز تۇرعان بۇل جالت بەرىپ ۇلگەرە الماي، اشىق تۇرعان شكافتىڭ ەسىگىنە سوعىلىپ، ول سالدىر-گۇلدىر ەتىپ، ءۇيدى باسىنا كوتەرمەسى بار ما!؟ يىعى دا سالدىراپ اۋىرىپ قالدى.
قويساڭشى، اتامدى وياتاسىڭ.
بار، بار، ايت اتاڭا، مەنى تاعى ءىشىپ كەلدى دە... بار، بار!
جاقسى، سەنىكى ءجون، جاتشى ەندى...
توسەككە جاتۋعا شاماسى كەلمەدى مە، الدە ايەلىنە ادەيى قىر كورسەتكەنى مە، توردەگى تەكەمەت ۇستىنە ۇزىنىنان سۇلاي قۇلاپ ءتۇستى. زاعيپا بۋىندارى بىلق-سىلق ەتكەن ماس ادامدى ارەڭ شەشىندىرىپ، باسىنا جاستىق جاستاپ، ۇستىنە كورپە اكەلىپ جاپتى ارى-بەرى اۋناپ، ءار نارسەنى ءبىر ايتىپ جاتىپ، بولات ۇيىقتاپ كەتتى. ءوزى تەرەزە الدىنا بارىپ، تۇنگى ۇيقى قۇشاعىنداعى قالاعا كوز جىبەرىپ، ۇزاعىراق تۇرىپ قالدى. تۇنگى قالا جىم-جىرت، اعىلعان ماشينا، سابىلعان حالىق ساپ تيىلىپ، تەگىس الاڭسىز ۇيقىعا كەتكەندەي. ءسونىپ-جانىپ، ءسونىپ-جانىپ قىزىل-جاسىل بوياۋىمەن كوز تارتقان ۇيلەردىڭ ماڭدايشالارىنداعى جىمىڭ قاققان جازۋلار، باعانا باسىنداعى سان قۇبىلعان تۇنگى شامدار قالعىپ كەتكەن قالاعا ءبىر قالىپتى تىنىستاعانداي ىرعاق بەرەتىن سەكىلدى كورىندى.
ول دا ءوزىنىڭ شارشاعانىن، الاڭداعان ۇيقىسىزدىقتان ابدەن قالجىراعانىن سەزىپ، توسەگىنە كەپ قيسايعان. بولات ءۇيدى باسىنا كوتەرىپ، قاتتى قورىلعا باستى. شالقاسىنان جاتىپ قالعان ەكەن. تۇرىپ، ءبىر قىرىنا اۋناتىپ جاتقىزدى. ەرىندەرى ءىسىنىپ، كەبەرسىپ بىر-بىرىنە جابىسىپ قالعان ول ۇيقىلى-وياۋ سۋ سۇرادى. سۋ ىشكەن سوڭ بىر-ەكى رەت لوقسىپ بارىپ باسىلدى،قۇسا المادى. دەگەنمەن، جانىنا ىدىس اكەلىپ قويعان ارتىق بولماس.
ورنىنا كەلىپ جاتقانىمەن دە، ناعىز ءتاتتى ۇيقىنىڭ كەزى بولسا دا كوزىنە بىرەۋ تىرەۋ تىرەپ قويعانداي، كىرپىگى ايقاسپادى. بۇل بەرەكەسىز تىرشىلىك قاشانعا دەيىن جالعاسا بەرمەك؟! بۇل ءوزى قانداي تىرلىك بولدى، مۇنىڭ اياعى نەمەن تىنادى؟! وسى اراسىن قانشا ويلاسا دا، ساناسىن سانعا، ويىن ونعا بولسە دە زاعيپانىڭ سارالاي الاتىن شاماسى جوق ەدى. تەك ءتۇبى قايىرلى جاقسىلىق بولعاي دەپ تىلەگەننەن بوتەن نە كەلسىن قولىنان؟..
...جۇدىرىقتاي قوڭىراۋ ساعات بەزىلدەي جونەلگەندە ويانىپ، توبەسىنەن باسا قويدى. ساعات — التى جارىم. تاڭ الدىندا كوزى ءىلىنىپ كەتسە كەرەك، باس-اياعى بۇلدىر ءتۇس كورىپ شىقتى، باسى مەڭ-زەڭ. تۇرۋ كەرەك. قاشان كەلگەنى بەلگىسىز، بولات ايتەۋىر توسەككە جاتىپتى. ويانار ءتۇرى جوق. قۇلاعىن كورپەمەن قىمتاپ العان. تۇنگى كۇزەتتەن كەلگەندەي، ۇستىنەن تۇيە ءوتىپ جاتسا سەزەر ەمەس.
جەڭىل سۋسىما حالاتىن جامىلىپ، كويلەك-كونشەگىن قولىنا ۇستاپ، جۋىناتىن بولمەگە شىعىپ كەتتى. سالقىن دۋش استىندا جۋىنىپ، بەتىن مايمەن سىلاپ، مۇزداي سۋمەن شايقاعان سوڭ بويى لەزدە سەرگىپ سالا بەردى. ۇيقىسى قانباعانى ءسال ىسىڭكى قاباعىنان بايقالادى، ءبىراق قارا قارىنداشپەن ۇستىڭگى كىرپىگىنىڭ ءتۇبىن جىپ-جىڭىشكە عىپ بوياپ ەدى، ونسىز دا جاۋدىرەگەن قارا كوزى تەرەڭدەي تۇسكەندەي بوپ، كوز شاراسى كەڭىپ شىعا كەلدى. تۇندە بۇيرالاپ قويعان شاشىن تارقاتىپ، توبەسىنەن قاتتى ءبىر بايلاپ، بوس قويا بەرگەندە تولقىندانىپ يىعىنا توگىلىپ، جاراستى ءون بەردى. ءوزى ۇناتاتىن قونىمدى گۇلدى كويلەگىن كيىپ، اس ۇيگە كىرىپ كەتتى. جۇرتتان بۇرىن تۇرىپ، تارانىپ، كىرپىگىن سۇرمەلەپ، ءوزىن قالىپقا كەلتىرىپ بارىپ، ۇيدەگى جانداردىڭ كوزىنە ءتۇسۋ ونىڭ كەيىنگى ۋاقىتتاعى داعدىسى. تۋا بىتكەن ادەت ەمەس، بۇل اتاسىنىڭ ۇيرەتكەن تاربيەسى.
...كەلىن بولىپ تۇسكەننەن كەيىن كوپ ۋاقىت قالانىڭ قاربالاس تىرشىلىگىنە ۇيرەنە الماي، ءبىرىن يگەرسە، ءبىرىنىڭ بايىبىنا بارا الماي، وزىنەن-وزى قىسىلىپ، تارتىنشاقتاپ اۋرەگە ءتۇستى. ءوز بويىندا سىرت كوزگە وعاشتاۋ كورىنەتىن ولقىلىقتاردىڭ بارىن اڭعارعان. سويلەگەن ءسوزى، ىستەگەن ءىسى قالالىقتارشا جاتىق ۇيلەسپەي تۇرعان سياقتى كورىنەتىن. سوندا اتاسى: «بالام، ونىڭ رەتى بىلاي ەمەس پە؟» — دەپ ءوزى ءجون سىلتەپ، تۇيىقتان الىپ شىعاتىن. بىردە، ءالى ەسىندە، توسەكتەن تۇرعان بويدا قاۋسىرما حالاتىن كيىپ، بەتى-قولىن شايا سالىپ اتاسىنىڭ ەرتەڭگى شايىن قۇيىپ وتىرعان. اتاسىنىڭ وزىنە قاراعىشتاي بەرگەنىن سەزىپ، قىسىلىپ قالدى. اتاسىنىڭ ءوڭى سىنىق. ونىڭ ۇستىنە بولات تاعى تۇندە بەيمەزگىل كەلىپ، مازاسىن الىپ، بارلىعى كەش جاتقان. جاتقاننان كەيىن دە اتاسىنىڭ ءالسىن-السىن تۇرىپ، اس ۇيگە بارىپ، ءدارى ءىشىپ جۇرگەنىن بايقاعان. سونىڭ دا اسەرى بولسا كەرەك — قاباعى قاتۋ. شاي قۇيىپ وتىرىپ، بۇل سوعان ءوزى كىنالىدەي سەزىنىپ، قىسىلا ءتۇستى. بار بولعىر، شاشىن دا جوندەپ تۇيرەمەگەن ەدى. بوس اينالدىرىپ، تۇيە سالعان بۇرىمى سۋسىپ تارقاتىلىپ، مازانى الىپ بارادى. ودان سايىن ابدىراپ، مۇلدە بەرەكەسى قاشپاسى بار ما؟! ءبىر قولىمەن شاي قۇيىپ، ءبىر قولىمەن شاشىن ۇستاپ، ال ساسقالاقتاسىن كەلىپ. اتاسى دا شايدى كۇندەگى داعدىسىنان ۇزاعىراق ىشكەندەي، ادەتكى دە دەمدە وتە شىعاتىن جارتى ساعات تاپ ءقازىر ءبىر جارتى كۇنگە سوزىلعانداي جىلجىر ەمەس. بولات الدەقاشان داستارقاننان تۇرىپ، قىزمەتىنە دە كەتىپ قالسا كەرەك، ورنى باعانادان بوس تۇر. اتاسى شايعا ابدەن قانىپ: «بولدىم، راحمەت!» — دەپ، شىنى اياعىن قايتارماي ۇستاپ وتىرىپ، بۇعان قاتىسسىز اڭگىمە ايتۋعا وقتالعانداي، ايتپەسە، اۋلادا نە بولىپ جاتقانىن ايتقىسى كەلگەن ادامداي دالاعا كوز جىبەرىپ:
ە-ە. كوكتەم دە كەلدى، — دەپ ءبىر قويدى. سوسىن: — بالام، مەن سەنىن اتاڭنىڭ دا، ەنەڭنىن دە ورنىنداعى اداممىن. مەن ايتپاسام بۇل اڭگىمەنى ەشكىم ساعان ايتپايدى. وسى ۇيدەگى ەكى ەركەك ساعان قاراپ بوي تۇزەپ، ساعان قاراپ باس-اياعىمىزدى دۇرىستاۋعا ۇيرەنبەيمىز بە؟ ايەل ادام — وتباسىنىڭ كوركى. ساعان ءبىرىمىز اكەڭ، ءبىرىمىز جارىڭ رەتىندە اجارىڭا، اقىلىڭا، مىنەزىڭە، قىل اياعى — شاش قويىسىڭا دەيىن قاراپ، كوزىمىز قۋانىپ، قىزىقتاپ وتىرساڭ دەيمىز. ءبىزدىڭ قۋانىشىمىز دا، ۋانىشىمىز دا ازىرگە ءوزىڭسىڭ. سەنىڭ نازىكتىگىڭ، سەنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىڭ، سەنىڭ كۇلكىڭ، سەنىڭ ءسوزىڭ بىزگە — قۋات، وسى ۇيگە — جىلى شۋاق، — دەپ ءبىر توقتادى. زاعيپا باسىن تۇقشيتىپ الىپ، كوزىن جەردەن كوتەرە الماي تىڭداي بەردى. بەتى دۋىلداپ،قۇلاعى شۋلاپ كەتتى. ءبىر ءسوزىن ەستىسە، ءبىر ءسوزىن ەستىمەيدى. ول تام-تۇمداپ مىنانى ۇققانداي: «داستارقان باسىندا، اسىرەسە، ەرتەڭگى شايدا جادىراپ كۇلىپ، ءار نارسەنى ءبىر ايتىپ، كوڭىلىمىزدى اۋلاپ، اشىق جارقىن وتىرعانىڭا نە جەتسىن؟ ەرتە تۇرىپ، شايىمدى دەمدەپ،قۇيىپ بەرگەنىڭە راحمەت. ءبىر سۋدى ءوزىم دە قايناتىپ ىشۋگە ازىرگە قاۋقارىم بار، ءبىراق ماعان سەنىڭ تاماعىڭنان گورى بۇگىندە قاباعىڭ قىمبات، قاراعىم. ال، ءقازىر وزىڭە قاراشى، ءبىر نارسەگە مازاڭ كەتىپ، رەنجىڭكىرەپ، وزىڭنەن ءوزىڭ ابىرجىپ، كۇيگەلەكتەنىپ وتىرسىڭ. مۇنىڭ جارامايدى عوي. ساعان قاراپ، مەن شارشاپ وتىرمىن. جاس ادام جايراڭ قاعىپ، اينالاسىنا شۋاق توگىپ وتىرماي ما؟ تەگىندە، قاراعىم، ايەل ادامنىڭ ۇيدە كۇلىپ جۇرگەنىنىڭ ءوزى — ۇلكەن باقىت. بۇل ۇيدە سەنىڭ الدىڭا ەشكىم شىقپايدى، بەتىڭنەن ەشكىم قاقپايدى. قالاي ءجۇرىپ-تۇرام دەسەڭ دە — ەرىك وزىڭدە». ايتىپ وتىرعانى راس قوي.
الدە ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ وتىر ما؟ وندا ۇيالماي ايت، دوكتور شاقىرتايىن. الدە جولداسىڭ رەنجىتە مە؟ اينالايىن، بولاتتىڭ جۇگەنسىز، جوسىقسىز قىلىقتارى كوپ، ونى كەزىندە دە ەسكەرتكەنمىن. ونىڭ وسىنداي بولعانىنا مەنىڭ دە كىنام بار شىعار. ەندىگى جەردە ونى تۇزەيتىن ءوزىڭنىڭ نازىكتىگىڭ مەن ءتوزىمىڭ، قالقام. باسقا نە ايتايىن..، — دەپ، شىنى اياعىن بۇعان قاراي ىسىرعان اتاسى، كوڭىلىندەگىنىڭ ءبارىن سارقا ايتىپ، ءار جاعىن ءوز زەردەڭ ءبىلسىن دەگەندەي ورنىنان تۇرىپ، قىزمەتىنە كەتتى. زاعيپا قىپ-قىزىل بولىپ، جانارىن جەردەن كوتەرە الماعان قالپى ساماۋىردىڭ جانىندا وتىرىپ قالعان. بۇل — اتاسىنان العان العاشقى ءتالىمى ەدى.
اتاسى ۇيدەن شىعىسىمەن جۇگىرىپ، جاتار بولمەدەگى ۇلكەن اينا الدىنا بارعان. سونداعى ءوزىنىڭ تۇرىنەن ءوزى ۇيالىپ، ولەردەي قورلانعان. ماسقارا-اي! قالاي رەنجىمەسىن بۇعان. بەت-اۋزى ىسىنگەن. جانارى سولعان. ەش نارسەگە قىزىقپايتىن، ەش نارسەگە تالپىنبايتىن بەي-جاي كوزقاراس، بىرەۋدەن قاتتى ءزابىر كورىپ، ابدەن جاسىعان ادامنىڭ ءتۇرى... «اتام ايتسا، ايتقانداي-اق بار ەكەنمىن-اۋ. مىنا ۇسقىنىم — بەس-التى بالا تاۋىپ، جورگەكتەردىڭ اراسىندا يلەنىپ، كۇنى-تۇنى پىسىلداپ ۇيىقتاي بەرەتىن سالبوكسە، سارىقارىن بولعان ەگدە ايەلدەن دە سوراقى عوي. ياپىر-اۋ، ماعان سونشا نە بولدى، جۇنجيتىندەي؟» — دەپ، ىشتەي ءوزىن-وزى قاتتى جازعىرعان: «ادام وسىنشالىق سالاقسيدى ەكەن-اۋ!». دەرەۋ تارانىپ، سىلانىپ، تازا كيىنىپ، قولىنا كەڭدەۋ سومكە ۇستاپ، بازارعا جونەلدى.
قويدىڭ، جىلقىنىڭ مۇشەسىنەن ارالاستىرا جاس ەت الىپ، اتاسى جاقسى كورەتىن اششى-تۇششى كوكتەردەن، ءازىر سالاتتاردان، ورىك، مەيىزدەن تاڭداپ ءجۇرىپ، لەزدە سۋمكاسىن تولتىرىپ قايتتى. تۇسكى اسقا اتاسى ءسۇيسىنىپ جەيتىن تاڭسىق ءدام جاساۋعا كىرىستى. ءار ءتۇرلى كوكتەردەن قوسىپ، بۇرىشتاپ، سارىمساقتان تارتقان ەت پەن ءىشمايدى قامىر اراسىنا وراپ، پەشكە قويا قويعان. كوشەگە شىعىپ كەلگەلى ونىڭ ءوزىنىڭ دە كوڭىلى كوتەرىلىپ، بويى سەرگىپ، جەلپىنىپ قايتتى. ىڭىلداپ ءان سالا ءجۇرىپ، ءۇي ءىشىنىڭ شاڭىن ءسۇرتىپ، جۋىپ-تازالاپ، مۇنتازداي جارقىراتتى. لەزدە بولمەلەردى ماي مەن بۋعا قابارىپ پىسكەن ناننىڭ، قالامپىر مەن بۇرىشتىڭ ءيىسى الىپ، مۇرىندى قىتىقتاپ، تابەت اشىپ تۇر. اتاسىنىڭ دا تۇسكى ۇزىلىسكە كەلەتىن ۋاقىتى تاقاپ قالدى. ءالى جوق. تاڭەرتەڭ رەنجىڭكىرەپ كەتكەن سوڭ تۇسكى اسقا ۇيگە كەلمەي قويا ما دەپ تە الاڭداۋدا. سول ەكى ارادا ەسىك قوڭىراۋى ەكى رەت قاعىلدى. بۇل كەلگەن، ارينە، اتاسى. تۇپكى قوناق بولمەدە جۇرگەن زاعيپا لىپىل قاعىپ، كويلەگىنىڭ ەتەگى دوڭگەلەنىپ، ەسىككە جۇگىردى. قوڭىراۋ ەكى رەت سوعىلعاندا قۋانعاننان جۇرەگى ورەكپىپ، اۋزىنا تىعىلىپ، قاتتى سوعىپ كەتتى. كۇنى بويى ۇيدە جالعىز وتىرعاندىقتان اتاسىنىڭ تۇستە ۇيگە كەلگەنىنە كادىمگىدەي بالاشا قۋانىپ قالاتىن ادەتى.
لىپىل قاققان زاعيپانىڭ جەڭىل اياق دىبىسىن ەستىپ، بايبول سارسەن ۇلى ۇستىنەن ۇلكەن جۇك تۇسكەندەي، «ۋھ» دەپ جەڭىلدەپ، كوڭىلى جايلانعاندا، ريزا بولعاندا، ءوز ەركىنەن تىس تامىر-تامىرىن قۋالاي جونەلەتىن جاعىمدى تولقىن جايلاپ بارا جاتقانىن سەزدى. باعانا ۇيدەن شىعىسىمەن: «قاپ، قاتتى ايتتىم-اۋ، بالا نەمە ۇيقىسى قانباي جۇرگەن دە بولار»، — دەپ وكىنگەن. ونىڭ ۇستىنە «بولات تا وسى كەلىنگە ءزابىر كورسەتىپ جۇرگەن جوق پا ەكەن؟» دەگەن كۇدىگى مولايىپ، كوڭىل تۇكپىرىنەن ءبىر مازاسىزدىق باس كوتەرگەن. «جاتار ورىنعا كيەتىن جەڭىل حالاتپەن شاي قۇيىپ بەردى» دەپ، سونشا تىرىسىپ قالعانىم — وسى مەنىڭ وزىمە دە لايىق مىنەز ەمەس ەدى عوي»، — دەپ، كەڭسەگە كەلگەنشە ءوزىن-وزى سوگۋمەن جۇيكەسى جۇقارىپ، زورعا جەتكەن. جۇمىسقا شارشاپ، جارتى جاسقا قارتايىپ كەلگەنى — كورىنەۋ كوزگە كورىنىپ تۇر. مۇنىڭ ءوڭىنىڭ سىنىق ەكەنىن بىردەن بايقاعاندار، ءارى كوپ سىر بىلدىرمەيتىن سىرباز ادامنىڭ كۇرت جۇدەپ كەلگەنىن كەرگەندە:
بايبول سارسەن ۇلى، ءتۇسىڭىز كەلمەي تۇر عوي، اۋىرىپ قالعاننان ساۋسىز با؟ — دەپ اياقتارىنان تىك تۇرىپ، قۇراق ۇشتى. بۇل بارىمەن ىلتيپاتپەن امانداسىپ، اۋىرماعانىن ايتىپ، كومەكشىسىنە تۇسكە دەيىن ەشكىم كىرمەسىن، بايانداماعا دايىندالاتىن ەدىم دەپ ەسكەرتىپ، كابينەتكە كىرىپ، جايشىلىقتا جارتىلاي اشىق تۇراتىن ەسىكتى جاۋىپ الدى. كوپتەن تارتپاي، تاستاپ كەتكەن ادەتى ەدى، ستول تارتپالارىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن اقتارىپ وتىرىپ، قاي ۋاقىتتان جاتقانى بەلگىسىز قىمبات شىلىمنىڭ ءبىر تالىن ەرنىنە قىستىردى. سوعىستاعى جارادان قاتىپ-سەمگەن وڭ قولى كوپ يكەمگە كەلمەي، سىرىڭكەنى ارەڭ تۇتاتىپ جاتىپ، قاشاننان بەرى تارتپاي كەتكەنىن انىق ەسىنە تۇسىرە المادى. ويلاپ قاراسا، ءبىرتالاي جىل وتكەن ەكەن-اۋ. ەكىنشى ينفاركتەن كەيىن اۋزىنا العانى وسى. اسىقپاي شىلىم شەگىپ بولىپ، ۇيگە تەلەفون سوعىپ قويۋعا وقتالدى. وعان دا سىلتاۋ تابۋ كەرەك. جوپەلدەمەدە ەسىنە ەش نارسە تۇسپەدى. ءا، تاپتى، كابينەتتىڭ تەرەزەسىن شالقاسىنان اشىپ كەتىپ ەدى، ستول ۇستىندە قاعازدارى شاشىلىپ جاتقان، جەل كوتەرىلىپ تۇر، ارالاسىپ كەتۋى مۇمكىن، تەرەزەنى جابا سالشى دەپ ەسكەرتسە، ارتىق بولماس. زاعيپا كىتاپتاردىڭ شاڭ-توزاڭىن ءسۇرتىپ، ەدەن جۋعاندا بولماسا، اتاسىنىڭ كابينەتىنە كوپ باس سۇقپايدى. سىلتاۋ تابىلعانىنا سونشا قۋاندى. دەرەۋ اپپاراتقا قول سوزىپ، نومەردى تەرە باستادى. ءبىر قوڭىراۋ، ەكى قوڭىراۋ... بەسەۋ... «جو- و-وق»، — دەدى بايبول ترۋبكانى ورنىنا قويىپ جاتىپ داۋىستاپ. «ءيا، ءيا، كەلىنىنە مىلجىڭداپ كۇن كورسەتپەيتىن قازىمىر شال سەن بولدىڭ، سارسەنىچ. الدە، قارتايىپ قالعانىڭ با؟ قارتتىق ات ءمىنىپ، تۇيە جەتەكتەپ كەلمەيدى، سوزدەن ۇستايدى» دەگەن وسى شىعار-اۋ دەپ تە ويلاعان. قايدا كەتۋى مۇمكىن؟ ەستىگەن جۇرتتان ۇيات-اي. نەدە بولسا، تۇسكى ۇزىلىسكە دەيىن توسپاسقا لاجى جوق.
جۇگىرىپ كەلىپ ەسىك اشقان زاعيپا اتاسىنىڭ قولىنداعى قاعازدارىن الىپ، سۋلىعىن شەشۋىنە كومەكتەستى. سۋلىقتى ءىلىپ تۇرىپ، اياق كيىمىن شەشىپ جاتقان اتاسىنىڭ جۇزىنە كوز قيىعىن تاستاپ ەدى، ءوڭىنىڭ سىنىق ەكەنىن بىردەن بايقادى. تاڭەرتەڭگى اڭگىمەدەن ءالى قالپىنا كەلمەگەنىن ءىشى سەزدى. «قاپ-اي، وسى مەنىڭ بولبىراعان مىنەزىم-اي. ماعان ۇرىسامىن دەپ، ءوزى اۋىرىپ قالماسا ەدى؟ بۇل كىسى اۋىرىپ قالسا، قالاي كۇتەمىن...»
كوكە، تاماق ءازىر تۇر، قولىڭىزدى جۋىڭىز.
ۇيدەگى تاپ-تۇيناقتاي جيناقىلىقتى، جىلىلىقتى، اتاسى بىردەن بايقاپ، ءىشى جىلىپ، «اينالايىن-اي، سەزىمتال ادامسىڭ عوي» دەپ، ريزا بولعانىن سىرتقا شىعارماي، تەك ىشىنەن اينالىپ-تولعاندى. الدەنەگە ءوزىنىڭ كوڭىلى بوساپ، ىشتەي ۇگىلىپ تە تۇر. ماكەڭى، ءمارزياسى وسىلاي قاباعىنان تانۋشى ەدى. ءبىر نارسەنىڭ جاقپاعانىن ايتقىزباي، قاس-قاباعىنان وقىپ، كوكەيىندەگىسىن كورە بىلەتىن كوسەمدىگى بولۋشى ەدى، جارىقتىقتىڭ. ۇيدەن بولماشى رەنجىپ كەتسە، بۇل كەلگەنشە تاعات تاپپاي، ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ بار ءتاتتى، ءدامدىسىن قازانعا سالىپ، ەكى كوزى ءتورت بولىپ، توسىپ وتىرعانى قاشاندا. سويتكەن ماكەڭە دە ءبىر نارسە دەپ كىنا تاعىپ، شامىنا تيەتىنى — ەندى ويلاسا، ەركەلىك ەكەن. «ە، بايعۇس-اي، مەنى قاجاعاننان ءبىر نارسە تۇسسە، ساعان تۇسەتىن شىعار»، — دەپ كۇلىپ وتىرا بەرۋشى ەدى، جەر قوزعالسا، قوزعالمايتىن قايران ءمارزياسى! «وتكەن كۇندە بەلگى جوق» دەگەن وسى-اۋ! ماكەڭنىڭ كوزى ءتىرى بولسا، كەلىننىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ، وسىنشا قيپاقتار ما ەدى؟ بۇل دا بولسا، ماڭدايىنا جازىلعان جازۋ شىعار.
زاعيپاش، ءبىر جاققا بارىپ كەلدىڭ بە؟
و نە، كوكە! مەنى ىزدەدىڭىز بە؟ بازارعا بارىپ قايتتىم.
و! بازارىڭدا نە جاڭالىق بار ەكەن؟
وي، كوكە، نەسىن ايتاسىز، بۇگىن كۇن جۇما ەمەس پە، كىسى كوپ. ءسىزدىڭ ءبىر جولداسىڭىزدى كوردىم، ءوزىڭىزدى سۇراپ جاتىر، سالەم ايتتى.
دۇرە-ەس!
كوكە، ءسىز وسىنداي استى ۇناتاتىن ەدىڭىز عوي، مولىراق سالىپ الىڭىزشى. سارى ماي بەرەيىن بە، الدە قايماق قوساسىز با؟
ءوزى دە مايلى ەكەن، قايماعىڭ دۇرىس شىعار. بۇل ءبىر مىقتى تۇستىك بولدى. بولات قوي بۇدان حابارسىز، اسحانانىڭ اششى سورپاسىن سوعىپ وتىرعان شىعار.
تۇستە ۇيگە كەلسەڭشى دەپ ۇنەمى ايتامىن، الىسسىنا ما، كەلمەيدى عوي ايتەۋىر، — دەپ، ەكىۇشتىلاۋ ايتتى دا قويدى. بايبول قاريا «قاپ، بەكەر ايتتىم-اۋ!» دەپ تاعى وكىندى. ءسوزى كەلىنىنىڭ ونسىز دا ءدۇدامال كوڭىلىنە ءتيىپ كەتكەنىن سەزبەي قالعان جوق. «ءاي، بولات-اي، سەن ءيتتىڭ وسپادارسىز قىلىعىڭ ءۇشىن قاشانعى مەن قىزارامىن؟» كەلىنىنە كوز تاستاپ ەدى، ويىندا ەش نارسە جوق، مۇنىڭ استى سۇيسىنە جەپ وتىرعانىنا ريزا بولعان ءتۇرى بار.
كوكە، بۇگىن جۇما عوي، نان اشىتىپ قويدىم، اپامنىڭ ارۋاعىنا باعىشتاپ شەلپەك، باۋىرساق پىسىرەيىن. كەشكە اپامنىڭ سىرلاس دوس-جاراندارىنىڭ باسىن قوسىپ، ءوزىڭىزدىڭ بىر-ەكى جولداسىڭىزدى شاقىرىپ، شاي بەرسەك قايتەدى؟! ءسىز قالاي قارايسىز؟
وي، اينالايىن، قوناق شاقىرايىن دەسەڭ، مەن نەگە قارسى بولايىن؟ ساۋدىراتىپ، ءبىراز كەمپىر-شال جيناپ بەرەيىن. ءوزىڭ ۇلگەرەسىڭ بە؟ شارشاپ قالمايسىڭ با؟
بازاردان كەرەك جاراعىمدى جەتكىزىپ الدىم عوي. ءقازىر قازانعا اس سالىپ قويامىن، ەرتەرەك پىسە بەرسىن. قالعانىن جايلاپ، ۇلگەرگەنىمشە ىستەي بەرمەيمىن بە؟
راحمەت، قاراعىم، پەيىلىڭە دە، تاماعىڭا دا ريزامىن. مۇنداي ءدامدى استان كوپتەن، كوپتەن بەرى اۋىز تيگەنىم وسى شىعار.
قويىڭىزشى، كوكە. ءسىز ريزا بولعان سايىن وسىلاي دەيسىز.
شال ادام ايتقان ءسوزىن ۇمىتىپ قالىپ، قايتالاپ ايتا بەرەدى، قاراعىم.
تاعى ءبىر كەسەك الىڭىز.
اتاڭا مايلى، ۇن تاعامدارىن كوپ جەۋگە بولمايتىنىن بىلەسىڭ عوي.
تابەتپەن جەسە، تۇك تە ەتپەيدى.
ەندەشە تىڭدادىق. مۇنى بولاشاق دارىگەر ايتىپ وتىرعان سوڭ، تىڭداماسقا بولماس.
ال بالام، مەن كەتەيىن، ماعان بەرەتىن تاپسىرماق بار ما؟
جوعا، كوكە. ءسىزدى جۇمساپ، نە كورىنىپتى؟ ءوزىم-اق الىپ كەلمەيمىن بە كەرەگىمدى.
مۇنىڭ دۇرىس ەمەس. سەن مەنى جۇمساماساڭ، زاعيپا، «وسى قاۋساعان شالدىڭ قولىنان اس ءىشىپ، اياق بوساتقاننان باسقا نە كەلۋشى ەدى دەپ سەنبەيدى-اۋ ماعان، سوسىن ەش نارسەگە ارالاستىرمايدى عوي، كەلىنىم» دەگەن ويدان كادىمگىدەي كارىلىگىمدى مويىنداپ قالامىن عوي، ال تاپسىرما بەرىپ، وسىنى اكەلمەسەڭ ۇيگە كىرمەيسىڭ دەسەڭ، وندا: «ءا، مەنىڭ قولىمنان دا جۇرتقا ءبىر قولعابىس جاساۋ كەلەدى ەكەن. ءالى دە بىرەۋلەرگە پايدام تيەدى ەكەن-اۋ. ءالى دە بىرەۋلەرگە قاجەتىم بار ەكەن» دەگەن ويدان جىگەرلەنىپ كەتەمىن.
ءسىز ايتاسىز-اۋ، كوكە. ەندەشە، جۇمىس ۋاقىتى اياقتالعان كەزدە ءسىزدىڭ كەڭسەنىڭ جانىنداعى ۇلكەن دۇكەنگە كىلەگەي تۇسەدى، سودان بىر-ەكى ساۋىت ۇستاي كەلىڭىز.
ە، مىناۋىڭ، مىنە، ناقتى تاپسىرما. ءوزىڭ كىسى شاقىرايىن دەپ قاپىلىپ جاتقاندا مەن دە قولعابىس تيگىزەمىن، ونىڭ ۇستىنە كىلەگەي قاتىپ، شاي ىشەمىز. «ءارى تايلاعىمدى ۇيرەتىپ قايتامىن، ءارى ناعاشىما بارىپ كەلەمىن» دەگەن وسى.
بولاتقا دا تەلەفون سوعىپ، كەشكە ۇيدە كىسى بولاتىنىن ايتا سالۋ كەرەك شىعار.
ءيا، ءيا، ول سابازدىڭ جۇمىس اياعىنا قاراي تاعى دوستارىمەن گۋىلدەپ كەتىپ قالۋى عاجاپ ەمەس قوي... — كەلىنىنىڭ ءسوز اراسىندا ەلەۋسىز ايتا سالعانىمەن، ەڭ باستى ءوتىنىشى — وسى ەكەنىن سەزىپ وتىر. «بايعۇس بالا كۇيەۋىن كەشكە ۇيگە تەزىرەك كەلتىرۋدىڭ امالىمەن قوناق شاقىرىپ وتىرعان جوق پا؟» ەكەن دەپ تە ىشتەي ويلاپ قالعان. ءبىراق زاعيپادا ونداي قالتارىس وي جوق ەكەنى وزىنە ءمالىم. ياپىر-اي، ءبىر اپتانىڭ تىم بولماسا ءۇش كۇنىندە ۋاقىتىندا كەلسە، اينالاسىڭ عوي. كۇندە نەعىلعان قىدىرىس؟!.
وسى وقيعادان كەيىن اتاسىنىڭ كوزىنشە حالاتپەن جۇرگەن ەمەس.
...زاعيپا اس ۇيگە كىرىسىمەن كەشە كەشتە بولاتقا دەپ جاساپ قويعان ستولىن جيىپ الدى. ونىڭ اسقا قارايتىنداي مۇرشاسى بولعان جوق. جاتاردا اشىتقى ەزىپ قويىپ ەدى، جاقسى كوتەرىلىپتى، سۇيىقتاۋ ەتىپ قامىر يلەپ، ەرتەڭگى شايعا قۇيماق قۇيۋدى ويلاپ تۇر. سەنبى، جەكسەنبى كۇندەرى اتاسى كەشتەۋ تۇرىپ، تاڭەرتەڭگى شايىن بابىمەن اسىقپاي ىستىق توقاشپەن، باۋىرساقپەن ىشكەندى ۇناتۋشى ەدى. ول كىسى دە ويانىپ، جۋىنىپ، ساقالىن قىرىپ جاتقانى ەستىلىپ تۇر. قوڭىرسىعان ماي ءيىسى باسقا بولمەلەرگە بارماس ءۇشىن اس ءۇيدىڭ ەسىگىن جاۋىپ العان. پىسىرەتىندەرىن ءپىسىرىپ، شايىن دەمدەپ، داستارقانىن ازىرلەپ، اتاسىمەن امانداسۋعا ءبىر-اق شىقتى.
قايىرلى تاڭ، كوكە. قالاي ۇيىقتادىڭىز؟ شاي دايىن تۇر، ءجۇرىڭىز. — بولاتتى كۇتپەسە دە بولادى، مىنا تۇرىمەن قاشان ويانارى بەلگىسىز. زاعيپانىڭ ەركىنە سالسا، بولات تۇرعان سوڭ ءتورت كوزى تۇگەل وتىرىپ، باستارى قوسىلىپ شايدى بىرگە ىشكەنگە نە جەتسىن! ءبىراق ونىڭ قاشان تۇرارى بەلگىسىز. وعان قاراتىپ ۇلكەن ادامدى توستىرىپ قويۋ — تاعى ىڭعايسىز.
كوكە، قۇيماقتى جىلىداي، بالمەن جەڭىزشى.
راحمەت، الامىن عوي، بۇگىن سەنبى، اسىعىس جوق. كىشكەنە شاي ءىشىپ بارىپ جەمەسەم، تابەتىم تارتپاي وتىرعانى.
وندا قاراقاتتان قايناتقان قىشقىل توساپ سالىپ ءىشىڭىز شايعا.
انا «مىرقىمباي» تۇندە نەشەدە كەلدى؟ جەر-كوكتىڭ ءبارىن تارسىل-گۇرسىلگە تولتىرىپ جىبەردى عوي.
كوپ كەشىككەن جوق، كوكە. سوڭعى جاڭالىقتاردى كورگەن سوڭ ءسىز جاتتىڭىز ەمەس پە، سودان كەيىن-اق كەلدى.
بايبول اقساقال ۇسىنعان كەسەنى الا بەرىپ، كەلىنىنە قاراپ ەدى، ول ىڭعايسىزدانىپ، قيپاقتاپ كوزىن تايدىرىپ اكەتتى. «وي، ۇمىتىپ كەتىپپىن عوي» دەپ سوزگە اينالدىرىپ، ورنىنان جىلدام تۇرىپ، تاباداعى سوڭعى قۋىرىم قۇيماعىن تۇسىرە باستادى. «الدا، قاراعىم-اي» دەدى باكەڭ ىشتەي. ءوز ىشىڭنەن شىققان بالاڭنىڭ ورەسكەل قىلىعىن وزىڭنەن جاسىرىپ، بۇركەمەلەۋگە تىرىسقان جانعا قالاي ءىشىڭ ەلجىرەمەسىن؟ سەنىڭ بالاڭ ونداي دا مۇنداي دەپ، سوناۋ ءتۇپ اتاڭنان تارتىپ قوزعاۋدىڭ ورنىنا، «جوق، كوكە، ول نە دەگەنىڭىز، بولات ەش نارسەنى بۇلدىرگەن جوق» دەپ وتىرعاندا، نە ايتارسىڭ؟! كەلىنىنىڭ پەشتىڭ قاسىندا قىرىن تۇرعان كەسكىنىنە قاراپ وتىرىپ: «الدا، قاراعىم-اي! وسى پەيىلىڭە قاراي، قۇداي بەرەتىن-اق ادامسىڭ عوي. باعىڭ اشىلسا يگى ەدى. ءبىر ادام باقىتتى بولسا، سەندەي نيەتى اپپاق، ادال جان باقىتتى بولۋعا ءتيىس قوي» دەپ ويلادى. ارشىعان جۇمىرتقاداي اشىق ءجۇزى، جازىڭ ماڭداي، بيىك قاباعى، جۇپ-جۇقا قىر مۇرىنى، ءسۇيىر يەگى مەن اشاڭ مويىنى تالدىرماش دەنەسىمەن ۇيلەسىپ، قوسىپ-الارى جوق اقاۋسىز تۇتاستىق قۇرايدى. وسى كوركىنە ساي سىنىڭ مىنەزى، يبالى قىلىعى — قارا تاستى دا جىبىتەردەي. «وسىنداي بەيكۇنا جاندى جابىرلەپ، بولات-اي، سەندە ەس جوق» دەدى تاعى ىشتەي. ىستىق جالىننان با، الدە وتىرىگىم شىعىپ قالا ما دەپ قىلپىلداعاننان با، الدە اتاسىنىڭ وزىنە قاراعانىنان قىسىلدى ما، زاعيپانىڭ ءجۇزى الاۋلاپ شىعا كەلدى. شايىن ىسىتۋعا قايتا وتقا قويدى، داستارقانعا ىستىق قۇيماعىن اكەلدى، بار ويلاعانى — اتاسىنىڭ قامى، سونىڭ بابىن تابۋ.
بولاتتىڭ وسى زاعيپاعا ۇيلەنۋىنە ءوزى سەبەپكەر بولىپ ەدى. وزىنە تاڭداۋى دۇرىس سياقتى كورىنگەن، كىسى تانىسام بولاتقا لايىق جار، ماعان لايىقتى كەلىن بولارلىق تاربيەلى، يمان ءجۇزدى بالا ەكەن دەپ ويلاعان كەزىندە. وزىنە سالسا، وسى ءبىر ارەكەتىنىڭ دۇرىستىعىنا كوز جەتكىزگىسى كەلەدى-اق، ءبىراق، الدەبىر جاڭىلىستىڭ، الدەبىر تۇسىنىسپەستىك بولعانداي — بالاسىنىڭ قىلىعى، كەلىنىنە دورەكىلىگى بۇكىل اقىل-ويىن بايلاپ وتىر... سودان جەر ورتاسىنا كەلگەن شاعىندا بايبول اقساقالدىڭ بالاسىنا ءبىر، كەلىنىنە ءبىر جالتاقتاعان جايى بار. «و، توبا-اي، دەسەڭشى».
...بايبىشەسى قايتقان سوڭ بايبول سارسەن ۇلى كوپتەن قول ءۇزىپ كەتكەن اعايىندارىنا، ەل ىشىنە ءجيى بارىپ، اۋناپ-قۋناپ جاتىپ، سەرگىپ قايتۋدى ادەتكە اينالدىرعان. مۇنىڭ تۋىپ-وسكەن اۋىلىنان شىققان وقىعان ازاماتتار، قىزمەتكەرلەر استە مول بۇگىندە. ءبىراق سولاردىڭ ىشىندە بايبول سارسەن ۇلىنىڭ ەسىمىن اۋىلداستارى قادىرلەپ، ەرەكشە اتايدى. قالاعا الدەبىر ىسپەن كەلگەندەر قاعازدارى تۋرا بولماي قالسا، ىزدەگەن قاجەت ادامدارى ورنىنان تابىلماسا دا بايبول سارسەن ۇلىنىڭ قىزمەتىنە قاتىستى-قاتىسسىز بول سىن، ءبىر سوقپاي وتپەيتىن. سوعان وراي اۋىلداستارى اراسىندا جىلى لەبىز قوسا تارايتىن. گاراج باسىندا، فەرمادا، قىل اياعى — ات سۋارا بارعان ەر-ازاماتتاردىڭ «باكەڭە باردىڭ»، «باكەڭ كومەكتەستى»، «باكەڭنىڭ قۇلاعىنا جەتسە بولدى» دەگەن سياقتى كوتەرمە سوزدەرى ۇنەمى اعىنان جارىلعان اۋىلداستارىنىڭ اۋزىنان تۇسپەيتىن. ابىسىندار اراسىنداعى «الگى بايبول قايناعا عوي، كومەكتەسكەن»، «بايبول اعا تۇرعاندا» دەگەن سوزدەرگە زاعيپانىڭ دا قۇلاعى كىشكەنتايىنان قانىپ ءوستى. ءوز شەشەسىنىڭ دە اكەسى قايتقان سوڭ ۋاق بالالارعا جاردەماقى شىعارىپ الۋعا كوپ جۇگىرگەنى — ءالى ەسىندە. قاعازدارى تۋرا بولماي، ءبىر شارتى كەلسە، ءبىر شارتى كەلمەي، ۇزاق قۋىنعان. اقىرى ولاي جۇگىرىپ، بۇلاي جۇگىرىپ، ءىسى ونبەگەن سوڭ «بايبولعا بارىپ، كەشەگى كوز كورگەن ەدىڭ عوي دەپ ەدىم، ءتاڭىرى جارىلقاعىر، بىرەۋگە قاراتىپ قاعاز جازىپ بەرە قويعانى. الگى ايتقان ادامىنا بارسام، قاعازىمدى وقي سالا، قول-اياعى جەرگە تيمەي لىپىل قاعىپ، بايبول سارسەنىچ ايتسا، ءسوز بار ما، باياعىدا ءوزىمىز-اق بىتىرە سالاتىن شارۋا ەكەن، ۇلكەن كىسىنى مازالاماي-اق، بىزگە ايتساڭىز دا بولاتىن ەدى عوي، ءوزىمىز-اق، بىلاي نەتىپ جىبەرەر ەدىك دەپ، ءبىر-اق ساعاتتا بار ءىسىمدى تىندىرىپ جىبەردى ەمەس پە؟ ءوزى، تەگىندە، ءبىزدىڭ باكەڭ دوكەي قىزمەت ىستەيدى مە دەپ قالدىم؟!» — دەپ ريزا بولىپ، كوڭىلى مارقايىپ ورالعانى — كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوز الدىندا.
سول بايبول سارسەن ۇلىنىڭ «بالاسى ەركە-شورالاۋ بولىپ ءوسىپتى، ورىستان ايەل الىپ، بولەك تۇراتىن كورىنەدى» دەگەندى دە ءبىر قىدىرماشى كەمپىرلەردەن ەستىگەن. بايبول اقساقال اۋىلعا ءار كەز كەلىپ-كەتكەن سايىن ول جايلى ءار قيلى لەبىزدەر وسىلاي ءبىر ايتىلىپ قالاتىن. «قىزمەت، قىزمەت» دەپ ءجۇرىپ، ەلدەن قول ءۇزىپ كەتىپپىن دەپ، كەيىنگى ۋاقىتتا دەمالىسىندا كەلسە، اپتالاپ جاتاتىن بولدى. «جولداسى قايتىس بولىپ، بالاسى ەكەۋى عانا تۇرادى» ەكەن دەگەن ءسوزدى دە كەيىنگى كەزدە زاعيپانىڭ قۇلاعى شالعان. اۋىلعا كەلگەن ءقادىرلى قوناقتى اعايىندار جاپپاي، كەزەكپە-كەزەك ۇيلەرىنە شاقىرىساتىن. كەيبىرەۋلەرىنە شاقىرتپاي-اق، ءوزى كىرىپ سالەم بەرەتىن.
كۇتپەگەن جەردەن بۇلاردىڭ ۇيىنە دە كەلىپ قوناق بولعان. زاعيپا بايبول سارسەن ۇلىنىڭ اتىن ەستىگەنى بولماسا، كورگەنى سول ەدى. سۇڭعاق بويى تىپ-تىك، الپىستان اسسا دا ءوڭىن بەرمەگەن، ارتىق ەت جيماعان قاتپا دا ەمەس، شىمىر دەنەلى، شاشى اپپاق قۋداي قارياعا بالاڭ اڭعالدىقپەن، ءسال تاڭدانىسپەن قاراعان. بۇكىل اۋىل اۋزىنان تاستامايتىن ادامدى بۇلاي دەپ ەلەستەتپەگەن-دى.
اپاسى قوناق ەكەۋى ۇزاق وتىرىپ، شاي ءىشتى. زاعيپا شاي قۇيىپ بەردى. شاي ءىشىلىپ بولا بەرگەندە اپاسى:
باكە، ادەيىلەپ كەلىپ قالعان ەكەنسىز، اسىقپاي ءبىر مالدىڭ باسىن جەپ، قونىپ كەتىڭىز، — دەپ جىبەرگىسى كەلمەدى. — الدە جەسىر ايەل دەپ مەنسىنبەيسىز بە؟ قۇرداسىڭ ءتىرى بولسا، باسقاشا كۇتىپ الار ەدى.
ءسوزىنىڭ سوڭىندا كۇرسىنىپ، جاۋلىعىنىڭ ۇشىمەن كوزىن ءسۇرتىپ، قامىققان ءتۇر تانىتقان.
مارجان-اي! سەن دە قايداعى ويدا جوقتى ايتاسىڭ-اۋ، جەسىرلىك كۇي وزىمىزدە دە بار ەمەس پە؟ ءقازىر قاراپ وتىرسام، مەنىڭ ۇيىمنەن سەنىڭ ءۇيىڭ الدەقايدا جىلىراق. ويتكەنى، ءۇيدىڭ ىرىسى مەن بەرەكەسى بولىپ، سەن ءوزىڭ وتىرسىڭ. ەر ادامنىڭ جالعىز سوقايىپ قالعانىنان جامان نارسە كورمەدىم عوي، — دەپ، قوناق ءوزىنىڭ جالعىزدىڭ كۇيىن مويىنداعان كەيپىن، اشىق سويلەسەتىن، سىرلاساتىن پەيىلىن ءبىلدىرىپ، ءۇنسىز وتىرىپ قالعان.
وسى سوزدەن كەيىن قوي سويىلىپ، تاماق اسىلدى. ول تاماققا اينالاداعى اعايىندار تۇتاس شاقىرىلدى. ەت جەلىنىپ، ەتتەن كەيىنگى شاي ىشىلگەن سوڭ اۋىل ادامدارى تەگىس تاراعان. ولاردان كەيىن دە اپاسى مەن قوناق ەكەۋى اڭگىمەلەسىپ، ۇزاق وتىردى. اڭگىمەنىڭ ءبىر تۇسىندا:
ءبىزدىڭ ۇيدەگى زامانداسىڭدى بىلەتىن ەدىڭ عوي. جاستايىنان ءبىر ناۋقاس جابىستى دا ەڭسەسىن ءبىر كوتەرتپەدى عوي. بولاتتان كەيىن بالا دا كوتەرمەدى، ەزى دە قاتارعا قوسىلا المادى، اقىرى الىپ تىندى عوي. ارتىنان ەشكىم ەرمەگەن سوڭ، جالعىز بالا، جالعىز بالا دەپ بولاتتى بەتىنەن قاقپاي جىبەرىپ، كەزىندە قولدان شىعارىپ الدى-اۋ دەيمىن. نەسىن جاسىرايىن، ءوزىنىڭ قالاۋىمەن ۇيلەنسىن دەپ، تاڭداۋدى وزىنە تاستادىق. كوگىلدىر كوز ءبىر بويجەتكەندى قولىنان جەتەكتەپ ۇيگە الىپ كەلگەندە — جاتسىنبادىق. بۇيرىق وسىلاي شىعار دەپ، باۋىرىمىزعا تارتىپ، ءوز بالامىزدان كەم كورگەمىز جوق. ول كەزدە زامانداسىن بار بولاتىن. ەكەۋى وڭاشا تۇرسا، تەز ۇعىنىسىپ، ءۇي بولىپ كەتەر دەگەن نيەتپەن ءبىر بولمەلى پاتەر دە الىپ بەردىك. نەگە ەكەنىن قايدام، ەكەۋى جاراسپادى عوي. بولات ءبىر كۇن ءوز ۇيىندە بولسا، ەكى كۇن بىزدىكىندە، ءيتىس-تارتىس ەكى-ۇش جىل تۇرىپ، اجىراسىپ تىندى. ءقازىر مەنىڭ قولىما قايتىپ كەلگەن. ەركەكقوس بولىپ كۇن كەشىپ جاتقان جاي بار بىزدە. بار اۋىرتپالىققا مەنى تاستادى دا، زامانداسىڭ كەتە باردى...
تاعدىردىڭ سالعانىنا كونەمىز دە، ادامنىڭ قولىنداعى دۇنيە ەمەس، قازا دەگەن تابيعات ءىسى عوي.
سولاي دەيسىڭ دە، ءوزىڭدى ءوزىڭ جۇباتاسىڭ. مەنى قويشى، ىستىق-سۋىقتى كوپ كورگەن كارى سولداتپىن عوي. بولاتتى ۇستايتىن ادام كەرەك سياقتى. شەشەسىنىڭ كوزى جۇمىلعان سوڭ ءبىراز باس اساۋلىقتى تاستاپ جۋاسىدى. كەي-كەيدە: «اكە، ساعان ەندى كەلىندى ەلدەن الىپ كەلەمىن» — دەپ قويادى. ءبىراق بۇل ءسوزدى مەنىڭ جاعدايىمدى تۇسىنگىسى كەلگەندەگى نيەتى، كوڭىل ءۇشىن ايتقانى عانا ەكەنىن مەن دە، ول دا ىشتەي سەزەمىز. ايتىپ تۇرىپ، بۇل ءسوزىنىڭ جۇزەگە اساتىندىعىنا ءوزى سەنبەيدى، مەن قايدان سەنەيىن؟ كۇندە قىدىرىس، كۇندە دۋمان، ءوستىپ ءجۇرىپ، ءبىر كۇنى تاعى ءبىر نارسەگە ۇرىنا ما دەپ قورقامىن.
ءقازىر قالالى جەر تۇگىل، اۋىلدى جەردە بالا ءوسىرۋ، ونىڭ ۇستىنە ەر بالالاردى ۇستاۋ قيىن. مەنىڭ دە بىر-ەكى تەنتەگىم ءوسىپ كەلەدى. قۇداي بىلەدى، قانداي بولارىن؟
ۇلكەنىڭ — باعاناعى جۇرگەن زاعيپا عوي. كوز تارتارلىق كوركەم، ءورىمتالداي سىمباتتى، تاربيەلى بولىپ ءوسىپتى. اۋماعان اكەسى.
ءيا، ونجىلدىقتى ءبىتىرىپ، وقۋعا تۇسە الماي، اۋىلدا بوس ءجۇر. بۇل جاقتا قىز بالاعا لايىق جۇمىس تا جوق. ۇيدە وتىرعاننان باسىلىپ، جاسىق بولىپ بارادى. اكەسى ءتىرى بولسا، وقىتار ەدى. ءوزى ۇنەمى «زاعيپاعا دارىگەردىڭ وقۋىن وقىتام» دەۋشى ەدى، ول تىلەگىنە جەتە المادى عوي. زاعيپا جەتىنشىدە جۇرگەندە قايتتى عوي. ادام دوكتورىنىڭ وقۋىنا ءتۇسۋ دە وڭاي ەمەس ەكەن، ەكى جىل بوسقا بارىپ كەلدى. ءالى ەسىمدە، سوعىستان كەيىنگى ۋاقىتتى بىلەسىز عوي، ەل ەڭسەسىن كوتەرىپ كەتە قويماعان كەز. وسى زاعيپا ناندى كارتوچكامەن بەرۋ جويىلعان جىلى تۋعان ەدى. بۇل تۋعاندا اكەسىنىڭ قۋانعانى-اي. جالعىز سيىرىن سويىپ، توي جاساپ ەدى، جارىقتىق. كىندىك شەشەسىنە ەكى قاپ بيداي بەرگىزگەن. اق كوڭىل جان ەدى عوي. « — ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ كىسىسى-اۋ، جالعىز سيىردى سويعانىڭ نە؟» — دەگەنىمدە، مارقۇم: « — سەن ايەل، نە بىلەسىڭ، بالاڭدى تاۋىپ بەردىڭ، تىنىش وتىر، كەشەگى سوعىستا قايتپاي قالسام قايتەر ەدىڭ؟ باعىڭ بار ەكەن، مەندەي جىگىتكە ءتيىپ، بالا ءسۇيىپ وتىرعان»، — دەپ، ال كەپ كەيىسىن. «قويدىق، مىرزا، قويدىق»، — دەپ ارەڭ قۇتىلعانمىن. «مەنىڭ قىزىم نۇرلى بولادى، قىزىم تۋعاندا اسپاننان نۇر سەبەلەپ جاۋىپ تۇرعان» — دەپ قۋانىپ ەدى، جارىقتىڭ. مىنە، سول قىزى — اق زاعيپاشى عوي، باكەسى، — دەپ شەشەسى شەشىلە اقتارىلعان.
اۋىز ۇيدە ىدىس-اياق جۋىپ ءجۇرىپ، زاعيپا اپاسىنىڭ ءسوزىن ەستىگەن. ەستىگەن دە — «ءبىر كەلگەن قوناققا ءبارىن ايتقانى نەسى؟» — دەپ اپاسىنا كەيىپ، بۇرتيىپ وكپەلەگەن.
ەرتەسىنە قوناق اتتانىپ كەتكەن سوڭ اۋزىن تومپايتىپ:
اپا، سونشا ەگىلگەنىڭ نە، قوناق اعايعا. مەنى وقۋعا تۇسە الماي ءجۇر دەپ قايتا-قايتا ايتاسىڭ. مەن تۋعاندا كوكەمنىڭ جالعىز سيىرىن سويعانىن ايتىپ، ابدەن تاۋسىلدىڭ عوي. نەمەنە، قارتايىپ قالدىڭ با، جىلاۋىڭ بولىپ باراسىڭ؟ — دەگەن-دى.
ءاي، اقىماعىم-اي! ايتقاندا تۇرعان نە بار؟ كەزىندە كوكەڭنىڭ كەزىن كورگەن، سولداتقا بىرگە الىنعان. وڭ قولىنان جارالانىپ، ەلگە ەرتە ورالىپ، قىزمەتكە دە ەرتە ارالاسقان ادام عوي، بۇل بايبول. سوعىستان كەيىن دە كوكەڭ ەكەۋى اۋداندا بىرگە قىزمەت ىستەگەن. جاستايىمىزدان بىرگە وسكەن، كوزكورگەن بولعان سوڭ سىرلاسپايمىز با؟ ونىڭ ۇستىنە، ءوزى دە اعىنان جارىلىپ وتىر عوي، سودان عوي — مەنەن دە ءسوز شىققانى. ايتپەسە كىمگە بارىپ، كىمگە مۇڭىمدى شاعىپ ەدىم. باعىڭ جانسا، ءالى دە وقىرسىڭ... — اناسى وسىنى ايتىپ، ويلانىپ وتىرىپ قالعان.
...ەرتەڭگى شايدان كەيىن بايبول اقساقال گازەت الىپ، بوي جازىپ قىدىرىپ كەلۋگە كوشەگە كەتتى. ونداعى ويى — جاستاردى وڭاشا قالدىرۋ ەدى. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا كەلگەن كۇيەۋىنە ءبىر نارسە دەيىن دەسە، اتاسىن سىيلاعان زاعيپا ىشتەن تىنا ما ەكەن دەپ تە ويلادى. «اندا-ساندا تۇندەگىدەي قىلىعىنان كەيىن جاقسىلاپ ۇرسىپ السا دا ارتىق بولماس ەدى»، — دەپ، ادەيى كەتىپ بارا جاتقان جايى بار. شىعىپ بارا جاتىپ:
زاعيپا، جابىق سومكەلەرىڭنىڭ ءبىرىن بەرە سال، نان، ءسۇت الا قايتايىن، — دەگەن، ويىندا ەش نارسە جوق. مۇنىڭ جانىنا جاقىن كەلگەن زاعيپا جىميىپ:
جوق، كوكە، نان مەن سۇتكە ءسىز بارمايسىز. ويانعان سوڭ بولاتتى جىبەرەمىن نە ءقازىر ءوزىم-اق بارىپ كەلەمىن. اۋلاداعى كەمپىرلەر ەندى قارتايعان شاعىندا بايبول قاريا كەلىنىنە جاعۋ ءۇشىن جارالى قولىمەن نان، ءسۇت تاسىپ ءجۇر دەمەي مە؟ ونداي سوزگە مەنى قالدىرا كورمەڭىز، كوكە، — دەپ قولىنداعى سۇلگىنى شيىرشىقتاپ ويناپ تۇرىپ، «سونى دا بىلمەيسىز بە؟» دەگەندەي، اتاسىنا بۇرتيا قاراعان.
ول ءتىپتى ەسىنە دە كەلمەپتى عوي. «ياپىرىم-اي، سول جاعى بار ەكەن-اۋ!» دەپ، ەندى عانا ءمان بەرە زەردەلەدى كەلىنىنىڭ ءسوزىن. كەيىنگى كەزدە بايبول اقساقال كەلىنىنىڭ جايىن ويلاعاندا ءبىر نارسەگە الاڭداعانىن، ىشتەي ءبىر مازاسىزدىقتىڭ باستالعانىن سەزىپ ءجۇر. ونىڭ سىرى نە ەكەنىن، كوڭىل شىركىن نەنى بولجاپ، نەگە مازاسىزدانعانىن بۇل تاپ باسا الماي، ويلانۋدا. ءقازىر دە ىشىندە بىرنارسەگە الاڭداعاندىق بار. كەي-كەيدە جالعىزسىراعاندا، قاتتى تولقىعاندا كوشەدە وڭاشا ۇزاق ءجۇرۋ — ءوزىنىڭ ادەتى ەدى. ۇزاعىراق جۇرگەن سايىن ەڭسەسىن باسقان ءزىل-باتپان الدەنە ىدىراپ، كوڭىلى جايلانىپ، ساباسىنا تۇسەتىن. ال، ءدال ءقازىر ءوزىن نەنىڭ الاڭداتىپ، نەگە مازاسىزداناتىنىن تۇسىنبەدى عوي. ول «از جاسادىم، كارىلىك كەلىپ قالدى-اۋ» دەپ وكىنبەيدى. كەشەگى قاندى مايداننان امان-ەسەن ورالعاننان كەيىنگى تىرشىلىگىنىڭ ءبارى بۇل ءۇشىن ۇلكەن ولجا كورىنەتىن. باسقا كورمەگەن قىزىعىن بىلاي قويعاندا، ءالى مۇرت شىعىپ ۇلگەرمەي، وققا ۇشىپ جاتقان جاپ-جاس جىگىتتەر بۇدان سورلىلىعىنان ولمەگەن بولار-اۋ. سوعىستان كەيىنگى كوڭىلىنە مىقتى تۇيگەنى — وسى ەدى. ازدى-كوپتى سۋ ىشەرلىگى بار ەكەن. تىرشىلىككە نە جەتسىن! ەلگە كەلگەن سوڭ قىزمەتكە ارالاستى. اۋداندا، وبلىستا ۇلكەن-ۇلكەن قىزمەتتىڭ تۇتقاسىن ۇستادى. قولىنان كەلگەنشە ادامدارعا قامقورلىق جاسادى. «قاپ، اتتەگەن-اي!» دەيتىن كوڭىلىندە ەش وكىنىشى، نە الدەكىمگە كەزىندە جاساعان قياناتى جوق سياقتى ەدى. كەشەلى بەرى كوڭىلىن بىتەۋ جاراداي ىشتەي سىزداتقان نە ەكەنىن ءدوپ باسىپ، ءدال تابا المادى. ەندەشە، الاڭداعانىنا جول بولسىن؟ وتكەندە ءبىر قىزمەتكەرى بايقاۋسىزدا: «بايبول سارسەن ۇلى دەمالىسقا كەتسە، ورنىنا كىم كەلەر ەكەن؟» — دەپ قالعان-دى. زەينەتكەرلىككە ءدال بۇگىن شىعاسىڭ دەسە دە، كوڭىلىندە ەشقانداي ۋايىم جوق. قاعازدارىن وتكىزىپ بەرىپ، ورنىنان تۇرىپ جۇرە بەرۋگە قاشاننان ىشتەي ءازىر. بۇدان جاسىراق كەزىندە، جاسىراتىنى جوق، قىزمەت دەسە، ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن. بۇدان دا جاۋاپتى جەردە قىزمەت ىستەۋ قولىنان كەلەتىندەي كورىنەتىن. ال بۇگىندەرى سونىڭ ءبارى بەكەر پەندەشىلىك ەكەنىنە كوزى جەتكەندەي. ادامنىڭ تابيعاتى قىزىق قوي دەپ ويلايدى، كەي-كەيدە. جاسىراق كەزدە ءار نارسەگە قىزىعىپ، ۇمتىلاسىڭ: جاقسى قىزمەت تە ىستەگىڭ كەلەدى، جايلى دەمالعىڭ دا، جاڭا جەرگە بارعىڭ دا كەلەدى، كەپتى كورىپ، جاقسىلاردىڭ ورتاسىندا جۇرگىڭ دە كەلەدى. جاس كەزىڭدە كوزدەگەن ماقساتىڭنىڭ القىنا-القىنا بىرىنە بولماسا بىرىنە قولىڭ جەتكەن شاعىڭدا، ارتىنا قارايلاپ ويلاناسىڭ، سوندا ادامعا پالەندەي كوپ نارسە كەرەك ەمەس ەكەنىن سەزەسىڭ. سول جولىڭدا ءوزىڭ ەلەمەي كەتكەن، ءتىپتى ءمان دە بەرمەگەن بەيبىت تىرشىلىك، وتباسىنىڭ بەرەكەسى، جۇمىر باستى، قاراپايىم پەندەنىڭ تىرلىگى، وشاقتىڭ جىلۋى بارىنەن قىمبات پا دەپ قالاسىڭ كەيدە. ءدال ءقازىر بايبول سارسەنۇلىندا ءبارى دە بار ەدى: لاۋازىمدى قىزمەت تە، كەڭ سارايداي ءۇي دە، جورا-جولداس تا، بالا دا... ءبىر پەندەگە قاجەتتىڭ ءبىرازى ءبىر باسىنان تابىلاتىن. ەندەشە، كوڭىلى نەگە الاڭدايدى؟.. ادام دەگەن دە ءبىر انتۇرعان-اۋ دەپ قويادى. ءوزىڭدى جاقسى، ءتىپتى باقىتتى سەزىنۋ ءۇشىن كەيدە تىم اسقاق، ۇلكەن دۇنيەنىڭ كەرەگى جوق ەكەن. بولماشى عانا جىلى سوزگە، شىنايى ءىلتيپاتقا كوڭىل، شىركىن، ءوسىپ جۇرە بەرەدى ەمەس پە؟ بايبول اقساقال ءۇشىن كەلىنى زاعيپانىڭ وزىنە قاراتىپ ايتقان ءبىر اۋىز ءسوزى — بۇگىندە كادىمگىدەي قۋات. «تاتە، قالايسىز، ءوڭىڭىز قۋقىل تارتىپ تۇر عوي، ءبىر جەرىڭىز اۋىرىپ وتىر ما؟» — دەپ، ەركىندە بولسا، اتاسىنىڭ جانىن جەپ، ونى قاجىتقان دەرتتى قولىمەن جۇلىپ الىپ تاستارداي جاناشىرلىق پىشىنمەن قاراعاندا، ءىشى ەلجىرەپ قويا بەرەدى.
كوڭىلىن الاڭداتقان نارسەسىن ەندى تاپتى. ءيا، وسى كەلىننىڭ جايى ەكەن عوي. زاعيپاعا نەگە سونشا ىقىلاسى اۋعانىن ءوزى تۇسىنبەيدى. مۇمكىن، كۇنى كەشەلەرى اكەسىنىڭ كوزىن كورگەننەن شىعار، مۇمكىن، عۇمىر بويى قىزمەت-قىزمەت دەپ ءجۇرىپ بويىندا ىركىلىپ كەلگەن اكەلىك مەيىرىم بۇگىندە سىرتقا لىقسىپ شىعىپ جاتقان بولار. بالكىم، بايبىشەسىنىڭ كوزى ءتىرى تۇرسا، بويجەتكەن قىزى بولسا، تومپاڭداعان نەمەرەلەرى الدى-ارتىندا وراتىلىپ جۇرسە، بۇل ىقىلاس بارىنە بولىنەر مە ەدى؟ ءقازىر بولات ەكەۋى ەرتەڭگى شايدا اس ۇيدە توقايلاسقانى بولماسا، كوپ شۇيكەرلەسىپ، ءۇيىرىلىپ وتىرمايدى. «پاپاشا، امانسىڭ با؟ ال، مەن كەتتىم. ال، مەن كەلدىم. ال جاقسى. ۇيدەسىڭ بە؟» دەگەن سياقتى بىر-ەكى اۋىز، كەلتە-قىسقا سۇراق-جاۋاپ الماسىپ، ءارقايسىسى ءوز جۇمىسىنا جونەلەدى. ياپىرىم-اي، بۇل بولات قاشاننان بەرى وسىنداي ەدى دەپ تە ويلايدى كەيدە. كىشىرەك كەزىندە «پاپالاپ»، بۇل كەلگەنشە ۇيىقتاماي، ەلەگىزىپ، ەسىككە جالتاقتاپ وتىراتىن ۇلى — بۇگىندە سوستيىپ، قاسىنا جولامايدى. بىرەۋدىڭ قارشاداي قىزى «كوكەلەپ» تۇرعاندا بۇل نەمەنىڭ «پاپاشا» دەگەنى دە قۇلاققا جاعىمسىز، سالقىن ەستىلەدى ەكەن ءقازىر.
ءيا-اۋ! ماكەڭى، ءمارزياسى ەكەن عوي ەش نارسەنىڭ جىگىن بىلدىرتپەي، تىگىسىن جاتقىزىپ، بايەك بولىپ «اكەسى-اۋ، بولاتجان ءويتىپ جاتىر، بولاتجان ءبۇيتىپ جاتىر. بولاتجان بىلاي دەيدى» — دەپ، اكەلى-بالالى ەكەۋىنىڭ اراسىنا ءتىلماش، دانەكەر بولىپ، ورىن-ورنىنا كەلتىرەتىن. ماكەسىنىڭ كوزى كەتكەلى بولاتتى بۇل تۇسىنۋدەن قالعان. كەي-كەيدە «قازىرگى جاستاردىڭ ءبارى وسىنداي ما ەكەن، الدە ءبىزدىڭ ۇل ەلدەن الابوتەن بەتىمەن كەتكەن بە؟» — دەپ، ىشتەي قاپالانادى. بالاسىنىڭ بۇل تۋرالى نە ويلايتىنىن كىم ءبىلسىن؟! ايتەۋىر، ءوزىنىڭ كوڭىلى تولمايدى ونىڭ ىسىنە. ءقازىر ەكەۋىنىڭ اراسىن زاعيپا بارىنشا بىرىكتىرۋگە، ۇيدە ەركەلەي كۇلىپ، ەكەۋىن دە ورتاق اڭگىمەگە تارتۋعا تىرىسىپ باعادى. مۇنىڭ جايىن بولاتقا، بولاتتىڭ جايىن بۇعان ايتىپ: «تاتە، بولاتتاردىڭ لابوراتورياسى باستاعان جۇمىستارىن اياقتاپتى. تاتە، بولاتتارعا شەتەلدەن كىسى كەلىپتى»، — دەپ جۇرگەنى.
بولات قانشالىقتى كەشىگىپ، تىپتەن ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا كەلسىن، ەسىك قوڭىراۋىن ەكى قاققىزباي، جۇگىرىپ شىعادى. ونىڭ قىزۋلىقپەن قالاي بولسا، سولاي، ارى-بەرى سويلەپ جاتقانىنا قاراماي، شەشىندىرىپ، ءتۋفليىنىڭ باۋىنا دەيىن ءوز قولىمەن اعىتىپ، يىعىمەن قولتىعىنىڭ استىنان دەمەپ، الپامساداي جىگىتتى مىقشىڭداپ، جاتار بولمەگە سۇيرەلەپ الىپ بارا جاتقانىن ۇنەمى كورىپ جاتادى. «اڭىرىن، پاپامدى وياتاسىڭ» دەگەنىن ەستىپ، ءوز بالاسى ءۇشىن ءوزى ۇيالادى. وسى ءبىر اۋىز سوزدە ءارقاشان بۇعان دەگەن ىقىلاس، ۇلكەن قۇرمەت جاتاتىن. داۋىسىندا تيتتەي دە بولاتتى جازعىرۋ، كەيۋ دىعى ءتىپتى سەزىلمەيتىن. «ياپىرىم-اي، عاجاپ ادامسىڭ عوي» دەپ، كەلىنىنە ريزا بولاتىن...
...مارجاننىڭ ۇيىندە سول جولى قوناق بولىپ كەتكەننەن كەيىن-اق ول بولاتقا: « العاشقى جولى ءوز قالاۋىڭمەن ۇيلەندىڭ، ەندى ءبىزدى دە تىڭدا، ءبىزدىڭ دە جاعدايىمىزدى ويلا!» — دەپ قۇلاعىنا قۇيا بەرگەن. شەشەسى قايتقاننان كەيىن اكەسىنىڭ جالعىزىلىكتى ءحالى ءوزىن دە ويلانتتى بىلەم، «...نەگە ايتا بەرەسىڭ، اكە، الدە كوڭىلىڭە العان بىرەۋىڭ بار ما؟ وندا مىناعان ۇيلەن دەپ اشىپ ايتشى، ادامدى قاجاپ سويلەي بەرگەنشە»، — دەگەن-دى بىردە. بۇعان كەرەگى دە وسى ءسوز ەدى.
سودان ەكەۋى ەلگە، اعايىندارىنا قىدىرا بارىپ جاتقان. مارجان مەن زاعيپانى سول ۇيگە الدىرتىپ، قوناقتا بىرگە بولعان. سونداعى بەيكۇنا وتىرىس، سونداعى يبا — زاعيپا ەش وزگەرمەگەن سياقتى. ولار كەتكەن سوڭ بايبول بالاسىنا: «ال، بالام، مەنىڭ تىلەگىمدى قابىل الساڭ، وسى قىزدى دۇرىس كورىپ وتىرمىن»، — دەپ توقەتەرىن ءبىر-اق ايتقان. زاعيپا وزىنە دە ۇناسا كەرەك، جىمىڭداپ قۇپتاعانى بەلگىسىز، تاڭعالعانى بەلگىسىز: «ۆوت — ۆىبور!» دەگەن، تاعى:
ءالى بالا سەكىلدى عوي، — دەپ كۇمىلجىگەن.
ەرتەسىندە مارجاننىڭ ۇيىنە اعايىندارىن ەرتىپ، قۇدالىق جولىن جاساپ بارىپ تۇسكەن. بۇلاردىڭ كەلۋ ءمانىسىن ۇققان مارجان قاتتى ساستى. «باكە-اي، ءوز باسىڭىزعا ءسوزىم جوق، سىزدەي ادامعا بەرمەگەندە قىزىمدى كىمگە بەرەم، ءبىراق بالالار وزدەرى شەشكەنى ءجون بولار ەدى. ەرتەڭ ەكەۋى كەلىسە الماي جاتسا، ءسىز بەن ءبىز جەرگە قارايمىز عوي! ءبىر شەشىمىن بالالار وزدەرى ايتسىن!»، — دەپ تولقۋلى جۇزبەن بولاتقا سەنىمسىزدەۋ كوز تاستاعان. مارجاننىڭ بۇلاي سىرعاقتاۋىن بايبول بىردەن-اق ۇعىنعان. «ءوز باسىڭا قۇرمەتىم بولەك، ءبىراق بالاڭدى قايدام؟ شولجاڭ وسكەن، ەركە بوزىم قىر قىزىنىڭ ءقادىرىن بىلەر مە؟ ءارى ايەل شىعارعان اتى بار» دەگەن ويدا وتىرعانى انىق.
بايبول تاماعىن كەنەپ، جەڭىل جوتكىرىنىپ الىپ:
مارجان-اي، مەنىڭ كوزىم ءتىرى تۇرسا، زاعيپاش ەشكىمنەن كەم بولا قويماس. بولات تا جاس ەمەس، ارىنى باسىلار. ات اينالىپ، قازىعىن تابار. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ التىن قازىعى بولىپ، باسقا ەمەس، زاعيپا وتىرسا دەيمىن. جاقسىدان قالعان كەز عوي. ەندى ماعان قىز بولسا ەكەن دەگەن تىلەگىمدى قايتارما... كوكەسىنىڭ ورنىن جوقتاتپاۋعا تىرىسامىن... قالعان عۇمىرىمدا بار تىلەگىم وسى ەكەۋىنىڭ ۇستىندە بول ار...
كوزىن ءبىر سىعىمداپ العان مارجان اڭگىمە باستالعاندا-اق سىرتقا جىلىستاپ شىعىپ كەتكەن زاعيپانى شاقىردى. ءبىر جاۋابىن ءوزى ايتسىن دەپ، ءسوز سالماعىن قىزىنا تاستاعانداي. سونى سەزگەندەي ىشتەي ويلانىپ-تولعانىپ كەلگەندەي، زاعيپا:
كەزىندە كوكەمنىڭ كوزىن كورگەن، دامدەس بولعان ادام ەكەنسىز، ءسىزدىڭ بوساعاعا بارسام ەشكىمنەن كەم بولا قويماسپىن، — دەگەن-دى، كۇتپەگەن جەردەن باتىرلىق تانىتىپ. وسى ءسوزى ەسىنە تۇسسە، ءالى كۇنگە ءىشى ەلجىرەيدى. وسى ءبىر اۋىز سوزدە نە دە بولسا تاۋەكەلگە تۇرعان — اكە اتىمەن كەلسە، نەنى بولسا دا قارسى الار ادامنىڭ قالپى بار-دى... بايبول سارسەن ۇلىنىڭ قاتتى تاڭعالعانى وسى ەدى... اكەسىمەن بىرگە ءوسىپ، بىرگە قىزمەت ىستەپ، قاتار جۇرسە دە، كەزىندە ونى جەتە بىلمەپتى. بىلمەگەن ەمەس، ءمان بەرمەپتى. ونىڭ تىرشىلىگىندە نەگە قولى جەتىپ، نەگە جەتپەگەنىن، شىنىن ايتسا، بۇل بىلەتىن. ءبىراق ونىڭ وزىنەن وتكىر، قابىلەتتى ەكەنىن ول كەزدە بايبولدا مويىندايتىن كۇش بولمادى. پەندەشىلىككە جەڭدىردى مە، كىم ءبىلسىن؟ ونى بۇگىن بالاسىن كورىپ وتىرىپ، ەرىكسىز مويىنداعانداي. «ياپىرىم-اي، — دەپ ويلادى ول، — سەنىڭ بار قادىر-قاسيەتىڭ بالاڭنان كورىنەدى ەكەن-اۋ!» وسى جاسقا كەلگەنگە دەيىن ءبىر ويلادى ما ەكەن وسىنى. ەندى زاعيپاعا قاراپ ويلايتىن بولىپ ءجۇر. جاقسىدان قالعان كوز دەگەن — وسى شىعار.
...ءتۇن ورتاسىنا دەيىن انانى-مىنانى ەرمەك ەتىپ كۇيەۋىن توسىپ، كەلگەندە ەركەلەي شەشىندىرىپ، قولىنداعى قاعازدارىن الىپ، وعان انانى-مىنانى سىبىرلاي ايتىپ جاتقانىن ەستىپ، ونىڭ بولاتتى سونشالىقتى سىيلايتىنىنا قايران قالعانداي. بايبول قارت بۇگىندە زاعيپاعا قاراپ وتىرىپ، ءمارزياسىن ەسىنە الادى. ماكەڭىن كورىپ وتىرعانداي بولادى. ول دا ءدال وسىلاي، بۇل كارتا ويناپ، تۇندەلەتىپ كەشىگىپ كەلگەندە، الاڭداپ توسىپ وتىراتىن. مۇنىڭ اكەسى بىرگە تۇرعان جوق، سوندىقتان زاعيپا سياقتى اتام ويانىپ كەتەدى دەپ ءۇنسىز قارسى المايتىن. «وسى ۋاقىتقا دەيىن قايدا ءجۇرسىڭ؟» — دەيتىن ۇنەمى. بۇل ءسوز ونىڭ جۇيكەسىنە ينەدەي قادالاتىن. دەمدە قيتىعا قالىپ: «قىدىرىپ ءجۇرمىن» — دەيتىن. «باتىر-اۋ، ءجون ءسوزىڭدى ايتساڭ، قايتەر ەدى؟» — دەپ، ءۇنسىز اس ۇيگە بەتتەۋشى ەدى. ەندى باقسا، وسى ءبىر اۋىز سوزدە بۇعان دەگەن ناز، قامقورلىق جاتادى ەكەن. كۇنى بويى ۇيدە جالعىز وتىراتىن ايەلىنىڭ بار مۇڭىن شاعاتىنى دا، شەرىن تارقاتاتىنى دا ءوزى بولعان سوڭ، بۇعان سويلەيتىنىن ول كەزدە ءبىلىپ پە؟! ونى بۇگىن، كەلىنىنىڭ بولاتقا الاڭداعانىنا قاراپ ءبىلىپ ءجۇر. قىرىق جىل وتاسقان ماكەڭنىڭ جان-دۇنيەسىن كەلىنىنە قاراپ ەندى ۇققانداي، ەندى تانىعانداي. ءمارزياسى اشۋلانعانىن، كەيىگەنىن سىرتقا شىعارا بەرمەي، نەنى بولسا دا ىشكە بۇگىپ قالاتىن، اقىرىن توساتىن، ۇستامدى ادام ەدى عوي. ەندى ويلاسا، وعان كەزىندە جىلى ءسوزدى دە از ايتقان سياقتى، جىلى ءىلتيپاتتى دا از كورسەتكەن سياقتى، ءتىپتى ەسىندە جوق. كەش كەلىپ، جۇمىسقا ەرتە كەتەتىنى ەسىندە. ايەلى كەي-كەيدە شارۋا قامىن، تىرشىلىك جايىن ايتا باستاسا، وكىمەتتىڭ جۇمىسىنان جۇقارىپ جۇرگەن جۇيكەمدى ەندى سەن قاجايىن دەدىڭ بە، دەپ كەسىپ تاستايتىن. شارشاعاندىقتان دا ەمەس، «... جۇمىس ىستەپ جاتقان جوقسىڭ، ءبىر ءۇيدىڭ شارۋاسىن يگەرە الماعانىڭ با، جۇرتتىڭ كەلىنشەكتەرى جۇمىسىن دا ىستەيدى، بالاسىن دا وسىرەدى، كۇيەۋىن دە كۇتەدى، ال سەن بولساڭ»... دەگەن ويمەن ايەلىن ايتەۋىر ءبىر ءىلىپ قالعىسى كەلەتىن. ۇنەمى اۋىرا بەرگەننەن سوڭ با، وعان ىشتەي نارازى، «وسى-اق تىرىسىپ وتىرادى ەكەن» دەگەن پيعىلدا قاراعانى ەسىنە ءتۇسىپ، وزىنەن-وزى قىسىلعانداي. جىلىنا ءبىر رەت ناۋقاسىنا بايلانىستى ەمدەلۋگە دە ءوزىن جىبەرەتىن. «سەن ءىش قۇرىلىسىن ەمدەيتىن جەرگە، مەن جۇرەككە قاجەت ەمى بار جاققا بارعانىمىز ءجون»، — دەپ شىعارىپ سالاتىن. ءسويتىپ ءجۇرىپ، ۋاقىتتىڭ قالاي وتكەنىن اڭعارماپتى. ماكەڭنىڭ ءدام-تۇزىنىڭ تاۋسىلارىن ويلاماپتى. «كەلىنىڭ مەن بالاڭا جالتاقتاپ قاراپ وتىرىپ، مەنى ىزدە، تانى!» — دەپ، ادەيى ارتقا تاستاپ كەتكەندەي. قايران، ماكەڭ...
كوڭىلىن الاڭداتقان تۇينەك شەشىلىپ، ىدىراي باستاعانداي. كىشكەنە باۋدىڭ ءىشىن كەزىپ، ارلى-بەرلى جۇرە-جۇرە اياعى تالعان شاقتا ۇيگە قايتۋدى ويلاعان. ياپىر-اي، ماكەڭنىڭ بۇگىن ەسىمە تۇسە بەرگەنى نەسى. كوپ بولدى — باسىنا بارماعالى، سودان با ەكەن؟.. ماكەڭ تابيعاتىنان قاجىرلى، كونبىس ەدى عوي، ال زاعيپا ءدال وسىلاي بولاتتىڭ ەركەلىگىن كوتەرە بەرە مە؟ كۇننەن-كۇنگە ىسىلىپ، اشىلىپ، قالا تىرشىلىگىنە ۇيرەنىپ، وڭ-سولىن اڭعارىپ، يگەرىپ العان سوڭ: «ءتورت قابىرعادا قامالىپ قاشانعى وتىرامىن، ۇلىڭىزدىڭ مەنىمەن تۇرعىسى جوق»، — دەپ تايىپ كەتسە، جۇرتقا نە بەتىمەن قاراماق؟ بايبول قاريانىڭ ساناسىن سان ءبولىپ، ويىن الاڭداتقان قورقىنىشى وسى عوي. «جوق، بۇل ۇلدى قالايدا تىيۋ كەرەك» دەگەن توقتاممەن ۇيگە بەتتەدى.
ۇيگە قايتىپ كەلە جاتىپ زاعيپانىڭ بالكونعا شىعارىپ، مۇنىڭ كورپە-جاستىعىن كۇنگە جايىپ قويعانىن كورىپ: «بايعۇس بالا، كىر جۋۋعا كىرىسكەن بە؟» — دەپ قويدى ىشتەي. كۇنشۋاقتا وتىرعان ءبىر توپ كەمپىر مۇنى كورە سالىپ، ايتىپ وتىرعان اڭگىمەلەرىن ءۇزىپ تاستاپ، جاپا-تارماعاي امانداسىپ جاتىر.
بايبول سارسەنىچ، ەسەنسىز بە؟ ءسىزدىڭ كەلىن جاقسى بالا عوي... — كەزدەسكەن سايىن ايتاتىندارى وسى.
بەك جاقسى...
اپا، — دەپ سىزىلعان ىزەتى قانداي...
كۇنى بويى تىنىم تاپپاي، ءبىر نارسە ىستەپ جۇرگەنى...
ءوتىپ بارا جاتقاندا، وتىرىپ دەم الساڭشى دەسەك، «ءقازىر اتام كەلەدى جۇمىستان، شايىن ازىرلەۋىم كەرەك» — دەپ، اسىعىپ جۇرگەنى. ءسىزدى قانداي سىيلايدى...
بايبول اقساقال ۇيگە كىرىپ كەتكەنشە كەمپىرلەر مۇنىڭ كەلىنىن سوڭىنان ماقتاۋمەن بولعان. كەلىنىن سونشا ماقتاعانىمەن ءبىر دە بىرەۋى بولات تۋرالى ءبىر اۋىز جىلى ءسوز ايتپادى-اۋ. «ياپىر-اي، سونىڭ ەرتەڭدى-كەش ۇرتتاپ كەلەتىنىن ءبىلىپ، قۋ كەمپىرلەر «ءلام» دەمەيدى مە ەكەن؟»
كەلسە، ايتقانداي-اق، زاعيپا كوبىگىن اسپانداتىپ، كىر جۋىپ جاتىر. ىستىق بۋدان مۇرنى تەرشىپ، ءجۇزى الاۋلاپ، بالاپان شاشتارى بۇيرالانىپ، ماڭدايىنا جابىسا قالىپتى.
كوكە، نەگە ەرتە كەلدىڭىز؟ مەن ءۇي تازالاپ جاتقاندا ارتىق ادامدى جاقتىرمايمىن. — ءوزى ەركەلەي كۇلىپ تۇر.
مەن ساعان كەدەرگى بولماۋعا تىرىسامىن. ءقازىر كابينەتكە كىرىپ كەتەمىن عوي. الگى مىرزانى قايدان جۇمساپ جىبەرگەنسىڭ.
مونشاعا جىبەردىم.
دۇرىس جاساعان ەكەنسىڭ. زاعيپاش-اۋ، قاشانعى ايتامىن، كىردى جۋدىرۋعا وتكىز دەپ. تاعى ءوزىڭ جۋىپ جاتىرسىڭ عوي.
ەكى-ۇش ادامنىڭ توسەك-ورنىن كىسىگە جۋدىرۋ — ۇيات سەكىلدى.
ۇياتتى قوي. ول جەكە كىسى ەمەس، وكىمەتتىڭ اشىپ قويعان مەكەمەسى عوي. قولىڭنان قول قالمايدى عوي، بالام-اۋ. ۋاقىتىڭ ارتىلىپ بارا جاتسا، كىتاپ وقى، كينوعا بار، قىدىر.
بولات ءبارىبىر مەنى ەشقايدا ەرتىپ اپارمايدى عوي. — زاعيپا ءسوز اراسىندا جاي ايتا سالعان. ءوزى ىڭىلداپ، ءان سالىپ ءجۇر. كوڭىلدى سياقتى. ءبىراق الگى سوزدەن بايبول قاريانىڭ بويى وقىستان سەلك ەتكەندەي، دەمدە ءىشى مۇزداپ قويا بەردى. ايتىپ تۇرعانى راس. وسى قالاداعى اعايىن-تۋىستارعا قىدىرا بارعاندا بولماسا، بولات زاعيپانى ەشقايدا ەرتىپ بارماعانى شىندىق ەدى. «ياپىر-اي، بۇل بالانى قايتسەم ەكەن؟ ».
تۇسكە تاياۋ بۋى بۇرقىراپ، مونشادان بولات تا كەلدى. ازداپ سىرا دا تارتىپ السا كەرەك، ءوڭى الابوتەن كۇرەڭىتىپ كەتىپتى. كوپتەن باستارىنىڭ قوسىلعانى وسى — تۇسكى اسقا ءتورت كوزدەرى تۇگەل جينالعان. زاعيپانىڭ قاي جەردە ءجۇرىپ جاساپ ۇلگەرگەنى بەلگىسىز، قايماققا بۇقتىرعان قۋىرداعى دايىن تۇر. ءوزى ەرەكشە جارقىن. اتاسى ەكەۋى شاي ىشكەندە دە كوڭىلدى، بارىنشا-اق جارقىلداپ وتىرۋعا تىرىسقانىمەن ءبىر بۇيىرىندە بولاتتىڭ ورنى ويسىراپ تۇراتىن ەدى. ال ءقازىر، ايتەۋىر، ءماز. بولاتتىڭ مونشادان كەيىن قاربىتىپ تاماق جەگەنىنە كۇلىپ، قايتا-قايتا ۇستەمە سالىپ وتىر. «تەڭ - تەڭىمەن» دەگەن وسى-اۋ! ۇلىنىڭ بار قىلىعىن كەشىرگەن، ونىڭ ۇيدە وتىرعانىنا سونشا قۋانعان كەلىنىنە قاراپ، ءبىر جاعى، ءىشى ەلجىرەي ريزا بولسا، ءبىر جاعى، ءوزىن دە ءبىر ۋاقىتتاردا ماكەڭنىڭ دە ءدال وسىلاي كۇتىپ، ءدال وسى لاي قۋاناتىنى ەسىنە ءتۇسىپ، ساعىنىشتان، وكىنىشتەن كوكىرەگى بولماشى سىرقىراعانداي بولدى. «جۇمىس، جۇمىس» دەپ كۇنى-تۇنى شاپقىلاپ ءجۇرۋشى ەدى، بۇل ءىسساپاردان ورالعاندا ۇي-ىشىنەن مەرەكەدەگىدەي ءبىر وزگەشە قۋانىشتى، ءسان-سالتاناتتى سەزەتىن. ول كەزدە وعان كىم ءمان بەرىپتى؟ ءقازىر سونى ويلاعاندا ءوزىنىڭ قىسقا عۇمىرىندا سول ساتتەردىڭ ەڭ ءقادىرلى، ەڭ اياۋلى شاقتارى ەكەنىن ۇعىندى. ءبىراق، ونى سول كەزدە قايدان ءبىلىپتى؟! سونىڭ ءبارىن ماكەڭ وزىمەن بىرگە الا كەتكەندەي. اندا-ساندا ەسىنە الىپ، قايتىپ كەلمەس سول كۇندەردىڭ، سول شاقتاردىڭ كوڭىلدە ساقتالىپ قالعان كومەسكى جىلۋىنا جىلىنىپ وتىرامىن دەپ، بۇل استە ويلادى ما ەكەن؟ وسىدان عوي، بولاتقا رەنجيتىنى. باسىندا باق-داۋرەن ءارقاشان وسىلاي تۇرادى دەپ ويلاي ما ەكەن، اقىماق نەمە!؟ ايەلدىڭ ءقادىرىن بۇل قاسقا قايدان ءبىلسىن؟ كەزىندە ءوزى دە ءبىلدى مە؟
مۇنىڭ تۇنجىراپ قالعانىن زاعيپا بىردەن بايقاپ، ءوزىنىڭ بولاتقا تىم نازار اۋدارىپ وتىرعانىن ەندى سەزىپ، قىزارىپ كەتتى.
كوكە، تاماق الىڭىزشى. ءبىراز قىدىرىپ كەلدىڭىز عوي. ۋاقىت تا كوپ بولدى، ءبىر تاماق ىشەتىن مەزگىل قالايدا جەتكەن شىعار، تۇسكى اس قوي، جاقسى سىڭەدى، تاباقشاڭىزدى بەرىڭىزشى...
زاعيپاش، مىناداي ءدامدى قۋىرداقتى قاي جەردە ءجۇرىپ جاساپ ۇلگەرگەنسىڭ؟ جاڭا عانا كىر جۋىپ جاتقان سياقتى ەدىڭ عوي. — مۇنى ۇلى ايتۋى كەرەك ەدى. ونىڭ قاپەرىنە ەش نارسە كىرىپ-شىعار ەمەس، تەك تاماقتى سورىپ جاتىر. تۇندە ءبىراز ىشىڭكىرەپ جىبەرسە كەرەك، مىنا اششىلاۋ قۋىرداق ءدال دەر شاعىندا بەرىلىپ وتىر وعان.
ول تۇنىمەن قىدىرۋعا ءتيىس سياقتى. جاس كەلىنشەگى ول كەلگەندە اياعىنا باس ۇرىپ كەبىسىن شەشىپ، دامدەپ اسىن بەرىپ، «ءلام» دەمەي وتىرۋى كەرەك سياقتى. نە ءۇشىن؟ ونىڭ باسقادان قانداي وزگەشەلىگى بار؟ جانىنداعى جاقىنىڭا ىستىق ىقىلاسىڭدى، سىيىڭدى كورسەتە الماساڭ، كەيىن، كەيىن دەپ ءجۇرىپ، ءومىردىڭ وتكەنىن دە بىلمەي قالادى ەكەنسىڭ. بۇل ەنجار قىلىعىنىڭ قاي ۋاقىتتا الدىڭنان قالاي شىعارىن كىم بىلگەن؟! قولدان كەلسە، تىرشىلىگىندە سىيلا، جاقسىلىعىڭدى كەزىندە كورسەت.
تۇندە جارتىلاي ازىرلەپ قويعانمىن. — بولاتتى توسىپ ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن كۇيبەڭدەپ ءجۇرىپ، ءبىرتالاي شارۋاسىن ءبىتىرىپ قويادى ەكەن-اۋ. تۇسكى استان كەيىن بايبول بالاسىمەن وڭاشا قىدىرىپ كەلۋدى ۇيعاردى:
ال، بالام، سەنىڭ نە بىلگەن ويىڭ بار، انا شەشەڭنىڭ باسىنا بارماعالى كوپ بولدى، ءقازىر ماشينا شاقىرىپ، بارىپ قايتامىز با؟ — دەگەن. بولات تاعى بىردە بارارمىز دەپ قارسىلىق بىلدىرەر مە ەكەن دەپ قاۋىپتەن گەندىكتەن، كوپتەن بارماعانىن باسا ايتقان. ول ۇندەمەدى. ۇندەمەگەنى، ءسىرا، كەلىسكەنى شىعار.
كوكە، مەن دە بارايىنشى. — مۇنى ايتقان زاعيپا. باسقاداي ۋاقىتتا الىپ بارسا دا بولار ەدى، بۇگىن بايبول قاريا كەلىنىن ەرتكىسى كەلمەدى. ونىڭ ءوز ءمانىسى بار، بالاسىمەن وڭاشا سويلەسىپ، كوپتەن كوكەيىندەگى توپتانعان نارسەلەردى سىرتقا شىعارىپ ايتپاق.
زاعيپاش، بارعانىڭا مەن قارسى ەمەسپىن. ءبىراق ايەل ادامنىڭ بەيىت باسىنا كوپ بارا بەرگەنىن ءوزىم قالامايمىن. ءبىراق، كەيىن مەن ولگەندە سەنەن باسقا ماعان ەشكىم بارماس، ءسىرا. بالام سول كۇنگە ءوزىڭدى ساقتا. باراتىن كۇنىڭ الدا ءالى.
قويىڭىزشى، كوكە، ءبىزدى قورقىتپاي.
جامان ايتپاي — جاقسى جوق.
وندا مەن اجار اپايعا بارىپ قايتامىن.
سويتە عوي، مەنەن سالەم ايت.
زاعيپانىڭ قالاعا كەلگەن كۇندەرى كۇيەۋى مەن اتاسىنان كەيىنگى ەڭ العاش جاقىن بىلگەن ادامى — اجار اپايى. كەلىن بولىپ تۇسكەننەن سوڭ، ارادا كوپ ۋاقىت وتپەي-اق، اتاسى ونى اجار اپايعا ەرتىپ اكەلگەن.—
اجار حانىم، شاقىرۋسىز كەلگەنىمىزگە كەشىرىم سۇرايمىز. قۋماسسىز دەپ ويلايمىز.
ول نە دەگەنىڭىز؟ وقا ەمەس. بەك قۋانىشتىمىن. اي-اي-اي، بايبول سارسەنىچ، ءسىزدىڭ دە ءبىزدى ىزدەيتىن كۇنىڭىز بولادى ەكەن-اۋ. ءبىزدىڭ ءۇيدى ۇمىتپاعان ەكەنسىز عوي، — دەپ اتاسىنا قۇراق ۇشقان مول دەنەلى قازاقشا، تاتارشا ارالاستىرىپ سويلەيتىن بايبىشە ءبىراز ناز ءبىلدىردى. زاعيپانىڭ وزىنە دە وسى ادامنىڭ اپاسىمەن ءبىر ۇقساستىعى بارداي، كوزىنە جىلى ۇشىراعان.
اجار حانىم، ۇيدەگى ەسكى تەلەفون كىتاپشالارىن اقتارىپ وتىرىپ، ءوزىڭىزدىڭ مەكەنجايدى ارەڭ تاۋىپ كەلىپ وتىرعانىمىز بۇل. بىر-ەكى رەت ماكەڭدى اكەپ تاستاعان ەدىم كەزىندە، ۇمىتىڭقىراپ قالىپپىن. مىنا بالا — مەنىڭ كەلىنىم، اتى — زاعيپا.
وتە جاقسى. ماكەڭنىڭ ءوزى كورە الماي كەتتى عوي. وي، نەسىن ايتاسىز، ماكەڭ التىن ادام ەدى عوي. ءالى كۇنگە دەيىن تۇسىمە ەنەدى.
كوزى ءتىرى بولسا، ماكەڭ ءوزى اكەپ تانىستىرار ەدى. وعان تاعدىر جازباپتى. ەندى ءوزىم ەرتىپ اكەپ وتىرمىن. وسى بالاعا قالانىڭ تىرشىلىگىن يگەرىپ اكەتكەنشە وزىڭىزدەي ادامنىڭ كومەگى قاجەت بولىپ تۇر.
قانداي كوركەم، ادەپتى بالا! قاراعانى، كەيبىر قيمىلدارى ءمارزياعا ۇقساي ما، قالاي ءوزى؟ جاسىراق كەزىندە ءمارزيا دا وسىنداي اققۇبا، تالدىرماش ەدى عوي. كەيىنگى جىلدارى ناۋقاس قاجىتىپ كەتتى ەمەس پە، كورىنەۋ كوزگە. كەلىنىڭىز، بايبول سارسەنىچ، تفا، تفا، وتە اسەم، نازىك بالا ەكەن! قايىن ەنەسىنە ۇقساعان كەلىن جاقسى بولادى دەۋشى ەدى، ۇلكەندەر. بىزدەن قانداي كومەك كەرەك؟ كويلەك-كونشەك تىككىزۋ دەگەن دە ءسوز بولىپ پا، ماكەڭە قالاي قاراسام، بۇل بالاعا دا سولاي قاراپ، قۋىرشاقشا كيىندىرىپ قويايىن. ەرتەڭ ءوز كەلىنىڭىزدى ءوزىڭىز تانىماي قاپ جۇرمەڭىز؟
تەك قانا ول ەمەس، ماكەڭ اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ، سىزدەي اسقا قىلاپ، باپتى ايەل كورمەدىم دەپ، كەزىندە كوپ ايتۋشى ەدى. سول ونەرىڭىزدى دە بالاما ۇيرەتەرسىز.
ءا، ۇقتىم بايبول سارسەنىچ، ۇقتىم... — اجار اپاي ءىستىڭ بايىبىنا ەندى بارعانداي، باسىن شۇلعىپ وتىرىپ قالعان. — ءوزىنىڭ ۇيرەنەيىن دەگەن نيەتى بولسا، «ءبىرىنشى كلاسس حوزيايكا» ەتىپ شىعارايىن. جۇمىس ىستەمەيدى عوي؟
ءازىر ۇيدە، بوس، — زاعيپاعا باعدارلاي قاراپ الدى. — مەنىڭ داۋلەتىمدى بىلاي قويعاندا، بولاتتىڭ ءوز تابىسى دا ءبىر كەلىندى باعۋعا جەتەدى. قالاعا ابدەن ۇيرەنگەن سوڭ جۇمىسقا تۇرار، نە وقۋعا تۇسەر، ونى كەزىندە كورە جاتارمىز.
دۇرىس بولعان. ءا، بۇل بالا ەلدەن كەلگەن ەكەن عوي.
ءيا، ءوزىمنىڭ تۋىپ-وسكەن جەرىمدەگى ءبىر كوزكورگەن جولداستىڭ قىزى. ەندى ماعان قىز بولامىن دەيدى. مەن قايتايىن، زاعيپا قالسىن، وڭاشا سويلەسسەڭىزدەر، تەز تۇسىنىسەرسىزدەر. — قوشتاسىپ جاتىپ بايبول سارسەن ۇلى قالىڭداۋ كونۆەرتتى اجار حانىمنىڭ قولىنا ۇستاتتى. — جەتپەي جاتسا، تاعى ايتارسىز...
سودان بەرى اجار اپاسىنا زاعيپا ۇنەمى بارىپ تۇرادى. ۇلكەن ادامنىڭ كەلىنى بولۋدىڭ قىر-سىرىن اجار حانىم ۇيرەتۋدە...
ماشيناعا مىنگەن سوڭ بايبول مەن بولات بەيىت باسىنا تىكە بارماس بۇرىن گۇل بازارىنا سوقتى. كوزدىڭ جاۋىن الاتىن اپپاق، القىزىل، كۇلگىن گۇلدەر جايعاسقان ۇزىن ستولدى ارالاپ ءجۇرىپ، شوق-شوعىمەن ءار تۇرىنەن تاڭداپ الدى. «ەندى تاۋعا بارۋعا بولار».
بۇلار مىنگەن ماشينانىڭ شوفەرى ەرەكشە كوڭىلدى كورىنگەن.
وھو! وسىنشاما ءبىر قۇشاق تاماشا گۇلدى قايدا اپاراسىزدار؟ قالىڭدىققا ەمەس پە؟ — دەپ، كوزى كۇلىمدەپ، ازىلگە شاقىرا سوزگە تارتقان.
انامىزعا، بەيىتكە بارامىز، — دەگەندى ەستىگەن سوڭ، اكەلى-بالالى ەكەۋىنىڭ تومسىرايعان تۇرلەرىنە باعدارلاي قاراپ، سىپايىلىق ساقتاپ، ءبىراز ءۇنسىز وتىرعان. ءبىراق لەپىرىپ، كوڭىل كۇيى سىرتقا لىپىپ، شىعا بەرەدى.
كوپ بولدى ما؟
ەكى جىلدان اۋىپ بارادى...
ءبىراز ۋاقىت وتكەن ەكەن عوي. ەرتەڭ ءبارىمىز دە ولەمىز، سوندىقتان ءبىر كۇنگى تىرلىكتە شالقىپ جۇرگەنگە نە جەتسىن، — دەپ، گازدى باسا ءتۇستى. ماشينا تاۋعا قاراي جۇيتكىپ كەلەدى.
وتاعاسى، پالەندەي جاسىڭىز جەتىپ وتىرعان جوق كورىنەدى، ءالى دە بىلاي، بىرەر ايەل قارتايتاتىن ءتۇرىڭىز بار سياقتى.
قاراعىم، مەن قالجىڭعا جوق ەدىم. — بايبول سارسەن ۇلىنىڭ كەي-كەيدە ەشكىممەن سويلەسكىسى كەلمەيتىن كەزى بولاتىن. باعانا ۇيدەن شىققاندا سەرگەك سياقتى ەدى. ءقازىر تۇنجىراپ، كوڭىلىن ءزىل باتقان الدەنە باسىپ وتىر. بەيىت باسىنا جەتكەن سوڭ ماشينانى توسقىزباي، قايتارىن جىبەرگەن. بولات: «توسا تۇرسىن دا، وسىمەن ۇيگە جەتىپ المايمىز با؟» دەگىسى كەلىپ ەدى، اكەسىنىڭ تۇرىنەن قايمىقتى. «بۇل كىسىگە نە بولدى ەكەن؟» — دەپ ويلادى دا قويدى. بۇگىن تۇستەن كەيىن جولداستارىنا كەلەمىن دەگەن ۋادەسى بار ەدى، بارا المايتىنىن ءىشى سەزدى.
بەيىت باسى جۇدەۋ، كوڭىلسىز ەدى. قورشاۋدىڭ ىشىنە ەنىپ، ەسكەرتكىش تاسىنىڭ اينالاسىن تازالادى. وتكەن جولى اكەلگەن گۇلدەرى ابدەن قۋراپ، قۇر ساباعى قالىپتى، ول دا جەلمەن قالتىراي ءدىرىل قاعا مۇڭدى ءبىر كۇيدەن حابار بەرگەندەي — سۋىق.
ماكە، مىنە، ءبىز دە كەلدىك، ۇيىقتاپ جاتىرسىڭ با؟ ۇيىقتا، ۇيىقتا. ۇيقىڭ جايلى بولسىن!
قورشاۋ ءىشى كەڭ ەدى. قاسىنداعى ورىن ەرتە مە، كەشپە وزىنىكى ەكەنىن ويلاعاندا بايبول اقساقال پالەندەي قورقىنىشتى ەش نارسە سەزىنبەدى. «ە، بۇل جۇرەك بۇلاي اۋىرۋىن قويماسا، قاشانعى شىداتار دەيسىڭ؟! ماكە، جالعىزسىراپ جاتىرسىڭ با؟ جالعىزسىراما، مەنىڭ دە كەلەتىن ۋاقىتىم الىس ەمەس شىعار. جۇرەگىم السىرەپ ءجۇر. جۇمىستان قۇر سۇلدەمدى سۇيرەتىپ، ۇيگە ارەڭ جەتەمىن. كەلە توسەككە قۇلايمىن. ءاي، وسى جولى كەتىپ قالاتىن-اق شىعارمىن دەپ ويلايمىن. جوق، تاڭەرتەڭ باسىمدى كوتەرىپ، ادام قاتارىندا تۇرامىن. قايدام، ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ ويانباي قالامىن با دەپ قورقامىن، ماكە... مەنى، ءبىر جاعى، جالعىز ۇل دا قاجىتىپ بارادى. تەنتەك سۋعا ابدەن ءۇيىر بوپ الدى. كەلىننىڭ سوزىنە مەن وتىرعاندا توقتامايدى، ۇيگە بارمايدى. ەرتەڭ كوز جۇمسام، تىرلىكتەرى نە بولار ەكەن دەپ ۋايىمدايمىن. ءاي، ماكە-اي، وسىلاي بولارىن ءبىلىپ، مەنى ادەيى ارتقا تاستاپ كەتتىڭ بىلەم. «جاسىڭدا ايەل دەپ، بالا دەپ كوڭىل بولمەپ ەدىڭ، قارتايعاندا قينال» دەگەنىڭ بە؟» دەگەندى ەستىلەر-ەستىلمەس كۇبىرلەپ تۇر. وسى اۋىر ويلاردان تىم تۇنجىراپ، بەلى بۇگىلىپ كەتسە كەرەك، بولات قولتىعىنان دەمەپ:
اكە، قويساڭىزشى، نە بولعان سىزگە، ءوز دەنساۋلىعىڭىز دا جەتىسىپ تۇرعان جوق قوي، — دەدى، سىرتقا الىپ شىعۋعا تىرىسىپ.
قوش، ماكە! — بولات «ءلام» دەمەدى، تەك قانا جاڭا تۇتاتقان تەمەكىسىن قۇشىرلانا سورا بەرەدى. قورشاۋدان اكەسىن قولتىقتاپ شىققان بولات سول بويدا مۇنىڭ قولىن بوساتپاي، دەمەپ تاۋدان قيالاي ىلديلاپ تۇسە باستاعان. بۇل ارادان قالا الاقانداعىداي كورىنەدى. قالا ءۇستى — كوك مۇنار، شاڭىتقان تۇمان. تاۋ دا، كۇن دە اشىق، شۇعىلاسى مول، قارسى بەتتەن سالقىن دىمقىل سامال ەسىپ تۇر. كوپتەن بايبىشەسىنىڭ قاسىنا كەلە الماي جۇرگەن بايبول قاريانىڭ ۇستىنەن ءبىر جۇك تۇسكەندەي جەڭىلدەپ كەڭ تىنىستاعان:
ءوزىم-اق تۇسەمىن عوي، — دەپ تارتىنشاقتاعان، ءبىراق بولات مىعىم ۇستاعان ۋىسىن جازبادى. اكەسى السىرەپ، ءبىر جەردە قۇلاپ قالار دەپ قورىقتى ما، الدە ءوزى ىشتەي شيرىعىپ كەلە مە، ءتاس-تۇيىن. بايبول ەندى بايقاپ كەلەدى، ۇلىنىڭ قولى قارۋلى، مىعىم دەنەلى، اتپال ازامات بولىپ وسكەن. بويى وزىنەن الدەقايدا بيىك. «ۇلىڭ ءوزىڭدى دەمەپ، سۇيەپ جۇرسە، جامان ەمەس ەكەن-اۋ» دەپ العاش رەت ويلاعان. بولاتتىڭ وزىنە سۇيەنىش، تىرەك ەكەنىن ءقازىر قولتىعىنان دەمەپ كەلە جاتقاندا ناقتى سەزىنگەن ءتۇرى بار. سەزىنگەنى — ءوزىنىڭ بويىنان باياعىداعىداي مول كۇش-قۋاتتىڭ قايتا باستاعانىن مويىنداعانداي ءبىر كۇي. «مەن وسى بالانى تىم كوپ جازعىرىپ جۇرگەن جوقپىن با؟» — دەگەن دە ءبىر وي باس كوتەرگەن. «ءبىر كەزدەگى ءوزىم جىبەرگەن ورنى تولماس ولقىلىقتار مەن سانسىز كوپ كەمشىلىكتەردى بۇدان كورىپ رەنجيمىن-اۋ! بۇل دا سونى قايتالاماسا ەكەن دەگەن تىلەكتەن تۋعان ءقاۋىپ بولار، مەنىكى. ىشىنەن وسىلاي دەۋىن دەسە دە، ۇزاق تۇنگە كەلىنىنىڭ كىرپىك ىلمەي سارىلىپ توسىپ وتىراتىنى ەسىنە تۇسكەندە، جاڭا جازىلا باستاعان قاباعى قايتا سالقىن تارتتى.
بالام، وسى سەنىڭ نە ويلاعان ويىڭ بار؟ — اڭگىمەنىڭ نە تۋرالى ەكەنىڭ بولجاي الماعان بولات اڭتارىلا بەتىنە قاراعان.
قاراعىم-اۋ، سەن ەندى جاس ەمەسسىڭ عوي. اقىل توقتاتاتىن كەزىڭ جەتتى ەمەس پە؟ ورنىعىپ، الدى-ارتىڭدى باعدارلايتىن جاسقا كەلدىڭ عوي. ەسەيەتىن كەزىڭ جەتكەن جوق پا؟ قاشانعى بالا بولاسىن؟ باستاعان عىلىمي جۇمىسىڭ اياقسىز — ول جاتىر. ءبىر ەمەس، ەكى رەت ۇيلەندىڭ. ەندىگى قىدىرىسىڭدا نە ءمان، نە ماعىنا بار؟ ارتىق ءجۇرىستى قوياتىن ۋاعىڭ جەتكەن جوق پا؟ بىرەۋدىڭ جاپ-جاس بالاسىن الىپ كەلىپ — انە، ءتورت قابىرعاعا قاماپ، قورلاعانداي بولدىق ەمەس پە؟ ودان اجىراسساڭ، ەل بەتىنە قالاي قارايمىز. — وسىنى ويلاساڭشى. قارتايعاندا مەنى قايتا-قايتا جەرگە قاراتپاساڭشى.
پاپا-اۋ، تاۋسىلاتىنداي نە بولدى سونشا؟ كەلىنىڭ الدە ساعان مۇڭىن شاعىپ ءجۇر مە؟ مەنىڭشە، ول ءوزىنىڭ وسى كۇنىنە قۋانسىن. سىزدەي ادامعا — كەلىن، مەندەي جىگىتكە — ايەل بولىپ وتىر. ەندى تاعى نە كەرەك وعان؟ كۇنى كەشەگە دەيىن اۋىلدا نە ىستەگەن ءىسى جوق، نە وقىعان وقۋى جوق، بوس جۇرگەن قىز ەدى عوي. الىنە قاراماي ما؟
ءاي، اقىماق نە ايتىپ كەلەسىڭ؟ — اشۋ القىمىنا تىرەلگەن بايبول ۇلىنىڭ قولىن قاعىپ تاستاپ، اناداي بارىپ تۇردى. ۇلىنىڭ بەتىن قايتارىپ تاستايتىنداي جوپەلدەمەدە اۋزىنا ءجون ءسوز دە تۇسپەدى. ءبىراز جۇرگەننەن كەيىن وزىنە-وزى كەلىپ ساباسىنا قايتا تۇسكەندەي بولعان ول، سوسىن بارىپ تىلگە كەلگەن.
مىنا ايتىپ تۇرعانىڭ نە؟ وعان ۇيلەنگەنىڭدى مىندەتسىنىپ، ءتىپتى وعان ۇلكەن جاقسىلىق جاساعانداي سەزىنەسىڭ عوي. ءتۇپتىڭ تۇبىندە، سەنىڭ وسى قىزعا ۇيلەنگەنىڭ ابىروي بولعانىن سەن اقىماق ءالى تۇسىنبەگەنسىڭ بە ؟ ول سەنەن ەمەس، سەن ودان جاقسىلىق كورىپ وتىرسىڭ. سەنىڭ ەش نارسەڭدى شاشاۋ شىعارماي، سىرتقا بىلدىرمەي وتىر ەمەس پە؟ الدىڭعى كەلىنشەگىڭ از ۋاقىتتا بۇكىل قالاعا سەنى «ىشەدى» دەپ، «ناركومان» دەپ، اتاققا شىعاردى ەمەس پە؟ سەن مەنىڭ توردەگى باسىمدى ەسىككە سۇيرەيتىن ۇل بولدىڭ عوي.
سونشا نە بولدى، اكە، تۇڭىلەتىندەي...
ساعان مۇنداي كوكىرەك قاشان پايدا بولعان؟ سەن ءوزىڭنىڭ كەرەمەتتىگىڭنەن وسىنداي دارەجەگە جەتتىڭ بە، ايتشى؟ الدا-جالدا مەن قىزمەتتەن بوساپ قالسام، نە ەرتەرەك كوز جۇمىپ كەتسەم، سەنىڭ كۇنىڭ قانداي بولارىن مەن ءدال ءقازىر بىلمەيمىن، كوزىم انىق جەتپەيدى. زاعيپا سياقتى ءوزىنىڭ جاستىعىنا قاراماي ءبىر ءۇيلى جانعا شۋاق بولىپ، جىلۋ بەرىپ، اينالادا ادامداردى ءۇيىرىلتىپ وتىرۋ — تاپ مىنا سەنىڭ قولىڭنان كەلمەس ەدى. بۇل انىق قوي.
نەگە، پاپا؟ ءازىر ءسىز بارسىز عوي، جاعدايىمىز جاقسى، ءسىز تۇرعاندا ءبارى مەنى سىيلايدى.
مىنە، مىنە، سەنى قۇرتىپ جۇرگەن وسى كوكىرەك قوي. بايقايمىن، كەيىنگى كەزدە ءجيى ىشىڭكىرەپ ءجۇرسىڭ. قانشاما ەركە، قانشاما كەلەڭسىز بولعاندا دا ەر ازاماتتىڭ ءوزىنىڭ ورنىن، باعىت-باعدارىن ايقىندايتىن شاعىنا جەتتىڭ. «ايتەۋىر، قالايدا قورعا» — دەپ الدىڭا كوزسىز ماقسات قويمايمىن، ءبىراق جۇمىسىڭ جاقسى، تاقىرىبىڭنىڭ كەلەشەگى مول، نەگە بەل شەشىپ كىرىسپەسكە. ءوز ورنىڭدى ايقىنداۋىڭ كەرەك قوي، قالايدا.
مەن قورعاسام، ءبارىبىر — بارلىعى باستىقتىڭ بالاسى قورعاماعاندا، كىم قورعايدى دەپ قارايدى، سوعان بولا ادەيى سوزىپ ءجۇرمىن. مىنانى ايتشى، ادامنىڭ ءبىلىمى قورعاپ، قورعاماعانىمەن ولشەنبەيدى عوي، اكە.
بۇنىڭ، ەندى — «قىزىل ءسوز».
نەگە؟
ءوزىڭدى اقتاۋ ءۇشىن ايتاسىڭ. دىلمارسىمە. سەنىڭ قاتەڭ باسقادا بولىپ تۇر عوي. مەنىڭشە، ءوزىڭ ماقتاۋ سۇيەسىڭ، ءوزىڭدى قولپاشتاعاندى جاقسى كورەسىڭ. جولداستارىڭنىڭ، كورىنەۋ كوزگە، ارزان ماقتاعانىنا وڭاي ءتۇسىپ قالاسىڭ. ولاردىڭ «شالدىڭ بالاسى» دەپ قولپاشتاۋىنا ءوزىڭ جول بەرەسىڭ. «سەنبە جۇرتقا تۇرسا دا قانشا ماقتاپ، اۋرە ەتەدى ىشىنە قۋلىق ساقتاپ، ءوزىڭدى الىپ شىعار، ەڭبەگىڭ مەن اقىلىڭ ەكى جاقتاپ» دەگەن ابايدىڭ ءسوزىن قاشانعى ايتامىن؟! قاراپايىم بول، وندىرە جۇمىس ىستە! سوندا ىشۋگە بوس ۋاقىتىڭ دا از بولادى، ءارى — ەشكىم سەنى وڭاي جولمەن قورعادى، عىلىمنىڭ ادامى ەمەس دەپ ايتپايدى. كەيىنگى كەزدەگى جولداستارىڭدى دا مەن تانىمايمىن، دىردۋى مول، تويى كوپ قاۋىم ەكەن، ايتەۋىر، سەنى ىشىڭكىرەتىپ جۇرگەن سياقتى. ماقتاعانعا قارنىڭ قامپايىپ، سالدىرلاپ ءجۇرىپ ۋاقىتتى بوسقا وتكىزەسىڭ بە دەپ قورقامىن سەنەن. وتكەندە بىر-ەكى كۇن جۇمىسقا دا بارماي قالدىڭ. زاعيپا كەيىننەن بارىپ ايتتى. كۇندەردىڭ كۇنىندە شىعارىپ جىبەرسە قايتەسىڭ؟
ءسىز تۇرعاندا مەنى شىعارا المايدى.
مىنە، مىنە، سەنى داندايسىتىپ جۇرگەن مەنىڭ اتاعىم عوي. ەرتەڭ مەنىڭ كوزىم كەتكەن سوڭ، سەنىڭ ەركەلىگىڭدى كىم كوتەرەر؟ سوندا قينالاسىڭ، بالام. ولمەس جاعىڭدى ويلا. ماعان ەندى ارقا سۇيەمە، ءوز قامىڭدى ءوزىڭ كۇيتتەپ، ءوز تاعدىرىڭدى ءوزىڭ شەشەتىن، ءوز كۇنىڭدى ءوزىڭ كورەتىن جاسقا كەلدىڭ. ەندى ماعان دا مازا بەر. از با، كوپ پە، قالعان عۇمىرىمدا كەلىن جۇمساپ، نەمەرە ءسۇيىپ، ءوز اۋلەتىمنىڭ وسكەنىن كورىپ، الاڭسىز اتتانايىن.
نەمەنە، اكە، كەمپىرىڭنىڭ جانىنا بارۋعا اسىعىپ كەلەسىڭ بە؟ — بولات اكەسىنىڭ مۇنشاما شەشىلىپ، ۇزاق سويلەگەنىن بۇرىن ەستىمەگەن ەدى، بۇگىنگى كەنەتتەن بەيىتكە جينالۋىنان سەكەم الىپ ەدى، مىنا سوزىنەن شوشيىن دەگەن. سوندا دا ءوزىن-وزى ۇستاپ، اڭگىمەنىڭ اياعىن قالجىڭعا اينالدىرعىسى كەپ-اق تۇر.
مەن ساعان كۇندە اقىل ايتىپ، قۇلاعىڭدى سارسىتقان كۇنىم جوق ەدى عوي، تىڭدا. مەنىڭ نەگىزگى ايتايىن دەگەنىم بۇل دا ەمەس. زاعيپاعا ەكىنشى قايتىپ قول كوتەرگەنىڭدى ەستىمەيىن، ءبىر جەرى كوگەرىپ جۇرگەنىن كورمەيىن. ايەلىڭ سەنىڭ جۇدىرىعىڭنان قورقىپ ەمەس، قاباعىڭنان تانىپ، قۇراق ۇشسىن. ەركەكتىڭ مىقتىلىعى، مىنە — سوندا. ال، قول جۇمساۋ — دارمەنسىز، دويىر ادامنىڭ ءىسى. زاعيپا سەنى سىيلامايدى دەپ ايتا المايمىن. ءبىر ايەل بولسا، زاعيپاداي-اق بولسىن. ەگەر ءىشىپ كەلىپ، ەكىنشى قايتا شۋ شىعارىپ، كەلىنگە سوقتىعاتىن بولساڭ، ءوز قولىممەن ميليسيا شاقىرىپ ۇستاتىپ جىبەرەمىن..، ايتپادى دەمە!.. — اكەسىنىڭ ءبىر نارسەنى ەكى رەت ەسكەرتپەيتىنى وزىنە ايان.
...سول وقيعا نىق تۇبىندە، ايتەۋىر ءبىر ءسوز بولارىن، اكەسىنىڭ قالايدا ورالىپ سوعارىن بولات ىشتەي توسىپ ءجۇرۋشى ەدى. «پاپام نەعىپ ۇندەمەدى؟» دەپ ويلاپ قوياتىن. كەلە-كەلە ءوزى دە ۇمىتىپ كەتىپ ەدى، بۇگىن قاراشى الدىنان شىققانىن. باسە، نەعىپ ۇمىتسىن؟
بولات بىردە قاتتى قىزىق قىراپ كەلگەن. نە ءۇشىن سونشا ىشكەندەرى ءوزىنىڭ دە ەسىندە جوق. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى بولعان كەز. جانىندا بىر-ەكى جولداسى تاعى بار. مەزگىلسىز كەلگەندەرىنە قاراماي، زاعيپا داستارقان جاساپ، اس-سۋىن قامداپ، ادەتتەگىشە بايەك بولىپ ءجۇر.
بوكە، ءوزىڭ مالادەسسىڭ عوي، مىناداي اققۋدى قايدان ءىلىپ تۇسكەنسىڭ؟..
بەكەڭنىڭ تالعامى مىقتى.
وزىڭنەن نەشە جاس كىشى، ۇلبىرەپ وتىر عوي؟
سەگىز جاس...
پاھ-پاھ، ءبىزدىڭ بوكەڭدەر دەگەن ناعىز وسى زاماننىڭ سەرىسى ەمەس پە؟
اۋىلدىڭ قىزى جالىقتىردى، شىعارىپ، بۇدان دا جاسىن الامىن... — قىزۋلىقپەن ايتسا دا، بولات ءوزىنىڭ ارتىق كەتكەنىن سەزگەن-دى.
زاعيپا ەستىسە دە، ەستىمەگەن ءتۇر كورسەتىپ، سىر بەرمەدى. توڭازىتقىشتا تۇرعان بار شاراپ تاۋسىلعان كەزدە:
بارىپ قوناق ۇيدەگى تۇرعان شالدىڭ فوندىسىنان بىر-ەكى شولمەك الىپ كەل، — دەگەن بولات.
كوكەم ويانىپ كەتەدى، — دەپ زاعيپا ورنىنان تاپجىلمادى. بايبول سارسەن ۇلىنىڭ اتى اتالعان جەردە «ا، ول كىسى ۇيدە مە ەدى، ءبىز جوق شىعار دەسەك»، — دەپ، وتىرىك بىلمەگەنسىپ، جولداستارى جىلىستاپ شىعا بەرگەن. بولات قانشا وتىنگەنىمەن ولار ايالدامادى. زاعيپا ول شولمەكتىڭ بۇل ەكى جىگىتتى سىيلاۋدان گورى بولاتتىڭ وزىنە كەرەگىرەك بولىپ تۇرعانىن ءىشى سەزدى. ابدەن تويىپ الماسا، جاتۋشى ما ەدى، بۇل. ءبىراق، قايتىپ ول دا، بۇل دا ءتىل قاتقان جوق. بولات اس ۇيدە جالعىز ءوزى قالىپ، تەمەكى تارتىپ، توڭازىتقىشتىڭ ەسىگىن قايتا-قايتا اشىپ-جاۋىپ، ءبىراز سەندەلىپ ءجۇرىپ، جاتار بولمەگە بارعان. ساباسىنا تۇسكەن شىعار دەپ ويلاعان زاعيپا توسەككە جاتا بەرگەندە كوڭىلىنە ەش نارسە الماعان ادامداي كۇيەۋىنە ەركەلەي كۇلىپ:
ءبىزدىڭ «اۋىلدىڭ قىزى» دەگەن اتىمىز قاشان قالار ەكەن، — دەدى سىبىرلاپ. سوزىندە، داۋىسىندا وزىنە عانا جاراساتىن، جاڭا اشىلىپ كەلە جاتقان جاس كەلىنشەكتىڭ ەركە، بيازى قىلىعى بايقالادى. باعانا بىر-ەكى شولمەك اكەلىپ بەرە قويماعانىنا بولاتتىڭ اشۋى ءالى دە تارقاماي تۇرعان-دى. سول-اق ەكەن، سىلتاۋ تابىلىپ، وزىنەن-وزى بۇرق ەتە تۇسپەسى بار ما؟!
ءا، نەمەنە، سەنىڭ ءتىلىڭ شىعايىن دەگەن بە؟ اۋىلدىڭ جامان قىزى ەكەنىڭ وتىرىك پە؟ ماعان تيمەگەندە، وسى كەزدە قايدا جۇرەر ەدىڭ؟ بىلەسىڭ بە؟ الماتىنىڭ تورىنەن ءبىراق شىعىپ، ەششە سويلەيدى ءوزى...
العانىڭىزعا وكىنىپ جۇرسەڭىز قايتا اپارىپ تاستاڭىز. ايتپەسە، بۇلاي دەۋىڭىزدى قويىڭىز، بولات بايبولوۆيچ. اۋىلدىڭ قىزى دەپ، سوندا الماي كەتپەگەننەن كەيىن، قايتا-قايتا ايتۋىڭىزدى ۇقپادىق قوي.
ۇقپاساڭ — ۇقتىرامىن. — جاعىنان شاپالاقپەن تارتىپ-تارتىپ جىبەرگەندە زاعيپا ەسەڭگىرەگەندەي باسىن قورعالاي بەردى.
شەشەڭنىڭ ۇيىنەن ارقالاپ اكەلگەن اراعىڭ بار ما ەدى؟ اكەل دەگەندە، نەگە اكەلە قويمايسىڭ؟ جىگىتتەردىڭ الدىندا مەنىڭ بەدەلىمدى ءتۇسىردىڭ. — ودان ءارى نە دەگەنىن زاعيپا ەستىمەدى، ەستىسە دە ۇعاتىن دارمەنى جوق، كوڭىلى جەرمەن-جەكسەن بولىپ باسىلىپ، قورلانىپ، نامىستان ورتەنىپ جاتار بولمەدەن شىعىپ كەتكەن. جۋىناتىن ۇيگە كەلىپ، ايناعا قاراپ ەدى: كوزىنىڭ استى ءىسىپ، كوگەرىپ كەتىپتى. بەتىن جۋىپ، كوزىنە سالقىن سۋ باسىپ، ەگىلىپ ءبىراز تۇردى دا، قوناق بولمەدەگى ديۆانعا بارىپ قيسايعان. «بۇلاي ءوزىمدى قورلاتقانشا وسى باستان باسىمدى اراشالاپ الايىن. ءبىر كۇن دە تۇرمايمىن. ەرتەڭ كەتەمىن». تاڭعا جۋىق كوزى ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن، اتاسىنىڭ تۇرىپ شاي قويىپ جۇرگەن تىقىرىنان وياندى. اتاسىنىڭ كوزىنە كورىنۋگە ۇيالىپ، نە جاتا بەرۋدىڭ رەتىن تاپپاي، ءبىراز قيپاقتاپ، اڭىرى اتاسى شايعا وتىردى-اۋ دەگەن كەزدە تۇرىپ، كيىنىپ، ول-پۇلدارىن جيناي باستادى. مۇنىڭ جينالعانىنا تاڭدانعان پىشىنمەن قاراعان بولات: «بار، بارا بەر!» — دەپ كەكەسىندەۋ ايتقان، ايتسا دا ونىڭ شىن كەتكەلى جاتقانىن كورىپ، جۇگىرىپ اس ۇيدە وتىرعان اكەسىنە جەتكەن:
اكە، كەلىنىڭ كەتىپ بارادى. — تۇنگى دابىر-دۇبىردان، زاعيپانىڭ تۇرماي جاتقانىنان سەكەم العان ول ورنىنان جەڭىل كوتەرىلىپ، جۇگىرە شىققان. زاعيپامەن دالىزدە توقايلاسىپ قالدى. بەتىنە تۋرا قاراۋعا ءجۇزى شىداماي، كوزىن تايدىرىپ اكەتتى. الدىندا تۇرعان اتاسىنىڭ جولىن كەسىپ، ەسىككە وتە شىعۋعا زاعيپانىڭ دارمەنى جەتپەي، جۇگىرىپ كەلىپ، كەۋدەسىنە باسىن قويىپ، ەڭىرەپ جىلاپ جىبەرگەن.
اتا-اي، مەنىڭ نە جازىعىم بار ەدى؟ الدە ۇلىڭىزعا تاياقتاتۋعا اكەلىپ پە ەدىڭىز؟
زاعيپانى قۇشاقتاپ، بەتىنەن، شاشىنان ءسۇيىپ:
كەشىر، قاراعىم. مەن ءۇشىن كەشىر، ول ءيتتىڭ بالاسىن. مەنى سىيلاساڭ، مىنا تۇرىڭمەن سىرتقا شىعا كورمەشى، اينالايىن. كورگەن جۇرتتان ۇيات-اي! اينالايىن-اي، مەن ءتىرى تۇرسام، تاياق جەگەنىڭنىڭ باسى-اياعى دا وسى بولار. — وسىنى ايتقاندا اكەسىنىڭ سونشاما ۇلكەن باسىن كىشىرەيتە، تاۋسىلا سويلەگەنىن، زاعيپانىڭ يەگىنەن كوتەرىپ، كوزىنە قاراعانىن، كوزىنىڭ جاسىن ءوز قولىمەن سۇرتكەنىن ويلاسا، بولاتتىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ءىشى ءبىرتۇرلى مۇزداپ كەتەدى. زاعيپانى جۇباتىپ، سىرتقى كيىمىن شەشىندىرىپ، ءوز قولىمەن ىلگەن سوڭ بۇعان تەسىلە قاراپ — «ساعان ايتتى نە، ايتپادى نە؟» دەگەندەي، ءۇنسىز جۇمىسقا شىعىپ كەتكەنى باتىپ ەدى. ابدەن امالى تاۋسىلعاندا اكەسىنىڭ «ءلام» دەپ سويلەمەي قوياتىن، نە ۇيدەن شىعىپ كەتەتىن ادەتىن ءبىلۋشى ەدى. سەن ءۇشىن قارشاداي قىزدىڭ الدىندا ۇلكەن باسىمدى ءيدىم، تۇسىنەتىن ساناڭ بولسا، وسى دا جەتەر دەگەندەي ىزعارمەن سۋىق قاراعانى قيناعان. اكەسى ۇيدەن شىعىپ كەتكەن سوڭ اس ۇيدە تەرەزە الدىندا تەرىس قاراپ تۇرعان زاعيپانى سىرت جاعىنان كەلىپ قۇشاقتاپ، قۇلاعىنا «كەشىر...» دەپ سىبىرلاعان. يىعىنان قۇشاقتاعان مۇنىڭ قولىنا جاعىن سۇيەپ، زاعيپا تەرەڭ تىنىستاپ، كوزىن جۇمىپ تۇرىپ قالعان. كىرپىگىنەن جالعىز تامشى جاستىڭ ءۇزىلىپ تۇسكەنىن كورىپ، ءوزىنىڭ دە جانى اشىپ كەتتى. وزىنە قاراتىپ، باۋىرىنا تارتىپ، كوزىنەن ۇزاق ءسۇيىپ، جاتار بولمەگە الىپ كەتكەن...
كەشكە جۇمىستان كەلگەندە اتاسى زاعيپانىڭ كۇلىپ جۇرگەنىن كورىپ، ول وقيعا تۋرالى قايتىپ اڭگىمە قوزعاماعان. تۇندەگى سالدىر-گۇلدىردى ەستىدى مە ەكەن، الدە زاعيپا ايتىپ ۇلگەردى مە ەكەن، اڭگىمەنىڭ بۇگىن شىعۋىنا نە سەبەپشى بولعانىن ويلاپ كەلەدى بولات.
اكە، ەندى ونداي-مۇنداي بولماي تۇرمايدى عوي. جايشىلىقتا ەشنارسە دەمەيمىن عوي، ءوزىڭىز كورىپ ءجۇرسىز، قىزۋلىقپەن بايقاماي قول كوتەرىپ قويعانىم راس.
ونىڭ بار ويلاعانى — سەن اراقتى ازىراق ءىشسىن دەگەنى شىعار. ايتپەسە «قاشان كەلىپ جاتىرسىڭ، قاشان كەتىپ جاتىرسىڭ، كىممەن قىدىرىپ ءجۇرسىڭ؟» دەپ جاتقان جوق. ايتشى، ساعان وسىدان ارتىق قانداي ايەل كەرەك؟
مەن مۇنى شىعارايىن دەپ وتىرعانىم جوق قوي.
ارينە، سەن زاعيپانى شىعارمايسىڭ. ساعان وتە قولايلى، ءبىراق سەنەن ول كەتەدى. وسىنى ۇمىتپا. سەنىڭ مىنا تۇنگى جۇرىستەرىڭە كىم بولسا دا شىدامايدى. قاراعىم، ايەل ادامنىڭ نازاسى جامان بولادى دەۋشى ەدى، جىلاتا بەرمە. ءوزىڭ بايقايسىڭ با، كەيىنگى كەزدە زاعيپا ءتىپتى اجارلانىپ، اشىلىپ كەلە جاتىر. جانىنان وتكەندە كىم دە بولسا مويىن بۇرىپ، سۇقتانىپ قاراماي قالمايدى.
ءيا، ونى بايقاپ ءجۇرمىن.
بايقاساڭ — سول، ەندەشە. ءقوڭىلىن قالدىرا بەرسەڭ، سۋىپ كەتۋى وپ-وڭاي. «ايەلدەر قۇلاعىمەن ەستۋ ارقىلى جاقسى كورەدى» دەگەن ورىس ماقالى بار. ايەل ادامعا كەيدە ايالى الاقان، جىلى سوزدەن باسقا ەش نارسە كەرەك ەمەس. كوڭىلى قاپالانىپ، جابىرقاپ، جالعىزسىراپ جۇرگەن كەزدە ءبىر اۋىز جىلى سوزگە الدانىپ، بىرەۋلەردىڭ ىرقىنا ءتۇسىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس. سەن وسى جايىن ويلادىڭ با؟
مۇنى ەستىگەندە بولاتتىڭ ءىشى سولق ەتىپ، زاعيپانى ۇلبىرەتىپ، الدەكىمدەر قولىنان جەتەكتەپ ەركەلەتىپ، ەرتىپ بارا جاتقانداي، كينوتاسپاداعى باياۋلاتىلعان كورىنىستەي كوزىنە ەلەستەپ كەتتى. ايتارىنىڭ ءبارىن سارقا ايتقان بايبولدىڭ بويى جەڭىلدەپ، شيرىعا ادىمداپ كەلە جاتتى. سودان ۇيگە جەتكەنشە ەكەۋى دە ۇندەمەدى.
ەسىكتى زاعيپا جۇگىرىپ كەلىپ، جايراڭداي كۇلىپ اشتى.
ءتۇ-ۋ، وسىنشا كوپ جۇردىڭىزدەر عوي. مەن ءتىپتى، قورقايىن دەدىم. — ءوزى ۇستىنە بۇرىن بۇلار بايقاماعان جاڭا كويلەك كيىپ الىپتى. اجارى اشىلىپ، قۇلپىرىپ كەتكەن. بۇلاردىڭ وزىنە قاراعانىن سەزىپ، كويلەگىن كورسەتىپ جاتىر.
سىزدەرگە كورسەتىپ، بايعازى سۇرايىن دەپ، باعانا اجار اپايدان اكەلىسىمەن كيىپ الىپ ەدىم. ءالى توسىپ وتىرمىن، ءالى توسىپ وتىرمىن. ىڭعايسىز ەكەن، ءبىر جاققا باراتىنداي، سىقيىپ كيىنىپ العان.
كويلەگىڭ توزعاق، عۇمىرىڭ ۇزاق بولسىن! — اتاسى قالتاسىنا قولىن سالىپ، ىلىنگەنىن كەلىنىنىڭ قالتاسىنا قىستىرىپ، بەتىنەن ءسۇيدى.
ال، ءسىز شە، بولات بايبولوۆيچ جولداس! نە بەرەسىز؟ — ءوزى كۇلىپ تۇر. — اتاسىنىڭ اتىن اتاعان سەندەي كەلىندى كىم كورگەن؟ — بولات تا قالتاسىنان بىر-ەكى قاعاز الىپ، كەلىنشەگىنە ۇستاتىپ، مۇرنىنان قىسىپ ويدى.
و-ھ-و! بۇگىن مەنەن باي ادام جوق. مۇنى قايتسەم ەكەن؟ اجار اپايدان كەشىرەك كەلىپ قالىپ، تاماق ىستەگەن جوق ەدىم. ءبىراق تۇستەگى قۋىرداقتىڭ قالعانى بار. وي، قويىڭىزدارشى، ودان دا وسى بايعازىما مەن سىزدەردى رەستورانعا اپارايىن.
اكە، مىنا كەلىنىڭىز نە ايتىپ تۇر؟ ايتامىن عوي، ءسىز ابدەن ەركەلەتىپ جىبەردىڭىز دەپ.
نەسى بار، بارساق بارايىق. بارۋعا نەمەنە، زاعيپا ەكەۋمىز تۇرمايمىز با؟ الدە رەستوران بىتكەننىڭ ءبارىن سەن جالعىز جايلاۋىڭ كەرەك پە؟ بار، كيىم اۋىستىر. زاعيپاش، سەن وسى كويلەگىڭمەن جۇرگەنىڭ ءجون شىعار.
مۋزىكادان الىستاۋ، شەتكەرىرەك ستولعا كەپ وتىرعان بۇلارعا باسىندا ەشكىم دە نازار اۋدارماعان سياقتى ەدى. بىرتە-بىرتە كەلىپ امانداسۋشىلار كوبەيگەن. بارىنە دە بايبول سارسەن ۇلى الدىمەن زاعيپانى كەلىنىم دەپ ەرەكشە ماقتانىشپەن تانىستىرىپ وتىردى. ولاردىڭ ءبارى دە اينالىپ كەلىپ، زاعيپانىڭ قولىنان ءسۇيىپ، قۇرمەت كورسەتىپ جاتىر. بايبول اقساقال كوزىنىڭ استىمەن ۇلىنا قاراپ قويادى. ول دا زاعيپانى سىيلاپ-كۇتىپ، اس سالىپ بەرىپ، ىجداعاتتى-اق بولىپ وتىر.
پاپا-اۋ، مەنى دە، بىلاي..، بولاشاق عىلىم كانديداتى دەپ تانىستىرساڭشى.
سەنىڭ مەنىڭ ۇلىم ەكەنىڭدى جارتى قالا بىلەدى ەمەس پە؟ زاعيپاشتى تانىستىرۋ كەرەك.
الدارىنداعى استى جەپ بولعان سوڭ بايبول اتا توسىن اڭگىمە باستاعان:
زاعيپاش، قاراعىم، قالاعا ۇيرەندىڭ، ءۇيدى ۇستاۋدى — بىزدەردى — ەكى ەركەكتى كۇتۋدى مەڭگەردىڭ. ەندى قاشانعى ۇيدە وتىراسىڭ، ءىشىڭ دە پىساتىن شىعار. جۇمىسقا تۇر. قالاعان جەرىڭ، كوڭىلىنە العان وقۋىڭ بولسا، ونى ايت. كۇزدە مۇمكىن وقۋعا قۇجات تاپسىرارسىڭ.
ويلانايىن، اتا. — زاعيپا وسىنداي اڭگىمەنىڭ تۇبىندە ءبىر بولارىن ءىشى سەزەتىن. سەزىپ قانا قويمايتىن، ىشتەي اتاسىنا سەنەتىن. مەنى ءتورت قابىرعاعا قاماپ قويۋعا اكەلگەن جوق قوي دەپ ويلايتىن. ءوزىمىز وقىتامىز دەگەن — اپاسىنا بەرگەن ۋادەسى تاعى بار. ونى ۇمىتپاسا كەرەك ەدى. — اتا، مەنىڭ دارىگەر بولعىم كەلەدى. كوكەمنىڭ ارمانى سول ەدى عوي. سونى ورىنداسام دەيمىن، ءبىراق... — زاعيپا ار جاعىن ايتپاي، ءمۇدىرىپ قالدى.
ە-ە! اتاڭ ەكەۋىڭ تىم الىسقا شىرقاپ كەتتىڭدەر عوي.
نەسى بار؟! دايىندال. نەگىزگى پاندەردەن قوسىمشا ساباق بەرەتىن ەكى-ۇش مۇعالىممەن ۇيگە كەلىپ تۇرۋعا ءوزىم كەلىسەيىن. تەك جالقاۋلانباي وقيتىن بول.
ءبىز قايتەمىز؟
ءقايتۋشى ەدىڭ؟ مەديسينا ينستيتۋتى دەگەن وسى قالادا دا بار ەمەس پە؟ ءبىز جۇمىسقا كەتكەندە، بۇل دا ساباعىنا بارادى. بار ايىرماشىلىعى — سول عوي. ەمتيحان ۋاقىتىندا ءۇي تىرلىگىنە ۇلگەرمەي جاتسا، كەزىندە كورەرمىز. اجار اپايدى كومەككە شاقىرارمىز.
بۇلار رەستوراننان شىققاندا ءتۇننىڭ ءبىر شاماسى بولعان ەدى. ۇشەۋى اقىرىن اياڭداپ كەلەدى. ەكەۋى شەتتە، زاعيپا ورتادا، «اتاشى»، «بولاتشى» دەپ انانى ءبىر، مىنانى ءبىر ايتىپ، ءماز. بايبول قاريا ءبىرىن ەستىپ، ءبىرىن ەستىمەيدى. ادامدى قۋانتۋدان يگى ءىس، سول قۋانىشتى كورۋدەن ارتىق راحات جوق شىعار دەپ ويلادى ءقازىر ول. الگىندە زاعيپانىڭ «وقيسىڭ» دەگەندە جۇزىنە ويناپ شىعا كەلگەن قۋانىشتى كۇلكى بۇرىنعى كۇلكىلەردەن مۇلدە باسقا، مۇلدە وزگەشە ەدى. اكە اماناتىن ورىندايتىن شاڭ جاقىنداپ قالعانىن سەزىپ، قۋانىشتان جۇرەگى اتتاي تۋلاعانىن ايتپاي-اق ءبىلىپ كەلەدى ءقازىر. اناسى عوي — قىزى دارىگەر بولىپ شىقسا، بۇكىل اۋدانعا توي جاسايتىنى داۋسىز. بايبول سارسەن ۇلىنىڭ دا ابىرويى اسپانعا ءبىر كوتەرىلەر ەدى. بالكىم، زاعيپانىڭ اكەسىنىڭ ارۋاعى الدىنداعى قارىزى دا وسىلاي وتەلەر. شىركىن، سونداي كۇن تۋار كەز بولساشى!..
سوعىستان كەيىنگى جىلدارى زاعيپانىڭ اكەسىمەن اۋداندا قىزمەتتى بىرگە باستاعان-دى. ول اۋداندىق وقۋ بولىمىندە، ال بۇل اتقارۋ كوميتەتىندە باسشى قىزمەتتە بولعان، تىزە قوسىپ تالاي جىل بىرگە ءجۇردى. وتكىر ادام ەدى، بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي تۋرا ايتىپ تاستاپ، قاراپ وتىراتىن. سول مىنەزى كەيبىرەۋلەرگە جاعىپ، كەيبىرەۋلەرگە جاقپاي، شالعاي اۋىلعا مەكتەپ ديرەكتورى ەتىپ جىلجىتىپ جىبەرگەندە، بۇل ەكى ۇداي كۇيگە تۇسكەن. سودان قايتىپ كوتەرىلە المادى عوي. اراعا ءبىراز جىل تۇسكەن سوڭ بايبول سارسەن ۇلىنىڭ ونى ول ارادان سۋىرىپ الىپ، باسقا جوعارىراق جەرلەرگە ورنالاستىرۋ — قولىنان كەلەتىن. تالاي رەت ءتاۋىر دەگەن ورىندارعا ادام ىزدەگەندە، كوكەيىندە تۇردى دا. ءبىراق مۇمكىن شارۋانى تۇسىنىكسىز سەبەپتەرمەن ىسكە اسىرا الماپ ەدى. كەلە-كەلە «كوزدەن كەتسە، كوڭىلدەن دە كەتەدى» دەگەندەي، ءتىپتى ەسىنەن دە شىعىپ كەتىپتى. الدە، جاسىراق كەزدە ادام مەنمەنشىل، الدى-ارتىن ويلامايتىن بىربەتكەي بولا ما؟ كەزىندە وسى ادامعا نەگە كومەكتەسپەگەنىنە ءوزى ءالى تۇسىنبەيدى. مۇمكىن، بىرەۋلەردەن قايمىققان شىعار، مۇمكىن، جاسىراق كەزدە ءوزىمنىڭ شىققان تاۋىم بيىك بولسىن دەگەن پەندەشىلىكتەن بۇل دا قۇرالاقان ەمەس-تى، سول وزىمشىلدىگى جەڭگەن شىعار... سولاي، سولاي... ونىڭ ىسكەرلىگىن، الاۋلاعان جالىنىن، قابىلەتىن بىلەتىن بۇل، كەزىندە قيانات بولعانىن ىشتەي سەزەتىن... ءوزى قانداي تازا بولسا، ارتىندا وزىنەن دە ءمولدىر، ادال، يمان ءجۇزدى بالالارى قالىپتى. تىرشىلىكتىڭ قاتال زاڭى دا. كەزىندە اكەسىن مويىنداماساڭ، بالاسىن كورىپ، ەرىكسىز مويىنداۋعا تۋرا كەلەر... ارينە، ول قيانات كوردىم دەگەن جوق، ءبىر نارسەدەن اعات باستىم، نە ءوز ورنىم وسى شىعار دەگەن سەنىممەن وزىنە جۇكتەلگەن جۇمىستى جان-تانىمەن اتقارىپ جۇرە بەرگەن. ول وزىنە، ءوز ءىسىنىڭ اقتىعىنا ىشتەي سەنەتىن.
شىندىق، ادىلدىك ءۇشىن جانىن ءۇزىپ بەرۋگە بار-دى. سول سەنىم بالالارىنا دا اۋىسىپتى. زاعيپانىڭ الگىندەگى سوزىنەن وسىنى ۇقتى.
ۇيگە كەلگەن سوڭ تاعى ءبىر شاي ءىشىپ، ءارقايسىسى ءوز بولمەسىنە تاراعان. بايبول اقساقالدىڭ باس جاعىنداعى كىشكەنە شامىن جاعىپ، گازەت وڭىپ بارىپ ۇيىقتاۋ — ادەتى. جاتقاننان كەيىن كوپكە دەيىن زاعيپانىڭ سىڭعىر-سىڭعىر كۇلكىسى، وعان ارا-تۇرا بولاتتىڭ كۇڭگىر-كۇڭگىر داۋىسى قوسىلا ەستىلىپ تۇردى. ءسويتىپ جاتىپ، كوزى ءىلىنىپ كەتىپتى — ءتۇس كورىپ جاتىر ەكەن. تۇسىندە التىن كەزدىك ۇستاپ ءجۇر. ويانىپ كەتىپ اينالاسىن سيپالاپ ەدى، قولىنا الگىندە وقىپ جاتقان گازەتى ءىلىندى. ءتۇسى ەكەنىن سوندا ءبىلدى. «ياپىرىم-اي، ءا، كەزدىك — ەركەك بالا دەۋشى ەدى، نەگە كىردى ەكەن تۇسىمە؟» — دەدى اۋناپ ءتۇسىپ، شامىن ءسوندىرىپ جاتىپ...
You Might Also Like
-
ءومىر — ارقان، جابىساسىڭ ۇشىنا، سوڭعى ءتۇيىن قولدان شىقپاسا ەكەن دەپ...
-
كۇلايحانجان وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەلى بۇل ۇيگە دە كەلىمدى-كەتىمدى كىسى اياعى كوبەيگەن. سارىكەمپىر ونى، ءسىرا دا سەزبەي جۇرگەن جوق. قىدىرماشىلار تاعى قۇر كەلمەي، زامانداستارىن قالاي قولعا ءتۇسىرۋدىڭ جايىن ءبى...
