InfoHub Logo

ءبىر جىگىت بۇرىنعى زاماندا سۋعا قارماق سالىپ ءجۇردى. قارماق سالىپ جۇرگەندە كۇنىندە ءبىر بالىقتان ارتىق تۇسپەيدى. ءبىر كۇنى قارماعىن سالدى، ەكى بالىق ءتۇستى. «ە، قۇداي-اي!»، — دەدى. كۇنىندە بىرەۋدەن ارتىق ءتۇسۋشى ەمەس ەدى، ماعان بۇگىن ەكى بالىق ءتۇستى، مۇنى بەرگەن قۇداي ماعان بىردەمە بەرەر»، — دەدى. قارماعىن كۇندە سالىپ ءجۇردى. كۇنىندە ەكى بالىقتان ءتۇسىپ ءجۇردى. ءبىر كۇندە جىگىت جاتقان جەرىنەن تۇرەگەلىپ، بەتى-قولىن جۋىپ تۇرسا، قارماعىن سالايىن دەگەندە ءبىر سارى يت جۇگىرىپ جىگىتكە كەلدى. جىگىت ايتتى: «ە، قۇداي-اي! قانشا جىلدان بەرى مەن قارماق سالىپ، ءبىر بالىقتان الىپ جەپ جاتۋشى ەدىم، ەندى ماعان، ەكى بالىق ءتۇسىپ تۇرعانى، بىرەۋى ءيتتىڭ نەسىبەسى ەكەن»، — دەدى. ءبىر بالىقتى يتكە بەردى، ءبىر بالىقتى ءوزى جەدى، ءيتتى جولداس قىلدى، ەكەۋى جولداس بولىپ ءجۇردى. ەكەۋىنە ەكى بالىقتان قۇداي قاناعات بەرىپ ءجۇردى. ءسويتىپ، جۇرگەندە ەكى بالىقتان تۇسەدى، ءبىرىن يت جەيدى، ءبىرىن ءوزى جەيدى.

ءبىر كۇنى ءۇش بالىق ءتۇستى قارماعىنا. «ە، قۇداي-اي!»، — دەدى. بىزگە قۇداي تاعى ءبىر سەرىكتى بەرەر». كۇنىندە ءۇش بالىقتان ءتۇستى. ءبىرىن يت جەدى، ءبىرىن ءوزى جەدى، ءبىرىن الىپ قويادى. ەرتەڭىنە ەكەۋى تۇرەگەلىپ، بەتى-قولىن جۋىپ تۇرادى. ءبىر الا مىسىق جۇگىرىپ كەلدى. «ە، قۇداي-اي!»، — دەدى. يت پەن جىگىت ايتتى: «ءبىر ءتاۋىر مىسىق ەكەن»، — دەدى — مۇنى بەرگەن قۇداي تاعى بىردەڭە بەرەر»، – دەدى. تۇندە ۇشەۋى جاتتى، ەرتەڭىنە تۇردى، قارماعىن سالدى، ءۇش بالىق ءتۇستى، ۇشەۋى ءۇش بالىقتى جەدى. ۇشەۋى ءبىر كۇنى اقىلداستى: «ءبىز ءبۇيتىپ جۇرمەيىك، ءبىر مال تابايىق»، — دەدى. جىگىت ايتتى: «يت پەنەن مىسىعىم، مەن ەل-جۇرتتى بىلمەيمىن. مال تاباتۇعىن جەرلەرىڭ بولسا، مال تابىڭدار»، — دەدى. مىسىق ايتتى: «مىنا جاقتا ءبىر باي بار، مىنا ءيتتى ماعان قوسىپ بەر، مەن مىنا سۋدان وتە المايمىن، يت مەنى ارقاسىنا مىنگىزىپ ار جاققا الىپ شىقسىن. ار جاقتاعى بايدىڭ ءبىر زىمىرىق تاسى بار دەدى، سونى الىپ كەلەيىن، سونى الىپ كەلسەم قۇداي بىزگە مال دا بەرەر، باس تا بەرەر». يت پەن مىسىق ەكەۋى كەتتى. يت ارقاسىنا مىنگىزىپ مىسىقتى ار جاققا الىپ ءوتتى. مىسىق يتكە ايتتى: «ءيتىم، سەن وسى ارادا جاتا تۇر، مەن اۋىلعا بارىپ كەلەيىن». مىسىق اۋىلعا جۇگىرىپ كەلەدى، اۋىلعا كەلسە، اۋىل اس بەرىپ جاتىر ەكەن. مىسىق كەلدى دەپ، اركىم ەت بەردى. مىسىق ەتكە تويدى، ءبىر قاۋىم ەت جەپ الدى. جۇگىرىپ قايتتى، يتكە كەلدى. «ءيتىم — دەدى، — مىنا ەتتى جەپ سەن وسى ارادا جاتا تۇر. سەن اۋىلعا بارساڭ، يت تالاسا بەرەر، مەن ساعان تاماق اكەپ بەرەيىن. مەن اۋىلعا بارسام «مىسىعىم، مىسىعىم» دەپ اركىم ەت بەرەر»، — دەدى. مىسىق جۇگىرىپ اۋىلعا باردى. اركىم ەت بەردى، مىسىق كەلدى دەپ. مىسىق ءبىر قاۋىم ەتتى جەپ يتكە اكپەلىپ بەردى. «سەن وسى ەتتى جەپ جات»، — دەدى. مەن بارىپ زىمىرىق تاستى الىپ كەلەيىن». جۇگىرىپ كەلدى بايدىكىنە. باي ايتتى: «ۇرى مىسىق كەلدى، زىمىرىق تاستى ۇرلاپ كەتەر». كۇڭدەر ونى، قۋىپ جىبەردى مىسىقتى ۇيگە جولاتپاي. مىسىق ەسىتتى دە كەتىپ قالدى. باي ايتتى: «زىمىرىق تاستى الىپ بەر، مىسىق ونى ۇرلاپ كەتەر، اۋزىما سالىپ جاتايىن». مىسىق بايدىڭ ايتقانىن ءبىلدى. باي زىمىرىق تاستى اۋزىنا سالىپ ۇيىقتادى.

جۇگىرىپ مىسىق تۇندە قايتىپ كەلدى. باي شالقاسىنان جاتىر، مىسىق كەلىپ كەۋدەسىنە شىعىپ وتىردى. مىسىق قايتىپ ءتۇستى جەرگە، قۇمانداعى سۋعا قۇيرىعىن مالىپ الدى، بايدىڭ كەۋدەسىنە شىقتى. سۋعا مالعان قۇيرىعىن ۇيىقتاپ جاتقان بايدىڭ تاناۋىنا تىعىپ الدى. باي تۇشكىرىپ قالدى، اۋزىنان زىمىرىق تاس ۇشىپ جەرگە ءتۇستى. مىسىق زىمىرىق تاستى الىپ قاشتى. باي قۋىپ-قۋىپ جەتە الماي قالدى. مىسىق جۇگىرىپ يتكە كەلدى. مىسىق ايتتى: «زىمىرىق تاستى الىپ كەلدىم». يت ايتتى: «جۇرەيىك» دەدى. ءيتتىڭ ارقاسىنا ءمىندى مىسىق. سۋدا ءجۇزىپ يت ءجۇردى. كەلە جاتىپ، سۋدىڭ ورتاسىندا مىسىققا ايتتى يت: «زىمىرىق تاستى ماعان بەر. مىسىعىم، الىپ كەلگەن جاقسى اتىن سەن ال، اپاراتۇعىن جاقسى اتىن مەن الايىن». مىسىق يتكە ايتتى: «ءيتىم، مەن زىمىرىق تاستى ساعان بەرەر ەدىم، سەن سۋدا ءجۇزىپ كەلەسىڭ، سەن اۋزىڭدى اشىپ وتىراسىڭ، اۋزىڭنان سۋعا ءتۇسىپ كەتەر». يت ايتتى: «بەرمەسەڭ، مەن سەنى سۋعا تاستايمىن» دەدى. مىسىق قورىقتى، يتكە تاسىن بەردى. سۋدىڭ شەتىنە جەتىپ كەلگەندە ءيتتىڭ اۋزىنان زىمىرىق تاس سۋعا ءتۇسىپ كەتتى. سۋدان شىعىپ يت پەن مىسىق جىلاپ جىگىتكە كەلدى. مىسىق ايتتى جىگىتكە: «زىمىرىق تاستى الۋىن الىپ ەدىم. يت يتتىگىن قىلدى. سۋدىڭ ورتاسىنا كەلگەندە «زىمىرىق تاستى ماعان بەر» دەپ يت ايتتى. سۋدان شىققان سوڭ بەرەيىن دەپ ەدىم، وعان بولمادى، ايتقان سوزگە كونبەدى، سۋدىڭ ورتاسىندا بەر دەدى، بەرمەسەڭ، سۋعا تاستايمىن دەدى. قورىققان سوڭ زىمىرىق تاستى بەردىم. ءيتتىڭ اۋزىنان سۋعا ءتۇسىپ كەتتى».

جىگىت يتكە ۇرىستى. مىسىق ايتتى: «ۇرىسپا، قۇداي بەرسە زىمىرىق تاس تابىلار»، — دەدى. ۇشەۋى قارماق سالىپ ءجۇردى. ۇشەۋى ءبىر بالىقتان الىپ جەپ ءجۇردى. ءبىر كۇنى جىگىت سۋعا قارماق سالدى. ءبىر سوقىر شاباق ءتۇستى قارماعىنا. جىگىت ايتتى: «سوقىر شاباق ءتۇستى»، – دەدى. مىسىق ايتتى: «كوزىن نەعىپ شىعاردى، قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن؟». شاباققا ءتىل ءبىتتى. جىگىت ايتتى شاباققا: «كوزىڭ نەعىلىپ شىقتى؟». شاباق ايتتى: «ءبىر يت پەنەن ءبىر مىسىق زىمىرىق تاستى الىپ كەلە جاتقاندا سۋدىڭ شەتىندە جۋساپ تۇرعانىمدا ءيتتىڭ اۋزىنان تاس ءتۇسىپ كەتىپتى. سوندا زىمىرىق تاس ءتيىپ كوزىم شىقتى»، — دەدى. جىگىت ايتتى: «زىمىرىق تاس كوزىڭە تۇسكەندە قاي جەردە بولدىڭ؟». بالىق قاي جەر ەكەنىن كورسەتتى. جىگىت ايتتى: «سەن جەردەن زىمىرىق تاستى تابارمىسىڭ، بالىعىم؟» بالىق: «تابارمىن، — دەدى. — مەنى قويا بەر، مەن تاۋىپ اكپەلىپ بەرەيىن»، — دەدى.

بالىقتى قويا بەردى جىگىت. بالىق شولپ ەتىپ ءجۇزىپ كەتتى. مىسىق جۇگىرىپ بارىپ بالىقتىڭ تۇسكەن جەرىنە قاراپ تۇردى. مىسىق بالىقتىڭ بارعان جەرىن كوردى. بالىق بارىپ زىمىرىق تاسقا تيگەنىن كوردى. مىسىق ايتتى جىگىتكە: «زىمىرىق تاس جاتىر ەكەن. جىگىت ايتتى: «قانەكي؟». مىسىق ايتتى: «مىنە، جاتىر» دەدى. مىسىققا جىگىت ايتتى: «قايتىپ ونى الارمىز». مىسىق ايتتى: «يت الماسا، ءبىز الا الماسپىز». مىسىق يتكە تاستىڭ جاتقان جەرىن كورسەتتى. يت مەن الايىن دەپ سۋعا سۇڭگىپ ءتۇسىپ كەتتى، زىمىرىق تاستى الىپ كەلدى. مىسىق ايتتى جىگىتكە: «قۇداي بىزگە ەندى مال-باس بەرەر».

جىگىت كەشكە تازا شومىلدى. زىمىرىق تاستى قوينىنا سالىپ جاتتى. «ە، قۇداي، مال بەر، باس بەر، ءومىر ۇزاق جاس بەر»، — دەپ تىلەۋ تىلەدى قۇدايدان. قاتتى ۇيىقتادى، ەرتەڭىندە تۇردى. جاقسى قاتىن قوينىنا جاتقان، ۇستىنە ءۇي تىگىلگەن، استىنا توسەك سالىنعان، مىڭ جىلقى بىتكەن، مىڭ قوي، مىڭ سيىر بىتكەن، مىڭ تۇيە بىتكەن، مىڭ ەشكى بىتكەن. ءبىر قارا جورعا ات، كۇمىستەن ەر-توقىمى بار، كۇمىستەن جۇگەنى بار، كۇمىستەن قۇيىسقانى بار، ءۇيىنىڭ جانىندا بايلاۋلى تۇر ەكەن. ەردىڭ قاسىندا كۇمىس مىلتىق تۇر. ەرتەڭ تۇردى، مالى كوپ باي بولدى. قارا جورعا اتقا ءمىنىپ، اڭ اۋلاۋعا كەتتى. كۇندە قاتىن ۇيىندە جالعىز قالادى، ءوزى كۇندە اۋلاعالى كەتەدى. مالىن ادام باقپايدى، ءوزى كەلىپ، ءوزى كەتىپ جۇرەدى. ءبىر كۇنى تاعى اڭ اتقالى كەتتى. ول كۇندە قاتىن جالعىز وتىرادى ەكەن. ءبىر كەمپىر كەلەدى. قاتىن ايتتى: «نە قىلىپ جۇرگەن كەمپىرسىڭ؟» — دەدى. كەمپىر: «ءبىر بەيشارا كەمپىرمىن»، — دەدى. قاتىن ايتتى: «ەندى قايدا باراسىڭ؟». كەمپىر ايتتى: «ءبىر بيشارا كەمپىرمىن» دەدى، — تۇرار ءۇيىم، بارار جەرىم جوق. سەن، بالام، جالعىز ەكەنسىڭ، سەرىك بولىپ تۇرايىن، باسىڭنىڭ ءبيتىن قاراپ بەرىپ تۇرايىن». كەمپىر تۇردى. كەشكە باي دالادان كەلدى. «بۇل نە قىلعان كەمپىر؟» — دەدى. قاتىن ايتتى: «ءبىر بەيشارا كەمپىر، مەن سەرىككە الدىم». كەمپىر قاتىنمەن ۇيدە وتىرادى. ءبىر كۇنى بايى اڭ اۋلاپ كەتسە، ءبىر ادام قاشىپ كەلەدى، شاڭ شىعادى. قاشىپ بۇ ادام جىگىتكە كەلدى. جىگىت سۇرادى: «نەعىلعان ادامسىڭ؟» — دەدى. «نەعىلعان ادام بولايىن، ارتىمنان ءورت كەلەدى، ءورتتىڭ الدىنان ءبىر ايداھار كەلەدى. سول ايداھاردان قورقىپ قاشىپ كەلەمىن»، — دەدى. جىگىت ايتتى: «قورىقپا، ايداھاردى مەن اتايىن!». جىگىت اتتان ءتۇستى. مىلتىعىن قۇرىپ وتىردى. ايداھار جەتىپ كەلگەندە جىگىت اتىپ جىبەردى. ايداھار ەكى ءۇزىلىپ ءولىپ قالدى. قاسىنا كەلگەن كىسى ايتتى: «سەنىمەن قۇداي دەسكەن تامىر بولامىن، ساعان ءبىر پالە جولىقسا، مەنى ىزدەپ تاپ، اتىم مەنىڭ — جىلان بابا. امان بول، ەندى!» — دەپ ايىرىلىپ كەتتى. جىگىت كەشكە ۇيىنە كەلدى. ەرتەڭىنە تۇرىپ قاتىنىنا ايتتى: «ە، قاتىنىم» دەدى. وسى كەمپىر نە قىلعان كەمپىر؟ زىمىرىق تاستى ۇرلاپ كەتپەسىن!» جىگىت تاعى دا اڭ اۋلاي كەتتى.

كەمپىر ايتتى قاتىنعا: «بالام، مەن سەنەن كەتەمىن. قۇداي دەسىپ تۇرىپ ەدىك، مەن كوڭىلىمدى اققا ساناپ ەدىم. بىرەۋدىڭ كوڭىلى بىرەۋدىكىندەي بولمايدى ەكەن. ەندى مەن كەتەيىن». جىگىتتىڭ قاتىنى ايتتى: «نەگە وكپەلەدىڭىز؟». كەمپىر ايتتى: «مەن وكپەلەدىم، سەندەردىڭ مەنەن جاسىرعاندارىڭ بار ەكەن». كەمپىر ۇيدەن شىعىپ كەتتى. قاتىن تىسقارى شىقتى. «كەتپە، — دەدى. — سىزدەن كوپ جاسىرعان نارسەم جوق ەدى، جاسىرعان كىشكەنە نارسەم بار ەكەن، سونىمدى كورسەتەيىن». زىمىرىق تاستى ساندىقتان الدى، كەمپىرگە كورسەتتى. كەمپىر: «كورەيىن»، — دەپ قولىنا الدى، سونان سوڭ اۋزىنا قاعىپ سالىپ، جوعالىپ كەتتى.

كەشكە جىگىت كەلدى، قاتىن جىگىتكە ايتپادى. ەرتەڭىنە جىگىت تۇرەگەلسە، مال دا جوق، ءۇي دە جوق، قاتىن دا جوق، ءبارى دە جوق جىگىتتىڭ جالعىز ءوزى قالعان.

جىگىت ەرتەڭىنە تۇرىپ، بەتى-قولىن جۋىپ، قۇدايعا نالىس قىلىپ جىلاعان. «مەنىڭ ءبىر تامىرىم بار ەدى، سونى ءبىر ىزدەسەم ەكەن». ىزدەپ كەتەدى. ءبىر زامان بولعاندا ىزدەپ تاپتى. ءبىر جىلقىشىعا كەلدى. «بۇل كىمنىڭ جىلقىسى؟» — دەدى. «جىلان بابانىڭ جىلقىسى». «سەن جىلان بابانىڭ نەسى ەدىڭ؟» «جىلان بابانىڭ دوسى ەدىم». جىلقىشى ايتتى: «ەندى قايدا باراسىڭ؟» «جىلان بابانىكىنە بارامىن». «بارعاندا تامىرىڭنان نە سۇرايسىڭ؟». «نە سۇرارىمدى بىلمەيمىن، قايدان بىلەيىن نەسى بارىن؟». جىلقىشى ايتتى: «ايتايىن! تامىردىكىنە بارارسىڭ، بارعاندا تامىرىڭ ايتار جىلقىمنىڭ جارىمىن الىپ كەت دەپ. سەن ونى الماعايسىڭ. ءبىر ەرمەك تاسى بار، سەن سونى سۇرا. وزگە نارسە بەرسە الما! ول تاستى ساعان بەرسە، مال بىتەر، باس تا بىتەر». جىلقىشىدان شىقتى، بارىپ-بارىپ جىلان بابانىڭ ۇيىنە كەلدى. ءۇيىنىڭ ارتىنا كەلىپ ەدى ەكى جىلان شىقتى. اتىنان ءتۇستى. جىلان بابانىڭ ۇيىنە كىردى. ەكى جىلان قوينىنا ەندى، قونىشىنان شىقتى. توسەك ۇستىندە ەكى جىلان جاتىر ەكەن. جىلانداردىڭ ءبىرى سىلكىندى، قۇبىلىپ جاتىر ەكەن، تۇرىپ كىسى بولدى، جىلان بابا بولدى، امانداستى، ەسەندەستى. بۇل ءۇيدىڭ ىشىندەگى جىلاندار ءبارى كىسى بولدى. ءبىرى — قاتىنى بولدى، ءبىرى — كەلىنى بولدى، ۇلى دا بولدى، قىزى دا بولدى. توي قىلدىلار، جاقسى اس بەردىلەر. ەرتەڭ تۇردىلار. جىلان بابا سۇرادى: «تامىرىم، نە سۇراي كەلدىڭ؟» جىگىت ايتتى: «سەنىڭ مەن ىشتەمەڭدى بىلمەيمىن». جىلان بابا ايتتى: «جىلقىمنىڭ جارىمىن بەرەيىن، ال»، — دەدى. جىگىت ايتتى: «جوق، جىلقى وزىمدە كوپ، بەرسەڭ ەرمەك تاستى بەر ماعان». جىلان بابا ەرمەك تاسىن الىپ بەردى.

«بۇ ەرمەك تاسىم ساندىقتىڭ ىشىندە ەكەن، سەن ۇيىڭە كەلسەڭ، ونى اش، ۇيىڭە بارماي ساندىقتىڭ اۋزىن اشپا!».

جىگىت ۇيگە كەتتى، ۇيىنە جەتكەندە اۋزىن اشتى. ساندىقتىڭ ىشىنەن مال دا شىقتى، باس تا شىقتى. باي بولدى. مىڭ جىلقى ءبىتتى، مىڭ تۇيە ءبىتتى، مىڭ سيىر ءبىتتى، مىڭ قوي-ەشكى ءبىتتى. باي بولىپ، بارشا مۇرات باسىنا جەتتى.

---