InfoHub Logo

مەن وندا ۋچاسكەلىك سلەدوۋاتەلدىڭ ءتىلشىسى ەدىم. قارقارا جارمەڭكەسىندە پادباركوۆ دەيتىن ۋچاسكەلىك پريستوپ تۇراتىن. قازاق ونى «اقجەلكە» دەيتىن. ءيۋلدىڭ جەتىسى كۇنى پريستوپ بولىستاردى جينادى. بولىستارعا «يۋن جارلىعىن» وقىدى. مەنى قازاقتارعا ۇعىندىرۋعا قوستى. مەن قاعازدىڭ جازىلۋىنشا ۇعىندىرىپ كەلە جاتىپ، «تىل» دەگەن ءسوزدى بىلمەيدى ەكەم، توقتالدىم دا قالدىم. ونى پريستوپ ۇعىندىرعان سوڭ بارىپ، ءتۇسىندىم. قازاقتارعا ءتۇسىندىردىم. بولىستاردىڭ ءوڭى قۇپ-قۋ بولىپ كەتتى. «ءبىز ەلسىز ەشنارسە جاساي المايمىز» دەدى. پريستوپ بۇيرىعىنىڭ تىعىزدىعىن ايتىپ، ءۇش كۇن ماۋلەت بەردى.

ەرتەڭىندە بازارعا ءبىر جان كەلمەدى. كۇندە توپىرلاپ جاتاتىن جارمەڭكە كوشكەن جۇرتتاي جىم-جىرت بولىپ، قۇلازىدى دا قالدى. ول كۇنى كۇن جاۋدى. كەشكە تامان ءبىر بولەك قارا بۇلت كەگەندى باسىپ، قۇزدىڭ باسىنا بارىپ جوعالىپ كەتتى.

ءيۋلدىڭ توعىزى كۇنى پريستوپ بازاردان ات ايداتا باستادى. جان-جاققا (ەلدىڭ كۇدىكتى جەرىنە) ادامدار شاپتىرىپ، سولدات شىعارىپ، اپالاڭ-توپالاڭ بولدى. سول كۇنى بەسىن ۋاعىندا كۇن جاۋدى. كۇن جاۋعان سوڭ بولىستار قايتىپ كەتىستى.

ەل قوبىراپ كەتىپتى: «پريستوپكە ايىرپىلان كەلىپتى، انەۋ كۇنى بۇلتتاتىپ كەلگەن تۇرىكتەر ەكەن، داۋىلداتىپ، جاڭبىرلاتىپ كەتىپتى-مىس»، «قازاققا تيمە دەپتى-مىسپەن» ەل ەلەڭدەپ كەتتى. پريستوپتىڭ وتريادى ۇزاقتىڭ ءۇيىن ءتىنتىپ كەلدى. ەشنارسە العان جوق، ۇزاق ۇيىندە جوق ەكەن. البان بوپ اقبەيىتكە جينالىپ، جامەڭكە بوز بيە سويىپ، بالا بەرمەسكە باتا قىلادى. جامەڭكە—جەتپىس بەستەگى ۇزاقتىڭ ۇزەڭگىلەس جولداسى، شەشەن، العىر كىسى ەدى.

ءيۋلدىڭ 11 كۇنى. بۇگىن—پريستوپتىڭ بەرگەن ماۋلەتىنىڭ جاۋابى بەرىلەتىن كۇن. باۋىرىنان سيگەن ەركەك قالماي، البان ايتتوبەگە جينالىپ، ۇلىققا جاۋاپ بەرمەك بولادى. «نە قىلامىز، بەرمەگەندە قايدا بارىپ قۇتىلامىز؟» دەگەن ءسوزدىڭ تياناعىن ۇزاق ايتۋعا قويادى.

ۇزاق بۇرىن مەحانوۆ پريستوپپەن ۇرىسىپ، ءۇش جارىم اي اباقتىعا كەسىلگەن، بارلىق پروۆاسىنان ايىرىلعان ادام بولاتىن جانە ۇزاقتىڭ قالماققا بەدەلى بار ادام.

ۇزاق ايتادى:—جىگىت بەرمەلىك، قالماققا ءوتىپ كەتەمىز، ەڭ كەمىندە ءۇش جىل جان ساقتاتام، ءۇش جىلعا دەيىن مۇنىڭ ءوزى دە ءبىر جايلى بولادى،—دەيدى. جۇرت وسىعان قول قويادى.

«ۇلىققا جاۋاپتى كىم بەرەدى؟» دەگەندە: «تۇرلىقوجا، ايتباي، سەرىكباي ۇشەۋى جاۋاپ بەرسىڭ» دەگەنگە كەلدى. ۇشەۋى بىر-بىرىنە:—«ءسوزدى سەن باستا، سەن باستامەن» تۇرىپ الادى. ءسوز جازىلىپ جانە كوپكە كەلەدى. كوپ: «ۇزاق ءبىلسىن» دەيدى.

ۇزاق:—جامەڭكە ايتسىن،—دەيدى. جامەڭكە سەرىكبايعا سىلتەيدى.

سەرىكباي—ادەمى ساۋكەلە ساقالدى، نۇرلى، مايدا ءتىلدى، شەشەن كىسى ەدى. جينالعان ەل تۇتاسىمەن ءجۇرىپ، قارقاراداعى پريستوپقا كەلدى. سوندا جينالعان حالىق قاراسى بەس مىڭداي ەدى. قاراپ تۇردىق، قالىڭ كىسى قارقارانى باسىپ كەتتى. پوليسيا ەلدى قامشىلاپ كەيىن قايىردى. ەل قامشى كوتەرگەن جوق. دۇكەن اشىق، ءبىر جان سىرىڭكە العان جوق.

جامەڭكە، ۇزاق باتا قىلعان ايتتوبەدە قالىپ، ەلدى قايىرعاندى كورىپ، قايتىپ كەتىسەدى. ەل بىرەسە ارى، بىرەسە بەرى ءجۇرىپ، ۇيلىعىپ، تۇرىپ الىستى. اياعىندا ەلدى پريستوپ اتتان ءتۇسىردى. ءبارىن دە وتىرعىزدى. «كوپ ىشىنەن ءبىر-اق كىسى كەلىپ جاۋاپ بەرسىن» دەدى. قازاقتان: «ءۇش كىسى جاۋاپ بەرەمىز» دەدى. پريستوپ: «ماقۇل» دەدى. جاۋاپ بەرۋگە باستاپقى شاقىرىلعان تۇرلىقوجا، ايتباي، سەرىكباي ۇشەۋى كەلدى. ەل ارتىنان ەنتەلەپ، جاياۋ سىعىلىپ، باسىپ كەتتى. پوليسيا ۇرىپ-سوعىپ، قىلىشتارىن جارقىلداتىپ، ازەر توقتاتىپ تۇر. مەن ءدال سول، الدىڭعى توپتىڭ ىشىندە بۇعىپ تۇرمىن.

پريستوپ مەنى ىزدەپتى. ىرىسقۇل مامىربايەۆ پادباركوۆ دەگەن سۋان جىگىت (مامىرباي ۇلى فاميلياسىن الگى پريستوپتىڭ فاميلياسىنا سايكەستەپ وزگەرتكەن ەدى) شاقىرىپ كەلدى، ۇلىقتاردىڭ قاسىنا باردىم. پريستوپ پودباركوۆ، ونىڭ ورىنباسارى پلوتنيكوۆ، قاراقولدىڭ پريستوپى كراسنەنكوۆ، ۋچاسكەباي سۋديا مولچيەۆسكيي، سلەدوۋاتەل سمەرنوۆ، مەدەسينيسكيي نازراتەل انانەيەۆ دەگەندەر تۇر ەدى. سلەدوۋاتەل سمەرنوۆتىڭ قولىندا فوتوگرافيا جابدىق بار، ول قۇرىپ، دايىندالىپ جاتىر.

بوركى قولىندا، سەرىكباي ءسوزدى مايدالاپ، ىزەكتەپ تۇر:

—كوپ بىلەدى، جۇرتتىڭ ءىسى، جۇرتقا اۋىر ءتيىپ تۇر، جۇرت ءوز اۋزىمەن ايتسىن، بالا بەرەسىڭدەر ما؟—دەگەندە، كوپ:—جوق، جوق!—دەپ شۋ ەتە ءتۇستى.

ۇستىندە كوگال شىت شاپانى بار تۇرلىقوجا:

—توقتا، ولاي ەمەس،—دەپ ءسوزدى الىپ كەتتى. —«حان ادىلىنەن تايسا، قاراشاسى بۇزىلادى» دەگەن، ءبىز ورىسقا قاراعانعا ەلۋ جىل تولعان جوق، ەلۋ جىلعا دەيىن سالدات الماقشى ەمەس ەدى، ودان تاندى. ءبىر سوم جيىرما تيىننان ارتىق تۇتىننەن رامات الماق ەدى، بيىل 21-45ء-تىڭ اراسىنا كەلگەننەن الىم الدى، ارتىق الدى. جەردى الدى، قونىستى الدى، سۋدى الدى، اش ورىستى الىپ كەلدى، ءوز جەرىمىزدى وزىمىزگە ساتتى!—دەپ، تاعى ءبىر وسىندايلاردى «ءبىر» دەپ، «ەكى» دەپ داۋىستاپ ءوزى ساناپ تۇردى. ءبىتىپ، ايتىپ كەلىپ:

—ءبىز بالا بەرە المايمىز! راس پا؟—دەپ ەدى، تۇرعان كوپ: «راس، راس!» دەپ ايقايدى اسپانعا شىعاردى. كوپتىڭ قوزعالىسى قوزىپ كەتتى. كوپتىڭ ورتاسىنان ءبىر شال وگىزىن جەتەلەپ كەلىپ قالعان ەكەن:

—كىم بولسا دا، «بالا بەرەم» دەگەندى مەن جارىپ ولتىرەم،— دەپ پىشاعىن سۋىرىپ الدى.

—پاتشا بالا الماسىن، مال السىن، بالا السا، قولىنا جابدىق بەرسىن. ۇرىستا ور قازىپ، شەپكە ۇستالىپ، قويشا قىرىلعان شا، جاستىعىن الا جاتاتىن بولسىن! استىنا ات، قولىنا قارۋ بەرىلسىن، جۇرت وسىنى تىلەيدى!—دەدى تۇرلىقوجا.

ايتباي دا كىبىرتىكتەپ، بىردەمەنى ايتتى. ءبىراق دۋ ونىڭ ءسوزىن ەستىرمەدى. نامازدىگەردە ەل تارادى.

جايلاۋ. ەل ات-ايعىرىن ۇستاي باستاپتى. بوزبالا كيىنە باستاپتى. وسىمەن بىر-ەكى جۇما ءوتىپ كەتتى.

جارمەڭكەدە تۇراتىن سۇلتانمۇرات دەگەن ساۋداگەر سارت بار ەدى. سوعان عانا 5-6 قازاق اندا-ساندا كەلىپ-كەتەدى. ءبىر كۇنى «قازاق بۇزىلىپتى» دەگەن ءسوز دۇڭك ەتتى. بۇل حابار ەلدى كوتەرىپ جىبەردى. «قىرعىزعا كىسى جىبەرىپ، حابار سالىپتى-مىس. قىرعىزدىڭ بۇعىسىندا باتىرقان، قىدىر، ساۋدامبەككە ەلدەر حات جازىپ، نە بولىپ جاتقانىن سۇراستىرىپتى-مىس. قازاق كوتەرىلىسىنەن سۇلتانمۇرات حابار الىپتى-مىس» دەپ حابار ارتىنان حابار تارالا بەردى.

ەل سىرنە قىلا باستادى، تۋمىش ىستەي باستادى. استىق پىستى، ورىلمادى، ءشوپ شابىلمادى، ناۋقان، شارۋا، قىس قامى جايىنا قالدى. ەلدىڭ موينى بوساپ، ءسوز اڭديتىن بولدى.

اۆگۋستىڭ بەسىندە اسىداعى قىزىلبورىك كوتەرىلدى، سپەسىك الا كەلگەن پريستوپتى ۇرىپ-سوعىپ، 17 ورىستىڭ جاۋ جاراعىن الىپتى. ەندى جاركەنت ۋەزىنە قارايتىن قىزىلبورىك قوبىرادى. «قىزىلبورىك اتاۋلىنى ورىس ۇستايدى» دەپتى. قىزىلبورىكتەر تۋمىش قىلا باستادى. پروكوردىڭ جولداسى كراۆچەنكو البان كىسىلەرىن (جوعارى جينالىستاعى سويلەگەندەردىڭ سۋرەتىن سالىپ العان ەمەس پە ەدى) ۇستاي باستادى. ۇزاقتى، جامەڭكەنى، ءابدىحالىقتى، سەرىكبايدى، اۋباكىردى، تۇرلىقوجانى، الدابەرگەندەردى ۇستادى. ۇزاق، جامەڭكەلەردى قاراقولعا جىبەردى. ءتورت كۇننەن كەيىن «جامەڭكە ءولدى» دەپ حابار كەلدى. قاتىن-بالاسى سۇيەگىن الۋعا لۇقسات تىلەپ، جارمەڭكەدەگى پروكرورعا كەلدى. ول قولىنا قاعاز بەرمەي:

—بارىپ، وزدەرىڭ الا بەرىڭدەر،—دەدى. قاراقولعا كىسى جىبەرگەن، سۇيەگىن بەرمەپتى. وبلىسقا جاندارالعا تەلەگرامم بەردى.
جاندارال لۇقسات قىلمايدى. ەل ودان ارى وشىگىپ كەتتى، ەل ابدەن جاۋىقتى.

اۆگۋستىڭ ونىندا قاراشىعاناقتا (نارىنقولدىڭ قاسى) ءبىر ادامدى بىرەۋ ءولتىرىپ كەتىپتى. سۋدياعا، سلەدوۋاتەلگە حابار كەلدى. مۇنى سويۋعا جۇردىك، سويىلدى، كىسىدەن ولگەن ەكەن. قايتىپ كەلە جاتقاندا سارىجازدا بىزگە ات جەتپەي، ساتىپالدى دەگەن دوحتىر ەكەۋمىز قالىپ قويدىق، پوشتاعا كەلدىك. پوشتاشى ۇيىندە ەكەن، ءبىزدى سالقىن قارسى الدى. كۋلاكوۆ دەگەن اعاش تىلەتىن زاۋىتى بار، قازاقشا مال جيعان ءبىر ورىستىڭ بايى ەدى، قازاقتار ءولتىرىپ كەتىپتى. «سەندەرگە ات بەرە المايمىن» دەدى. ءوزى تانىس ەدى، تانىستىعىمىز جايىنا قالدى. ونىڭ ۇستىنە كەڭسۋ، شىرعاناق، تالدىداعى ومارتالاردى قازاقتار شاۋىپ كەتىپتى. اۆگۋستىڭ ون ەكىسىندە اسىدا پريستوپ ءولىپتى. وسىنىڭ ءبارىن ايتتى. جالپاڭ
قىپ ات الدىق. پار ات جەكتى، جامشىگى قازاق. 35 شاقىرىم ەدى، قاتتى ءجۇرىپ كەلەمىز، سارى جازىق، ەل جوق.

جەلقارقاراعا كەلدىك، جارمەڭكە كورىنبەيدى. ون-ون بەس رەت سيرەك-سيرەك مىلتىق داۋسى ەستىلدى. جارمەڭكە جەلكەسىنە شىعا كەلسەك، قارقارا سۋىنىڭ باتىس جاعى، كوكدوڭگە قالىڭ جىلقى قاپتاپ كەتىپتى. ءبىر جان جوق، تاپ-تازا، ەلسىزدە جالعىز ءبىز عانا. قارقاراعا جاقىنداعاندا اداقتاپ ءار جەردەن كىسى كورىندى، جىلقى قۋعان، جوسىپ شاپقان، ۇيلىققان توپ. بىرەۋىنەن ءتىل الۋعا ىنتىق بولىپ كەلەمىز. بىزگە ءبىر ۇشەۋ جولىعا كەتتى، داركەنباي (الامان) دەگەن شال. سالەم بەردىك.

—انا جىلقى نە؟—دەسەك، ول:

—جىلقى ەمەس، كىسى. باعانا قارقاراعا شاۋىپ، اتىس بولىپ، الا الماي، سىرىلىپ اناۋ دوڭگە بارعانى، كەشكە شاپپاق. قارقاراعا باراسىڭدار ما؟ وندا قازاقتان ەشكىم جوق، بوسىپ شىقتى،—دەدى.

—ءبىزدىڭ ءۇي قايتتى؟—دەدىم.

—ءسىزدىڭ ءۇي تۇرعان كورىنەدى، ادامى بار سياقتى،—دەدى. ۇيدە بايگە اتىم قالعان، تۋىسقانىم بار، ساتىپالدىنىڭ بالا- شاعاسى بار، ساستىق. ساتىپالدىعا:—ەندى قايتەلىك؟—دەپ ەم،

—ويباي، قاتىن-بالا قالدى!—دەپ زىر ەتە ءتۇستى.

—سەن بارساڭ، مەن دە بارام،—دەيمىن،—مىنا جىلقى قۋعان كىم؟—دەسەم،

—ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ بالالارى عوي، شالكودەدەگى التىنكەندەگى كانتر دەگەن ورىستىڭ (ورىس بولماسا كەرەك) جىلقىسى. بازارعا اكەلە جاتقان جەرىنەن ءوزىن ءولتىرىپ، جىلقىسىن الىپ بارادى،—دەدى. ونان ارى شوشىدىق. مەن اتىما مىنگىم كەلەدى. ويتكەنى جاياۋمىن. ساتىپالدى بالا-شاعاسىن كورمەك بولادى. سان دالىپ كوپ تۇردىق. يۋ-قيۋ كىسى شاۋىپ ءجۇر. اياعىندا «تاۋەكەل!» دەپ جونەلدىك.

جارمەڭكەگە جاقىنداعاندا باسى قىپ-قىزىل بىرەۋ (جاياۋ) ساندالىپ كەلەدى. بۇل—الگى ولتىردىك دەگەن كانتر. باسى قارىس ايىرىلىپ كەتىپتى. تانىس ەدى:

—نە بولدى؟—دەسەم:

—سەندەردىڭ قازاقتارىڭ قىلدى،—دەدى. ونان ارى شوشىدىق. كوشەنى قاق جارىپ ءجۇرىپ كەلەمىز. ءبىر سالدات كىجىنىپ: «ارادا ءالى پوشتاعا گولايت ەتەدى»،—دەپ.

ۇيىمدەگى ادامدارىم قاشىپ كەتىپتى. ەكى بالاسى مەن يەسى (ءۇي، پاتەر عوي) قالعان ەكەن. «تەز جوعال!» دەدىم. تۇركەبايەۆ سۋديانىڭ ءتىلشىسى ەدى، و دا كولىك تابا الماي وتىر ەكەن.

قالاداعى ناۋبايلار (نان پەشتەرى) اشىق قالىپتى. قالادا قالعاندار ۇلىقتاردىڭ پاتەرىنە جينالىپ، اربادان باركادا جاساپ، ور قازىپ جاتىر.

اۆگۋستىڭ ون ەكىسى كەشكە تامان: «ورعا كىرەتىن كىرسىن، كىرمەگەن كەتسىن، ۇرىس بولادى» دەپ بۇيرىق بولدى. شەپكە كەلدىك، وردىڭ ىشىندە سلەدوۆاتەل تۇر ەكەن:

—سەن كوتەرىلىسكە قوسىلىپ كەتتى دەسەم، سەن دە كەلىپسىڭ عوي،—دەدى. ونىڭ ءسوزى دە جاقسى تيمەدى. ورداعى ەلدى قاشادى دەپ، كەشكە تامان اباقتىداعى الدابەرگەن، سەرىكباي، ءابىحالىقتاردى دالاعا تۇرعىزىپ قويدى. «قاراقولدى قىرعىز الىپتى، اباقتىداعىلاردى (ۇزاقتاردى) اتىپتى» دەگەن حابار سارت ەتە ءتۇستى. «قۇداي ءدىن مۇسىلمانعا قۋات بەرسىن!» دەپ اھىلاپ، الدالاپ جۇرگەن جان.

پريستوپ تۇركەبايەۆپەن ەكەۋمىزدى شاقىرىپ الىپ:—سەندەر وردىڭ ىشىنەن شىقپايسىڭدار!—دەدى. سول جەردە بارماعىمدى تىستەدىم:

—اداسىپ ءتۇستىم تەرەڭگە، ەندى ماعان ساي قايدا؟—دەيمىن،—مەن عوي اداسىپ، كوزسىز كوبەلەكتەي ءتۇستىم. سەنىڭ قالماعىڭ قا- لاي؟—دەيمىن تۇركەبايۇلىنا.

سالدات ءبىر روتا (70-تەي). اشۋلى. توپ-توپ ەرتەۋلى ات، جۇكتى تۇيە، سيىر، قورا-قورا قوي اكەلە باستادى. بولىستىڭ، ءبيدىڭ زناگىن، ءبىر شاناش (مەس) ساف كۇمىستى قوي تۇياق، تاي تۇياق، جامبى، ساۋكەلە، جۇگەن-قۇيىسقان، كىلەم، كيىم، جابدىقتاردى [جيناپ الدى].

ىڭىردە قويعا قارقارا جازىعى كورىنبەي كەتتى. اندا-ساندا قوي ىشىندە تۋىرلىق قومداعان سيىرلار كورىنەدى. پريستوپ قويدى سالداتتارعا جيناۋعا بۇيىردى. سارت-ساۋداگەرلەرگە كۇزەتتىردى. جارمەڭكەدەگى دۇكەندەردى تاسىتتىرىپ، ورعا جيناتتىردى. ءار جەرگە ۇلكەن-ۇلكەن وت جاقتىردى (دۇكەندى جاعىپ جاتىر). ورداعى ەلدىڭ بارىنە «قوي سويىپ جەي بەرسىن» دەپ بۇيرىق بەرىلدى. ورىستار، قاشقارلىقتار ىلعي قوشقارلاردى، قۇنان قويدى سويدى. «قوزى سويساڭدارشى» دەسەك، ءبىزدى كەلەكە قىلادى. ءبىر ءسوز ايتساق، بۇزىپ الامىز با دەپ ۇندەمەيمىز. ويتكەنى ساعات سايىن ءىسىمىز وڭباي بارادى.

بازاردا قالعان اق وتاۋلاردى وردىڭ ىشىنە تاسىپ، جاپپا قوس قىلىپ، جاساۋىن ۇلەسىپ جاتىر. ساۋداگەر، سالدات، سارت، تارانشى قازاقتىڭ ىرعىن مالىنا، نارسەسىنە تۇمسىعىن تىقتى-اۋ، ءبىز «مىرزا قاماۋدامىز». ساتىپالدى ورعا كىرمەي قاشىپ كەتىپتى، ءتۇن بولدى.

اۆگۋستىڭ ون ءۇشىنشى كۇنى قىرداعى ەلمەن تيتتەي قاتىناس بولعان جوق. كۇن باتتى. وتتار لاۋلاپ دالادا جانىپ تۇر. ەكى-ۇش كۇننەن بەرى بەرەكەلى تاماق ىشكەنىم جوق. السىرەپ، شارشاپ، قۇلاپ قاپپىن. ەلەڭ-الاڭدا ءبىر-اق وياندىم. ويانسام، كەشەگى ون مىڭداي قوي ءبىر-اق ءورىپ كەتىپتى. ءبىر توپ سالدات تۇزعا قاراي شاۋىپ كەتتى. ويتكەنى تۇز جاقتا ءبىر قاراۋىتقان كورىنگەن. ول قۇلجانىڭ ساۋداگەرلەرى ەكەن. ساسكەدە قاراقول جاقتان شاڭ
شىقتى. مۇنى: «قىرعىز كەلىپ قالدى» دەپ ورداعى ورىستار شالا ءبۇلىندى. 250-300-دەي كىسى كورىندى، الدىنان جاساق جاساپ، اسكەر شىقتى. جاقىنداعاندا سالىپ، قويىپ جىبەردى. كەلە جاتقان كىسى بىت-شىت بولىپ، قىرقاعا قاراي تورعايداي توزدى. الگى جەرىندە قاراڭ-قۇراڭ ءبىر توبى قالدى. سالداتتار اتتارىنا ءمىنىپ، اتىپ، قۋالاپ، توزدىرىپ كەتتى. ۇستاعانىن ايداپ كەلدى. بۇلار قاراقولدان اپيىن كەسۋگە بارعان قىتايلار ەكەن. ون شاقتىسىن جارالاپ، 50-60 تاي قىتايدى ايداپ كەلدى. بۇلاردىڭ قازاق-قىرعىزبەن بايلانىسى بار ەكەن. مىلتىعى بارلار «قاشىپ كەتتى» دەسەدى. شىنىندا، بۇلار كاسىپ ىزدەگەن قىتايدىڭ ناشارلارى ەدى.

ولاردى دا ورعا قامادى. ىڭىرانىپ جاتىپ، ەكەۋى ءولدى. قالعان جارالىلارى دا ءولىمشى بولىپ، قىڭسىلاپ جاتتى. كۇن كىشى بەسىن بولدى. اكەلگەن مال قارا قۇرىق، جىلقى از، ءبىر-اق ايعىر ۇيىرىندەي. ورىستار قازاقتىڭ باسقۇرىن كوپ جيناپ ءجۇر، ەدەنگە توسەمەك. تۇنىمەن ۋ-شۋ. مەن كۇن شىعا وياندىم. ويانسام، وزگە كارتينا: پادوبوتتىڭ الدى كەتىپ قالىپتى، قالعانى كەتىپ جاتىر. تۇيەنىڭ ۇستىنە جۇك سالىپ، ساۋداگەرلەر، ورىستار قاراقولعا ءجۇرىپ جاتىر. ۇلىقتاردىڭ بىرەۋى قالماپتى. اق ۇيلەردىڭ ىشىنە-تىسىنا قويدى باۋىزداپ تاستاي بەرىپتى. 50-60-تاي قويلار باۋىز داۋلى جاتىر. كەيبىر قازاق ۇيلەرى ورتەنىپ جاتىر. اباقتى اڭىراپ قالىپتى. ەشكىم جوق، سەرىكبايلاردى سول كۇنى الىپ بارىپ جايعاپتى. بىرەۋ-بىرەۋگە سىر ايتپايدى. «بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا». اركىم ات، اربا تاۋىپ كەتىپ جاتىر. تاي، ءبىر جاباعىلى بيەنى بۇرىشقا قاماپ ۇستادىق. ءۋالي ءقايلوبيننىڭ وگەي اكەسى وسىندا ەكەن. مەن سونىمەن بىرگە جاركەنتكە كەتپەك بولدىم. ول قاتىم جاتتىق. ەرتەڭىندە 40-50 اربامەن جاركەنتكە جۇردىك. كەلە جاتىرمىز، مەن نوعايدىڭ ارباسىندامىن.

ءتۇزدىڭ اياعىن قىرقا، ءبىر قىلاڭ جىلقى قاشىپ كەلەدى، ەر-تۇرماندى ەكەن. قارقارانىڭ سۋىنا كەلگەندە شىلبىرىنا ورالىپ تۇرىپ قالدى. نوعايدى توقتاتتىم. ءبىر اتىن شىعارىپ بەردى، ونىمەن كەلىپ الگى ەرتتەۋلى اتتى ۇستاپ الدىم. قولىندا، سانىندا قىزىل بوياۋ، تاڭبالى ات، ول قازىناعا اتالعان بولاتىن. باسىندا قىزىل كەندىر نوقتاسى بار ەدى، ونى تىزگىن قىلعان ەكەن. ول تۋراسىنان ءىلىنىپ، توقتاتىپتى. سانىندا تەكەس قالماقى تاڭباسى بار، شاي قىزىل جىلقى ەكەن. جەر-سۋ باسپايدى. جولداستارىم:

—تاڭباسىن (بوياۋىن) جۋ،—دەدى. مەن قارسى بولدىم:

—جاركەنتكە جەتكىزىپ، تاپسىرام،—دەدىم.

كەگەنگە (سۋ) جاقىنداعاندا ءبىر اق ءۇي وتىر. بۇل جاقسىلىق دەگەن دوحتىردىڭ ءۇيى ەدى. كەلدىم، اتاسى وتىر ەكەن. 500 جىل- قىسى بار ادام ەدى. دوحتىر قاتىنىمەن جىلى سۋعا (اراسانعا) كەتكەن ەكەن.

—اناۋ اۋىلداردى كوردىڭ بە؟—دەدى،—اۋىل كوپ ەدى، ءبىراق وندا ءبىر جان جوق، ۇركىپ كەتتى،—دەدى. مەنىڭ ويىم «جاۋ ءتۇبى-—ەل، جار ءتۇبى—كەشۋ بولادى»، سارتتان ايىرىلمايىن، كەيىن قازاقتىڭ كۋالىگىن المايدى» دەيمىن. مەن كىرگەندە سۋعا جىعىلدىم. كۇن كەش بولدى، قوندىق. شىلعاۋىمدى وتقا قالاپ قويسام، شىلعاۋىمنىڭ بىرەۋى ورتەنىپ، از عاناسى قالىپتى. «بۇل جامان ىرىم» دەپ، قالعانىن ورتەپ جىبەردىم.

كۇن شىقتى. قاشقار تونىمدى ارباعا سالىپ ءجۇردىم. جالماندى وزەككە كەلگەندە، بىر-ەكى ادام اعىزىپ كولدەنەڭ ءوتىپ كەت- ءتى. كەلسەك، الگى جەر ايقاسىپ جاتقان ادام ولىگى ەكەن (ءبىز كوشىپ جاتقاندا 5-6 قىتايلار كەتكەن ەدى، سولاردى ءولتىرىپ كەتكەن ەكەن دەدىك). يمانعا كەلمەي قايىرىپ، توڭقايىپ-توڭقايىپ جاتقان ولىكتى ارالاپ ءجۇرىپ كەلەمىز. سەرىكباي ءدال جولدىڭ ۇستىندە جاتىر ەكەن، تاني كەتتىم. ءابدىلحالىقتىڭ ولىگىن دە تانى
دىم، ءبىرتالاي تارانشىلاردى ءولتىرىپ كەتىپتى. سارت ولگەندەردى تانىپ ۇلارداي شۋلادى. ءجۇرىپ كەتتىك.

كەشەگى جولىققان يسا (دوحتىردىڭ اتاسى) قۋىپ جەتتى. تاڭ اتقان سوڭ 50-60 كىسى كەلىپ (ىشىندە دامەن دە بار):

—اۋىلىمدى شاۋىپ، جامبىلارىمدى اكەتتى، ەل ءبۇلىندى (دامەن ءوز كۇيەۋى ەدى، كوشپەگەن-دى. ورىسقا جاقىن-دى، ورىسقا ساناپ قىلعانى)، قىز-قاتىن اپ كەتتى، قىرعىزسايداعى پريستوپقا بارىپ ارىز قىلام،—دەپ كەلەدى.

شوشانايعا جەتتىك. ءبىر جامان تامنان شىعىپ، ءبىر تارانشى شال بوتاداي بوزدايدى. اعۋستىڭ 12-نەن 13-نە قارسى ءتۇنى بۇلاردى (سەرىكباي ءبارىن) اباقتىدان ايداپ شىعاردى. جولدا بۇل تارانشى بولدىرادى. باسقا تارانشىلار ارقالايدى، اياعىندا جۇرە المايدى. ات ۇستىنەن بۇل تارانشىنى سالداتتار اتادى، بۇل قۇلاپ قالادى، وقتان امال قالادى. ولار وزعان سوڭ قاشادى، دالادا تۇنەيدى، سەرىكبايلاردى اتقان جەرگە جاقىن جاتادى. تاڭ اتقان سوڭ سەرىكبايلاردىڭ ولىگىنە كەلىپ، سەرىكبايدىڭ ۇستىندەگى شاپانىن جاۋىپ كەتەدى. ونان ءجۇرىپ وسى تامعا تىعىلعان بولادى. سەرىكباي جولدا كەلە جاتقاندا، بۇل تارانشىعا: «سەن امان قالاسىڭ، ەلگە سالەم ايت!» دەپ، بويتۇمارىن بەرگەن ەكەن.

شوشانايدا دامىلداپ وتىرعانىمىزدا، ءبىر توپ قازاق-ورىس كيىپ كەتتى. يسا ەكەۋمىزدى «سەندەر شپيونسىڭدار!» دەپ ايداپ كەتتى. ويتكەنى تەمىرلىكتەگى پوشتا ايداۋشى ورىس-كازاكتى ءولتىرىپ كەتىپتى. ءبىزدى قىرعىزسايعا (كازاك-ورىس پوسەلكەسى) ايداپ كەلدى. مەنىڭ الگى قىلاڭ اتىم پالە بولدى. «مىنا قازاق قازىنانى تالاپ العان، سەن سونان الدىڭ» دەدى. قىرعىزساي ورىستارى شكولگە جينالىپ جاتىر ەكەن. يسا كوكىرەك اۋرۋ ەدى، ىڭقىلداپ، قورقىپ اۋىرىپ كەتتى. قوراعا تۇسىسىمەن شۋىلداپ اتتى الدى. سوكتى، ۇرىستى. شولدەپ بارامىن. كۇن باتىپ بارا جاتقاندا قىزدار قاربىز ءتىلىپ جەپ جاتىر ەكەن، بىر-ەكى ءتىلىم بەردى. جان شاقىردىم.

تاڭ اتتى. «كەتە بەر، ات بەرمەيمىز!» دەدى. تانىس ورىس (سمەرنوۆ) بار ەدى. «شىعا سەنى توسىپ، اتتىرادى» دەپ كۇڭك ەتە ءتۇستى. اتامان: «كەت، كەتتىڭ!» استىنا الدى. «ات بەرمەسەڭ، كەتپەيمىن» دەپ جاتىپ الدىم. زماعون دەيتىن اقسۋدىڭ بولىسىنىڭ (تارانشى بار ەدى) داربىزى بار ەدى، سونى جەپ ۇيىقتاپ قالىپپىن. بار اقشام ءبىر سوم ەلۋ تيىن عانا، بولكە ساتىپ الدىم. ونىڭ ۇستىنە جەتى-سەگىز جىگىت (قازاق) اكەپ جامادى. ولار—مالايلار. «جۇمىسقا» دەپ بىرلەپ-ەكىلەپ الىپ كەتەدى، اكەتكەنى ۇيىرگە قوسىلمايدى. ۇشەۋ-اق قالدىق، وزگەنى اتتى. جامباس تەسىلىپ بارادى. قىرعىزساي قالاسىن تۇيە مەن سيىر باسىپ كەتتى. تارانشىنى قۋىپ كەلىپ، وراققا سالىپ جاتىر. تۇگەلىنشەگە باردىق، «باۋسارى دەگەندى باستان اتتىم» دەدى مالىشوۆ دەگەن ءبىر كازاك-ورىس. قاسىمداعى جولداستارىم مال باعىپ ءجۇردى. ولار: «قاشامىز» دەستى. «جولدارىڭ بولسىن!» دەدىم.

قازاق-ورىستار ماعان دازنانيا جاسادى، سلەدوۋاتەل كەلىپ (سمەرنوۆ) مەنى پادكومبويىم جەتكىزدىرتتى. بۇرىن قول الىپ امانداساتىنبىز، ول بولمادى. سۇراققا الدى. ماعان يلانعانداي بولدى. تۇركەبايەۆتى سۇراي بەرەدى. «مەن قىرعىزسايعا كەلەمىن، كەپىلگە السام، قاشىپ كەتپەيمىسىڭ؟» دەپ ءۇش قايىردى. اياعىندا كەپىلگە شىعاردى. ءبىر بولمە، كورپە-جاستىق بەردى. مەن وكتابرگە دەيىن سوندا تۇردىم.

*(اڭگىمەدە 1916 جىلعى پاتشالىق رەسەيدىڭ «يۋن جارلىعىنا» قارسى قارقاراداعى البان رۋىنىڭ كوتەرىلىسى باياندالادى. وعك-نىڭ سيرەك قولجازبالار قورىنىڭ 1022-بۋماسىندا، «ون التىنشى جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە بايلانىستى اڭگىمەلەر» اتتى قولجازبا جيناققا ەنگەن. اڭگىمەلەۋشى—ءجۇنىس ۇلى. لاتىن ارپىندە ماشينكاعا باسىلعان (46-59-بب). كەيىن «قارقارا ايباتى» (قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعى.—الماتى:-ولكە،1991) اتتى كىتاپتا جاريالانعان. اتالعان كىتاپتا ءماتىن تولىق جاريالانباي، تەك ءبىر ءۇزىندىسى الىنعان. ءماتىن وقىرماندارعا تولىقتىرىلىپ، ءتۇپنۇسقا بويىنشا ۇسىنىلدى.)

---