InfoHub Logo

ءتىل - ۇلتتىڭ ايناسى. ءتىلدىڭ قۇدىرەتى اسپانمەن تالاسقان تاۋدى سىلكىنتىپ، ادام جۇرەگىنىڭ پارشا-پارشاسىن شىعاراتىن كولەڭكە قۇبىلىس. بۇل ءتىل نەبىر شەشەندى سايراتىپ، نەبىر كوسەمنىڭ توردەگى باسىن ەسىكتەن شىعارعان «الماس قىلىش» ىسپەتتەس. مىنە، مەن سۋرەتتەگەن «الماس قىلىش» - قايمانا قازاقتىڭ قاسيەتتى ءتىلى. ءتىلدى قۇرمەتتەۋ ءار ادامزاتتىڭ ولەولگەنشە ارقالايتىن بورىشى. ول ايتپاسا دا، تۇسىنىكتى. مەنى تەك سول انا ءتىلىمىزدىڭ قاسيەتىن تولىق ۇعىنا الماي كەلە جاتقاندىعىمىز قىنجىلتادى. «توقسان بىردە تاۋەلسىزدىگىمىزدى الدىق» دەپ ماقتانىشپەن ايتىپ جۇرسەكتە، ءتىلىمىزدى ازات ەتە الماعانىمىز وتكەنىمىز بەن بولاشاعىمىزدىڭ الدىندا ۇلكەن ۇيات. شەت ءتىلىن بىلمەگەنىمىز ۇيات، وزگە باتىستىڭ كىندىكتى اشىپ، ءبيىن بيلەي الماعاندىعىمىز ۇيات، ۇيات ...ۇيات دەپ جۇرگەندە … نەگە انا ءتىلىمىزدى وسى ۋاقىتقا دەيىن جەتەر تۇعىرىنا جەتكىزە الماي كەلە جاتقاندىعىمىز ءۇشىن ۇيالمايمىز ؟ باسىمىز قوسىلا قالسا، جۇزگە، رۋعا بولىنگەندە جاعا جىرتىسىپ، مەنمۇندالاپ شىعامىز، ال، ءتىل ماسەلەسىنە كەلگەندە ءتىلىمىزدىڭ كۇرمەلىپ قالاتىنى نەسى وسى؟ قازاق ءتىلى - سۇلۋلىعىمەن بوي بالقىتىپ، تامىر شىمىرلاتاتىن، جان جۇيەڭدى جاندىرىپ، قۇلاق قۇرىشىن قاندىراتىن، وتكىرلىگىمەن قىسىلتاياڭ تۇستا ەر مەن ەلگە بىردەي مەدەت بەرىپ، ادام تۇگىل جاعدايدىڭ ءوزىنىڭ اۋىزىنا قۇم قۇياتىن عاجايىپ كەمەل ءتىل - دەپ باتىر باۋىرجان اتامىز تاماشا جەتكىزە بىلگەن عوي شىركىن! قازىرگى جاس بۋىن ءبىر-اق ءسوزدىڭ سوڭىنا دەمىمىز جەتپەي، ءسوزدىڭ سوڭىن جەپ قوياتىن بولىپپىز. ورفوگرافيانىڭ دا، ورفوەپيانىڭ دا دۇرىستىعىن ەستەن شىعاردىق. شىعاردىق تا، سوزدەردى قالاي بولسا سولاي قولداناتىن بولدىق. وسىنىڭ ءوزى ءتىلىمىزدى قۇردىمعا جىبەرىپ جاتقاندىعىن بايقامايمىز دا. قۇدايدىڭ سويلەۋ ءۇشىن بەرگەن تىلىنە شۇكىر ەتىپ، سويلەر ءسوزىمىزدى تولىق ايتساق، وتىز ەكى ءتىسىمىز ورنىنان قوزعالىپ كەتپەسى انىق. وسى ءتىل ءۇشىن قانشاما ادۋىندى تۇلعالارىمىز ناقاقتان ناقاق جازاعا تارتىلىپ، قۇربان بولدى. باتىر بابالارىمىز «ءتىلىم» دەپ تىك تۇرعاندا، كەيىنگى ۇرپاق قالايشا بۇعىپ جاتپاقپىز!؟ ايتپاسقا بولمايتىن تاعى ءبىر ءجايت - تىلىمىزگە ورىستىڭ ءسوزىن قوسىپ سويلەيتىن تۋعاننان بىرگە جۇرگەن بولماشى ادەتىمىز. بولماشى دەيمىن-اۋ، وسى ءبىر ادەت ءتىلىمىزدى تۇڭعيىققا اكەتىپ بارا جاتىر. ۇلكەنى بولسىن، كىشىسى بولسىن وسى ءبىر ادەتتەن قۇتىلا الماي كەلەمىز. بۇل دا ايتىلا-ايتىلا ەرنەۋىنە جەتكەن ماسەلەمىزدىڭ ءبىرى. مۇنى جويۋ ءۇشىن، الدىمەن بۇلاقتىڭ قاينار كوزى بولعان ءبىلىم ورتالىقتارىنان باستاۋ قاجەت دەپ ويلايمىن. سونداي-اق، اركىم وزىنەن، ءوز وتباسىنان باستاسا، ءتىلىمىزدىڭ تەكتىلىگى ايقىندالا تۇسەر ەدى - دەيمىن كەيدە. تاۋەلسىز ەلدە تۇرىپ جاتساقتا، ورىس ءتىلىنىڭ باسىمدىلىعى - كوزىمىز ۇيرەنىپ، سانامىزعا سىڭگەن قۇبىلىس بولدى. بۇل ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى بىرتىندەپ بولسىن شەشىلۋ ۇستىندە. ارينە، قۋانارلىقتاي دۇنيە. الايدا، جاتتاندى بولىپ جادىمىزدا ساقتالعان سوزدەردەن ارىلۋ استە وڭايعا سوقپاسى بەلگىلى. ءتىلىمىز كولدەنەڭ كوك اتتىنىڭ ەنشىسىندە جۇلمالانىپ جاتقانداي. بالكىم قاتتى ايتتىم، بالكىم ءتاتتى ايتتىم... بۇل دا بولسا، پارىزىم دەپ بىلەمىن... ءوز ءتىلىن قۇرمەت تۇتىپ، ونى قادىرلەي بىلگەن ۇلتتىڭ شىراعى ەشقاشان سونبەك ەمەس. ءوز انا تىلىندە قىسىلماي، ەركىن سويلەي ءبىلۋدىڭ ءوزى ۇلكەن ءبىر دارەجە. قازاقتىڭ ءسالت-داستۇرى، ادەت-عۇرپى، ونەرى تىلىمىزگە تىكەلەي بايلانىستى. ەگەر قازاق ءتىلىمىز قۇردىمعا كەتەر بولسا، ەلىمىزدىڭ ەل بولىپ قالۋى ەكىتالاي. ءوز ءتىلىمىزدى ءوزىمىز قاستەرلەمەسەك، وزگەنىڭ جانى قايدان اشىسىن... قازاق «قازاق» بولعالى تارتپاعان تاۋقىمەتى از ەمەس. ەندەشە ءتىلىمىزدىڭ تىرشىلىگىنە جان ءبىتىرىپ، ۇلتىمىزدىڭ قادىر-قاسيەتىن ەسەلەۋگە ءبىر كىسىدەي ات سالىسقانىمىز ءجون.

ءتىل – مەملەكەتتىڭ تابان تىرەيتىن تەمىرقازىعى. ءتىل – ءوز حالقىمىزدىڭ رۋحاني بايلىعى، وتكەنى مەن بولاشاعى. زاڭعار جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ۇلت بولعىڭ كەلسە، بەسىگىڭدى تۇزە» دەۋى تەگىن ءسوز ەمەس. ول ءبىزدىڭ ءتىل بيىكتىگىمىزدى، ۇلتتىق بەينەمىزدى ساقتاپ قانا قويماي، ونى دامىتا بەرۋگە ارناعان كورەگەندىك ءسوزى دەپ تۇسىنگەنىمىز ءجون. ءتىل – تازالىقتىڭ، پاكتىكتىڭ، يماندىلىقتىڭ جارشىسى. ءتىل – تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ قۋاتتى قۇرالى، اسىل وي مەن پاراسات بەلگىسى، ەلدىگىمىز بەن بىرلىگىمىزدىڭ تۋى. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العالى بەرى جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقان ءتىل ساياساتىنىڭ ارقاسىندا قازىرگى تاڭدا ءتىل تۋرالى وڭدى قوعامدىق كوزقاراس قالىپتاسىپ وتىر. مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە يە قازاق ءتىلى بۇگىندە ۇلتتىق رۋحانياتىمىزدىڭ وزەگىنە اينالدى. كوپۇلتتى مەملەكەتتە قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە ساي قىزمەت ەتۋىن قامتاماسىز ەتۋ – وتە كۇردەلى ماسەلە. وسى تۇستا مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتى دۇرىس باعىتتا جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقانىن باسا ايتۋعا ءتيىسپىز. ۇكىمەت مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋ، ونى ازاماتتاردىڭ بارلىعى مەڭگەرۋى ءۇشىن قاجەتتى ماتەريالدىق-تەحنيكالىق جاع­دايلاردى جاساۋعا كومەكتەسۋدە. مەم­لەكەتتىك ءتىل شىن مانىندە ۇلتتىق سايا­ساتتىڭ وزەگى، دىڭگەگى دەيتىن بولساق، قازاق تىلىنە باسىمدىق بەرىپ، تەحنيكا، ەكونوميكا، ساياسات تىلىنە اينالعانى ءجون. ءيا، ايتا بەرسەڭ، قازاق ءتىلى تۋرالى پروبلەما كوپ. جازا بەرسەڭ، تاۋسىلمايدى... قاي كەزدە بولماسىن ءتىل ماسەلەسى – سول تىلدە سويلەيتىن، سول تىلدەن سۋسىنداعان، ۇلتتىق، دىلدىك بەلگىسى بولىپ سانالاتىن حالىقتىڭ ماسەلەسى.      ءاربىر حالىقتىڭ انا ءتىلى بار دەسەك، ءوز انا ءتىلىمىزدىڭ بارشا بولمىسى، ءتىپتى ونىڭ ءاربىر دىبىسى مەن جالعاۋ-جۇرناعى ءاربىر شىنايى ازاماتقا تانىمال، مادەني-الەۋمەتتىك ومىردە وزىندىك ءمانى بار كيەلى ۇعىم. حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتى ماعجان جۇمابايەۆ: «...ۇلتتىڭ ۇلت بولۋى ءۇشىن ءبىرىنشى شارت – ءتىلى بولۋى. ۇلتتىڭ ءتىلىنىڭ كەمي باستاۋى ۇلتتىڭ قۇري باستاعانىن كورسەتەدى. ۇلتقا تىلىنەن قىمبات ەشنارسە بولماسقا ءتيىس. ءبىر ۇلتتىڭ تىلىندە سول ۇلتتىڭ سىرى، تاريحى، مىنەزى ايناداي كورىنىپ تۇرادى. قازاقتىڭ تىلىندە قازاقتىڭ سارى سايران دالاسى، بىرەسە جەلسىز تۇندەي تىمىق، بىرەسە قۇيىنداي ەكپىندى تاريحى، سار دالادا ۇدەرە كوشكەن تۇرمىسى، اسىقپايتىن، ساسپايتىن سابىرلى مىنەزى – ءبارى كورىنىپ تۇر. قازاقتىڭ سارى دالاسى كەڭ، ءتىلى باي. وسى كۇنگى تۇرىك تىلدەرىنىڭ ىشىندە قازاق تىلىنەن باي، ورالىمدى، تەرەڭ ءتىل جوق»، – دەپ ءتىل جايىندا تەرەڭ تولعانعان ەكەن.  

انا ءتىلى – انانىڭ اق سۇتىمەن ءار قازاق بالاسىنىڭ بويىنا سىڭگەن ءتىل ەمەسپە ەدى. انا ءتىلىمىز ارقىلى عانا ءبىز حالقىمىزدى، وتانىمىزدى تانىپ بىلەمىز. ءار ادامنىڭ ازاماتتىق قاسيەتى – ءوز حالقىن، ءوزىنىڭ اتامەكەنىن قالاي سۇيۋىمەن، ءوز انا ءتىلىن قالاي بىلۋىمەن ولشەنبەك. اركىمنىڭ تىلگە دەگەن قۇرمەتىن ءوز اناسىنا، ءوز ۇلتىنا، ءوز وتانىنا دەگەن قۇرمەتىنەن بىلۋگە بولادى. ءوز انا ءتىلىن ۇمىتقان ادام – ءوز حالقىنىڭ وتكەنىنەن دە، بولاشاعىنان دا قول ۇزەدى. وسىنى قازاق جاستارى تۇسىنسە ەكەن دەيمىن.الايدا وسىنى ەسكەرمەي ورىس تىلىندە شۇلدىرلەپ، قازاق تىلىندەگى ءاندى تىڭداۋدى قور ساناپ جۇرگەن قازاق جاستارى قانشاما. كەيبىر مەكەمەلەرگە بارساڭ ورىس تىلىندە ساۋاتتى جازىلعان ءسوز قازاق تىلىندە مۇلدەم ۇيقاسسىز اۋدارىلىپ، ەسىكتەرىندە ءىلىنىپ تۇرادى. مۇنى كورگەندەردىڭ ءبىرى ەزۋ تارتىپ كۇلىپ، ەندى ءبىرى وعان ءمان بەرمەيدى دە. ءبىزدىڭ قوعامنىڭ باستى كەمشىلىگى وسى بولار، بالكىم. بۇعان جاۋاپ رەتىندە اقىن ورازاقىن اسقاردىڭ مىنا ءبىر ولەڭ جولدارىن الار ەدىم:

«انا تىلىندە اتا-بابا سىرى بار،
اۋدارمادان ءتۇپنۇسقاداي كىم ۇعار.
وسە كەلە قۇستىڭ ءتىلىن بىلسەڭ دە،
انا ءتىلسىز ونىڭ قانداي قۇنى بار».

ەلىمىز سان عاسىر اڭساعان تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدى. ءتىلىمىزدىڭ ءتۇپ تامىرىمەن جويىلىپ كەتپەگەنىنە شۇكىرشىلىك ەتۋىمىز كەرەك ءتارىزدى. سونداي اۋىر ساتتەردە، سىن ساعاتتاردا اتامەكەن قونىسىن تاستاپ بوسقان حالىقتىڭ وزىمەن بىرگە الىپ جۇرگەن بايلىعى – انا سۇتىمەن ساناسىنا  دارىعان انا ءتىلى عانا.

«قاستەرلى ءتىلىم، ءقادىرىم مەنىڭ، قازىعىم»،
كەلەمىز ءبىراق باعامداي الماي بار قۇنىن.
تابيعاتتىڭ زاڭدىلىعىنا كوز سالساق
ءتىلىمىزدىڭ بيىك قىلدىرعان تۇعىرىن.
قاسيەتىن مىنا سەزە الماي جۇرسە ادامزات
انا ءتىلىمىز ازاتتىعىنا جەتەر مە!؟
تۇڭعيىققا باتىپ قۇردىمعا كەتپەي تۇرعاندا
ءتىلىڭنىڭ قامىن تىرىڭدە ويلاپ تۇگەندە.
بۇرمالاپ ءتىلدى - جۇلمالاپ يتشە تالايدى،
قۇرىپ كەتكەنىن قازاقتىڭ مىنا قالايدى.
ەنشىسى قىلىپ وزگەگە بەرسەڭ ءتىلىڭدى
اشىق اسپانىڭ ەگىلىپ تۇرىپ جىلايدى.
اردا ءتىلىمىزدى اماناتتاعان بىزدەرگە،
سىزات تۇسپەسىن تامىرى تەرەڭ وتكەنگە.
ەلىكتەپ ءجۇرىپ زاماننىڭ نەبىر تۇرىنە
ءتىلىمىز ءبىزدىڭ كەتپەسىن وزگە تىزگىندە!

جۇماش گۇلايىم

---