InfoHub Logo

حيۋاز قايىر قىزى دوسپانوۆا – 1922 جىلدىڭ 15 مامىرىندا اتىراۋ وبلىسى گانيۋشكين اۋىلىنداعى دوسپانوۆتار اۋلەتىندە دۇنيەگە كەلگەن. اكەسi قايىر — قاراپايىم بالىقشى، اناسى مەرۋەرت — مۇعالiم بولىپ ەڭبەك ەتكەن. باي ۇلى تايپاسى ماسقار رۋىنان شىققان. ول ورال قالاسىنداعى جالعىز قازاق مەكتەبىنە ىلىگە الماي، №1 ورىس مەكتەبىندە ءبىلىم الادى. مەكتەپتەگى وقۋىمەن بىرگە ورالداعى اەروكلۋبتا قاتار وقىدى. وقۋشى كەزىنەن كومسومول ۇيىمىندا قوعامدىق جۇمىستاردا بەلسەندىلىك تانىتانىن حيۋاز مەكتەپ قابىرعاسىن اياقتاردا ۇشقىشتاردى دايارلايتىن ارنايى كۋرسقا جازىلادى. مەكتەپتى ءتامامداعاننان كەيىن № 1 ماسكەۋ مەديسينا ينستيتۋتىندا وقۋعا اتتانادى. حيۋاز اپامىز كوزى تىرىسىندە بىلاي دەگەن ەكەن: "مەن مەكتەپتە كومسومول ۇيىمىندا قوعامدىق جۇمىستارعا بەلسەنە ارالاستىم. قالامىزدا ۇشقىشتار دايىندايتىن كۋرس اشىلعان بولاتىن. سوعان وقۋشىلار ىزدەپ كەلگەندە، ەشكىم جازىلا قويمادى. مەن ورنىمنان اتىپ تۇرىپ، مەنى جازىڭىزدار دەدىم. سودان كەيىن بىرتىندەپ باسقالار دا جازىلا باستادى. ءسويتىپ ويدا-جوقتا وسى ماماندىقتى يگەرۋگە تۋرا كەلدى". وسى وقۋ ورنىنىڭ 1-كۋرسىن بىتىرەر شاقتا  سوعىس ءورتى لاپ بەردى. وسى كەزدە قازاقتىڭ قايسار قىزى مايدانعا مەدبيكە، تەگى بولماسا، سانيتار بولىپ كەتسەم بە دەپ، تالپىنىپ جۇرگەن. ءسويتىپ جۇرگەندە ول ايگىلى ۇشقىش مارينا راسكوۆانىڭ قىز-كەلىنشەكتەردەن جاساقتالعان اۆياپولك قۇرىپ جاتقانىن ەستيدى. وسىلايشا ول ويلانباستان پولك باسشىلىعىنا كەلىپ، ورالداعى اەروكلۋبتا مەڭگەرگەن ۇشۋ داعدىلارىن كورسەتىپ، وجەتتىگىمەن

وتان الدىنداعى بورىشىن وتەۋگە بەل بۋعان جاۋىنگەر قىزدار ساراتوۆ قالاسىنىڭ اسكەري اۋە ۋچيليششەسىنە جىبەرىلەدى. مۇندا شتۋرماندار دايارلايتىن ارنايى كۋرستى اياقتاپ، 1942 جىلدىڭ كوكتەمىندە سول كەزدەگى اۆياسيا تاريحىندا تۇڭعىش رەت قۇرىلعان، تۇنگى مەزگىلدە جاۋ شەپتەرىن بومبالايتىن ايەلدەر اۆياپولكىنىڭ قۇرامىندا حيۋاز دا بولدى. ول قىزمەت ەتكەن پولك كۋبان، ۋكراينا، بەلارۋسسيا، سولتۇستىك كاۆكاز، قىرىم، گەرمانيا اسپانىنداعى شايقاستارعا قاتىسقان. باتىر قىز قان مايداندا 300-دەن اسا جاۋىنگەرلىك وپەراسيا ورىنداپ، اسا ماڭىزدى جاۋ شەبىن تالقاندايدى. ءتۇن قاراڭعىسىندا جاۋعا قىرعيداي تيگەن حيۋاز دوسپانوۆا سوعىس كەزىندە ۇشاقتان 14 رەت قۇلاعان. ءتورت مارتە اۋىر جاراقات السا دا، ەسىن جيىسىمەن ۇرىس دالاسىنا قايتا ورالىپ وتىرعان كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن العان مارينا چەچنيەۆا ءوزى حيۋازدىڭ شەبەرلىگى جايلى بىلاي دەپ جازعان ەدى: حيۋاز دوسپانوۆا ۇشاعىن نىساناعا ىلعي دا ءدال اپاراتىن جانە ءوز اەرودرومىنا دا سونداي دالدىكپەن قايتا ورالاتىن. "تۇنگى مىستان" حيۋاز بەن ونىڭ ۇشقىش قۇربىلارىن نەمىستەر "تۇنگى مىستاندار" دەپ اتاپ، ولاردىڭ اۋەدەن باعىتتاعان سوققىسىن ۇرەيلەنە كۇتىپ، تالاي تاڭدى كوز شىرىمىن الماستان قارسى الدى. ءتىپتى گيتلەردىڭ ءوزى ءاربىر اتىپ تۇسىرىلگەن ايەل ۇشقىشتار ەكيپاجى ءۇشىن ءاربىر سولداتىنا تەمىر كرەست بەرىپ، از كۇنگە ۇيىنە دەمالىسقا جىبەرۋگە ۋادە بەرگەن دەگەن اڭگىمەلەر سول كەزدە جەلدەي ەسكەن-دى. ستاليننەن قايمىقپاعان "تۇنگى مىستاندار" جاۋ شەبىنە جاقىنداعان كەزدە، ۇشۋ بيىكتىگىن تومەندەتىپ، جاۋدى ۇستىنەن بومبالايدى. ءار ۇشاقتا ەكى قىزدان ءبىر ساعاتتا 120 شاقىرىمدى باعىندىرۋى ءتيىس. ءاربىر قىز ءبىر تۇندە 5-10 رەت جاۋ تىلىنا شابىلداۋعا مىندەتتى. "ءبىز تۇندە ۇشاتىن بولعاندىقتان، جاۋ شەبىنە جاقىن ورنالاساتىنبىز. ءبىزدىڭ پولكتىڭ ءوز قاعيداسى بولدى: ەشقاشان دا ايەل ەكەنىڭدى ۇمىتپا، ۇشاعىڭدى كۇتىپ قارا دەگەندەي. كەيدە تاپسىرمانى ورىنداپ جاتقاندا، بىزگە قارسى وق اتىلاتىن. سونداي كەزدەرى قىز بالامىن عوي، فاشيستەرگە تۇتقىنعا تۇسكەننەن گورى، ۇشاقپەن جەرگە قۇلاپ، ورتەنگەنىمەن دۇرىس ەدى دەگەن ويلار كەلەتىن"، - دەگەن ەدى سۇقباتتارىنىڭ بىرىندە حيۋاز دوسپانوۆا.

قازىرگى جاستىڭ بۇرىمىن اياۋسىز قيا سالۋىنا كوڭىلى تولماعان ۇشقىش اپامىز تاعى ءبىر سوزىندە: مەنىڭ ءوزىمدى اسكەري ادام دەپ العاشقى رەت سەزىنۋىم سوعىسقا دەيىن بولدى. ۋچيليششەدە وقىپ جۇرگەنىمىزدە پولك قىزدارىنىڭ شاشىن قيدىرادى ەكەن دەگەن ءسوز تارادى. «مارينا ميحايلوۆناعا بارىپ ايتايىق، ول كىسى بىلمەيتىن بولار، ۇشۋعا ۇزىن شاشتىڭ قانداي كەدەرگىسى بار» دەگەن قىزدار كوپ بولدى. ءبىز بارامىز دەپ جۇرگەندە ءبارىمىزدى ساپقا تۇرعىزدى دا شاشتارازعا الىپ باردى. بۇيرىقتىڭ اتى بۇيرىق قوي، ونى راسكوۆا ويلاپ شىعارماعان بولۋى كەرەك، سوندىقتان ول كىسى دە بىزگە اراشا تۇسە المايدى ەكەن-اۋ دەپ ويلايمىن وسى كۇنى. ارينە، رەڭىمىزدى اشىپ تۇرعان، اش بەلىمىزگە تۇسەتىن بۇرىمىمىزدان ايىرىلعانىمىزعا ءبارىمىز رەنجىدىك. ال، قۋانعان تەك شاشتارازى عانا بولدى – ءبىر كۇننىڭ ىشىندە ول قانشاما پاريكتىك شاشتى تەگىن الدى دەسەڭىزشى! مەن وسى كۇندەردى اپ-ادەمى بۇرىمدارىن وزدەرى ەركىمەن كەسىپ تاستايتىن قىزداردى كورگەنىمدە ءوزىمىزدىڭ شاشىمىزدان قالاي ايىرىلعانىمىز ەسىمىزگە تۇسەدى، قىزدارىمىزعا قارنىم اشادى،- دەگەن بولاتىن.

1943 جىلدىڭ كوكتەمىندە حيۋاز دوسپانوۆا تاعى دا ولىممەن بەتپە-بەت كەلەدى. ۇشقىش قىزداردىڭ الدىنا كۋباندى جاۋدان ازات ەتۋ مىندەتى قويىلدى. حيۋاز دوسپانوۆا مەن يۋليا پاشكوۆا كەزەكتى تاپسىرمانى ورىنداپ، اەرودرومعا قايتىپ كەلە جاتقاندا، ماكوگون مەن سۆيستۋنوۆا باسقارعان ۇشاقپەن سوقتىعىسىپ قالادى. ءۇش قىز مەرت بولىپ، حيۋاز قاۋىپسىزدىك بەلدىگىن ورىندىققا بەكىتپەگەنىنىڭ ارقاسىندا امان قالعان. "ءبىزدى قىزدار تاۋىپ الدى. مەن ۇشاق كابيناسىنان سىرتقا ۇشىپ كەتىپپىن"، - دەپ ەسكە العان ەدى دوسپانوۆا سول ءبىر وقيعانى. باسىندا قارۋلاستارى حيۋازدى دا ءولىپ قالعان شىعار دەپ ويلايدى، ءبىراق كىرپىگى قيمىلداپ جاتقانىن كورىپ، گوسپيتالگە اپارىپ ەمدەگەن. دارىگەرلەر حيۋازدىڭ تۇلا بويىن تۇگەل گيپستەپ تاستايدى، اياقتارىنىڭ سۇيەكتەرىن سىندىرىپ، ءتۇزۋ ءبىتۋ ءۇشىن قايتا سالادى. جارتى جىل گوسپيتالدا جاتقان ول كۇزدىڭ اياعىندا پولككە قايتىپ ورالادى. وسىدان كەيىن ۇشقىش قىزدى مايدانداستارى ۇشاققا كوتەرىپ اكەلىپ وتىرعىزاتىن بولعان. ۇشاققا ءمىنىپ-تۇسۋى قيىن بولعاندىقتان، قىزدارعا سالماق سالماۋ ءۇشىن تالاي مارتە كابينادا تۇنەپ تە ءجۇرىپتى. الايدا كەيىن دەنساۋلىعىنا بايلانىستى وعان اۋەگە كوتەرىلۋگە تىيىم سالىنادى. وسىدان كەيىن ول پولك بايلانىسىنىڭ باستىعى بولادى. وفيسەرلىك شەنى ءوسىپ، گۆارديا اعا-لەيتەناتى اتاندى. تالدىقورعاندا اۋعان سوعىسىنىڭ ارداگەرى جۇرت الدىندا اسكەري ناگراداسىنان باس تارتتى "سوعىستىڭ قيىندىعىن ايتىپ تاۋىسۋ مۇمكىن ەمەس. ويلاسام، تۇنىمەن كىرپىك ىلمەيمىن، جانىم تۇرشىگەدى، ەشكىمگە تىلەمەيمىن"، - دەگەن ەدى سۇحباتتارىنىڭ بىرىندە قازاقتىڭ ۇشقىشى. قازاق قىزى كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتانباي قالدى. حيۋاز دوسپانوۆانىڭ ەرلىگى كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن الۋعا لايىق بولعانىمەن، وداق بۇل اتاقتى قازاقتىڭ ۇشقىش قىزىنا قيمادى. حالىق جازۋشىسى، سوعىس ارداگەرى ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ حيۋاز تۋرالى جازباسىندا "ۇلى وتان سوعىسىندا تالعات بيگەلدينوۆ جاۋ تىلىنا-305، لەونيد بەدا-211، سەرگەي لۋگانسكيي 390 رەت ۇشىپ، جاۋىنگەرلىك تاپسىرمانى ورىنداپ، ۇشەۋى دە ەكى مارتە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا يە بولدى. ولار قۋاتى كۇشتى ۇشاقتاردى باسقاردى. جەر باۋىرلاپ ۇشاتىن پو-2 ۇشاعىنىڭ جاۋ ۇشاعىمەن شايقاسار قۋاتى جوق..."-دەپ جازا كەلە، حيۋاز دوسپانوۆا كىشكەنە عانا فانەرا ۇشاقپەن 300-دەن استام رەت اۋەگە كوتەرىلىپ، جاۋعا ويسىراتا سوققى بەرگەنىن ايتىپ، قاناتتى قىزدىڭ ەرلىگى سوعىس جىلدارىندا باعالانباسا دا، بەيبىت ومىردە باعالانۋى ءتيىس دەپ ءوز ويىن اشىق جازعان ەدى.

ح.دوسپانوۆا سوعىستان كەلگەن سوڭ ورالدا ازاماتتىق قىزمەتتە ىستەيدى. وبلىستىق پارتيا كوميتەتىندە اسكەري ءبولىمنىڭ نۇسقاۋشىسى، ءبولىم مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى بولدى. سودان كەيىن الماتىعا پارتيا مەكتەبىنە وقۋعا كەلگەندە سول كەزدەگى قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى جۇماباي شاياحمەتوۆ ورالعا جىبەرمەي، پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنە جۇمىسقا الىپ قالادى. قالالىق پارتيا كوميتەتىندە نۇسقاۋشى، حاتشى، ورتالىق كوميتەتتە ءبولىم مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى، قازاق كسر جوعارى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ حاتشىسى قىزمەتتەرىن اتقارادى. الماتى قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ 2ء-شى، 1ء-شى حاتشىسى، قازاقستان كومسومولى ورتالىق كوميتەتىنىڭ 2ء-شى، 1ء-شى حاتشىسى بولدى. ناتاليا يلينيچنا  ساس ءتيۋز-دىڭ رەجيسسەرى، ديرەكتورى بولعان تۇستا س.مۇقانوۆ شوقان ۋاليحانوۆ جايلى پەسا جازىپ، ول پەسا تيۋز-دا قويىلدى. ونىڭ قويىلۋىنا باتىل حيۋازدىڭ سەپتىگى ءتيىپتى.

حيۋاز دوسپانوۆا «اباي» وپەراسى ساحنالاۋعا، "مەدەۋ" سپورت كەشەنىن سالۋعا جانە كوپتەگەن تاريحي ماڭىزى بار عيماراتتاردىڭ قۇرىلىسىنا ەر ازاماتتارمەن يىق تىرەستىرە ءجۇرىپ ارالاسىپ، كوپتەگەن يگى جۇمىستاردىڭ ورتاسىنان تابىلدى. سوعىستان كەيىن لاۋازىمدى قىزمەتتەر اتقارعان ح. دوسپانوۆاعا ەلباسىنىڭ جارلىعىمەن حالىق قاھارمانى اتاعى بەرىلگەن بولاتىن.

---