قاتەلىكتەر مەن سىننان قورىقپايتىن جانە سىزگە وتىرىك ايتپايتىن بالا تاربيەلەۋدىڭ 7 ءادىسى
بالا مىندەتتى تۇردە ءوز-وزىن جوعارى باعالاي الۋى كەرەك. ايتپەسە، ول وزىنە سەنىمسىز، باقىتسىز تۇلعا بولىپ ءوسىپ شىعادى. ءوزىن-وزى باعالاۋ تۋرالى تۇسىنىكتى جاقسى بىلمەيتىن اتا-انالاردىڭ ءوزى وسىلاي ويلايدى. ءبىراق، بالانىڭ ءوزى تۋرالى جاقسى باعا قالىپتاستىرۋى ءۇشىن قاراپايىم، ءبىراق وتە ماڭىزدى ەرەجەلەردى ورىندامايدى. پسيحولوگ ۆيتا مالىگينا بالانىڭ ءوزىن-وزى باعالاي ءبىلۋى قانداي قاعيدالارعا نەگىزدەلگەنى تۋرالى ايتىپ بەرەدى.
تاقىرىپتى ازداپ وزگەرتەيىك: بالانىڭ ءوزىن-وزى باعالاۋى ادەكۆاتتى، شەكتەن اسپاعان جانە جەل سوقسا، تولقىپ قۇلاپ قالمايتىنداي تۇراقتى بولۋى كەرەك. ياعني، باسقا ادامداردىڭ ابايسىزدا نەمەسە ادەيىلەپ ايتقان سىن سوزدەرىنە بولا ءجۇنى جىعىلىپ، ەڭسەسى ءتۇسىپ كەتپەۋى كەرەك.
ءوزىن-وزى باعالاۋ – بۇل ادامنىڭ ءوزىن، بويىنداعى قاسيەتتەرىن دۇرىس باعالاپ، وسى باعالاۋعا سۇيەنە وتىرىپ ءومىر ءسۇرىپ، العا جىلجۋى. دۇرىس باعالاۋ قاتەلەسۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ءبىراق، ادامنىڭ ءوزىن-وزى كىنالاپ، جەگىدەي جەپ قويۋىنا جول بەرمەيدى. ول قاتەلىكتەن – تەك تاجىريبە جينايدى. ويتكەنى، كەمشىلىكتەن جاراتۋشى عانا پاك. ادەكۆاتتى ءوزىن-وزى باعالاۋدىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – ونىڭ شىنايىلىعى. ءبىز ەشقاشان قاتەلەسپەيتىن جانە ەشنارسەدەن قورىقپايتىن جاراتۋشى ەمەسپىز. بالالارىمىزدىڭ دا سونى ءبىلىپ وسكەنى ءجون.
ءبىراق بارلىق وتباسى ءوزىن-وزى باعالاۋ دەگەندى دۇرىس تۇسىنبەيدى. ولار بالالارىن ءجون-جوقسىز ماقتاپ، باسقالارى سەنىڭ شاڭىڭا دا جۋىمايدى دەپ قولپاشتاي بەرەدى. ال ءوزىن باسقالاردان جوعارى ساناپ وسكەن بالانىڭ الدىنان قيىندىقتار شىققان كەزدە، بىردەن ساعى سىنادى. مۇنىڭ ادەكۆاتتى ءوزىن-وزى باعالاۋعا ەش قاتىسى جوق.
ەگەر اتا-اناسى بالاسىنىڭ قابىلەتىن ارتىق باعالاپ، ماقتاي بەرۋدى شەشسە، (نەمەسە سولاي بولىپ قالسا) وندا بالانىڭ ءوزى ەلەۋسىز قالادى. بالانىڭ باسىنداعى قيىندىقتار، قورقىنىشتار، تولقۋلار، ءبارى-بارى ەسەپكە الىنبايدى. تاعدىر ماعان ءوز قابىلەتىمە لايىق سيىن بەرمەدى دەپ، تاعدىرعا نالا ايتىپ وتىراتىن وتىزداعى بالالار وسىلاي قالىپتاسادى. قۇر ماقتاۋ ولاردىڭ بويىنداعى ادەكۆاتتى ءوزىن-وزى باعالاۋدى قالىپتاستىرا المادى.
مۇنداي جاعدايدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟
1. بالالارىڭىزدىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ءوز موينىڭىزعا الۋ. ءيا، شەشىمدى ولار ەمەس، ءسىز قابىلدايسىز.
اتا-انا ەكەنبىز، بالالارىمىزبەن قانشا اقىلداسساق تا، شەشىمدى ءبىز قابىلدايمىز. بالا قاي مەكتەپكە بارادى؟ ۇستازىمەن سويلەسۋ كەرەك پە، جوق پا؟ بارلىق شەشىمدى ءبىز قابىلدايمىز. ءبىراق، ەڭ جامانى – اتا-انا ءوزى قابىلداعان شەشىمدى بالالارىنا اكەپ تىرەپ قويۋى:
– «ول سونداي ءتىلازار، سوندىقتان بالاباقشاعا جىبەرمەيمىز».
– «بالالارعا جاقسى بولعاندىقتان، اجىراسىپ كەتتىك».
– «قىزىم اكەسىن قاتتى جاقسى كورگەندىكتەن، اجىرساقان جوقپىز».
– «بالامدى ۇيىقتاتۋ مۇمكىن ەمەس، ايتقانىما كونبەيدى».
– «ونىڭ قولىنان پلانشەتىن الا المايمىز، جىلاپ، الەك سالادى».
بالاسىنا دەگەن جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنگىسى كەلمەيتىن اتا-انانىڭ ايتار سىلتاۋلارى وسىنداي بولادى. جوق، ءبارى ءسىز ويلاعانداي ەمەس:
– بالاڭىز ءسىز جىبەرمەگەندىكتەن بالاباقشاعا بارمايدى.
– وزدەرىڭىز سولاي دەپ شەشكەندىكتەن اجىراسىپ كەتتىڭىزدەر.
– اجىراسپاۋ سەبەبىڭىز دە سول، ونداي شەشىمدى بالا ەمەس، ەرەسەكتەر قابىلدايدى.
– بالانى ۇيىقتاتا الماي جۇرگەن سەبەبىڭىز، ول سىزگە كونبەي جاتقان جوق، ءسىز بىرنارسەنى كورە الماي تۇرسىز، ونى تۇسىنبەي، نە ىستەۋ كەرەگىن بىلمەي تۇرسىز.
– ءسىز قىزىڭىزدى قالاي جۇباتۋ كەرەگىن بىلمەگەندىكتەن جانە ونىڭ كوز الدىندا جامان انا بولىپ كورىنگىڭىز كەلەمەگەندىكتەن، پلانشەتتى الا المايسىز.
بالاسىنىڭ ءوزىن-وزى دۇرىس باعالاۋىن قالايتىن اتا-انا ەڭ باستىسى – «ەلەۋسىز» بولسا دا، ءوزىنىڭ قاتەلەسىپ تۇرعانىن بىلسە دە، بىرنەشە جىلدان كەيىن بالاسى ونى ەسىنە سالسادا، ءوز شەشىمى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنە ءبىلۋ كەرەك.
بالانىڭ ءوزىن-وزى باعالاي ءبىلۋىنىڭ ىرگەتاسى دا وسى. ءۇمىت ەشقاشان سونبەك ەمەس. ويتكەنى، اتا-انا نە ىستەۋ كەرەگىن جاقسى بىلەدى.
2. بالاڭىزدىڭ تابىسىنا عانا ەمەس، وزىنە دە كوڭىل اۋدارىڭىز
ءبىراز جىل بۇرىن پەداگوگ سيمون سولوۆەيچيك «بارىنە ارنالعان پەداگوگيكا» دەگەن كىتاپشا جازعان. وتە جاقسى كىتاپ. ءار ءتۇن سايىن وقۋعا بولادى. ونىڭ كەرەمەت ءۇش اسەرى بار: ادامدى شابىتتاندىرادى، الىپ-ۇشقان كوڭىلىن ساباسىنا تۇسىرەدى جانە وي سالادى. ءبىر قىزىعى، ونىڭ وقىرماندارى دا ەكى توپقا بولىنەدى: بىرەۋلەرى كىتاپتى باس الماستان وقىپ شىقسا، بىرەۋلەرى ءار ون بەت وقىعان سايىن «ءىلىپ الار ەشنارسەسى جوق» دەپ تۇك تۇسىنبەي وتىرادى. مەن مۇنى بىلاي تۇسىندىرەر ەدىم: ءبىرىنشى توپتاعىلارعا بالالارمەن بىرگە قىزىقتى. ءتىپتى، كەيدە بالالارى ءۇشىن قاتتى ۋايىمعا سالىنىپ كەتەدى. ال ەكىنشى توپ ءۇشىن بالالاردىڭ ەش قىزىعى جوق. ءتىپتى، ءوز بالاسىنا دا قىزىقپايدى. ونداي جاعداي كەزدەسىپ تۇرادى. سانداردى، سالپىنشاقتاردى، مۋزىكانى، سوزدەردى جاقسى كورەتىن ادامدار بولادى. ءبىراق، ولارعا ادام بالاسى تۇك قىزىق ەمەس. بالالار ءوسسىن، ساندارعا، مۋزىكاعا قىزىقسىن. ولارمەن سول كەزدە سويلەسەمىز دەپ ويلايدى.
بالا وزىنە سەنىمدى بولىپ ءوسۋ ءۇشىن، ونىڭ نەگە قىزىعۋشىلىق تانىتاتىنىن ءبىلۋ كەرەك
ول ءۇشىن تەك ۋايىمداپ «ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ تۇر ما؟»، «ەش جەرىڭدى اۋىرتىپ المادىڭ با؟»، «بۇگىن قانداي باعا الدىڭ؟»، «ءبىرىنشى پودەزدەگى ماشا دەگەن كىم؟» دەگەن سۇراقتاردى قويا بەرمەي، ءبىر ۋاقىت وعان قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، «نە وقىپ جاتىرسىڭ؟»، «جاڭا فيلم تۋرالى نە ويلايسىڭ؟» «كوڭىلسىز ەمەسسىڭ بە؟» دەگەن سياقتى سۇراقتاردى قويىپ، كوڭىلىپ اۋلاپ تۇرىڭىز.
بالامىزدىڭ ءوزىن-وزى جاقسى باعالاۋى ءۇشىن ولارعا وزىمىزگە كوڭىل بولگەندەي نازار اۋدارۋىمىز كەرەك. ەگەر جانىمىزدا جۇرگەن ادامدار، بىرگە جۇمىس ىستەيتىن ارىپتەستەر بىزگە قىزىعۋشىلىق تانىتپاسا، بىزبەن اڭگىمەلەسپەسە، ويلارىمەن بولىسپەسە، وندا اقىرىن-اقىرىن ءوزىمىز جايلى جاقسى ويىمىز تومەندەي بەرەدى.
3. قانشالىقتى قيىن بولسا دا، ەسكەرتۋ جاساي بەرۋدى دوعارىڭىز
كەز كەلگەن ادامنىڭ، اسىرەسە بالانىڭ ءوزىن-وزى باعالاۋى ءۇشىن سىننىڭ زيانى جايلى بالاباقشانىڭ بالاسىنان باستاپ ەڭكەيگەن كارىگە دەيىن بىلەدى. ءبارى بىلە تۇرا، ونى توقتاتا المايدى. ءبارىمىز كىشكەنتايىمىزدان سىن ەستىپ، سىنمەن ەرجەتتىك. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ مادەنيەتى – تۇزەتەتىن، رەتتەيتىن مادەنيەت بولعان. ءبارىن تەك مەملەكەت قانا دۇرىس بىلەتىن. سودان بەرى ءبارىمىزدىڭ بويىمىزدا «بۇكىرەيمە، كۇلە بەرمە، باسقا اياق كيىمىڭ جوق پا، قولىڭنان تۇك كەلمەيدى، جۇمىس ىستەي المايسىڭ، دۇرىستاپ تىنىعا دا المايسىڭ، تاماق ءىشۋدى دە بىلمەيسىڭ، تۇك تاماق ىشپەيسىڭ، سەمىرىپ كەتتىڭ....» دەگەن سىني سوزدەر شەگەلەنىپ قالعان. بۇدان ءتىپتى جالتارا دا المايسىڭ.
ال ءبىز بالالارىمىزدى تاربيەلەۋدە «وزىڭدەگىنى – وزگەگە بەر» دەگەن ەرەجەنى قولدانامىز. ءبىز، ەرەسەكتەر، ءوزىمىز دە ۇنەمى سىننىڭ استىندا جۇرەمىز. ال اتا-انا بولعان كەزدە، ول ءتىپتى كۇشەيىپ كەتەدى. بالاعا ۇنەمى سىن ايتىپ، ەسكەرتۋ جاساي بەرسە، ونىڭ بويىنداعى قىزىعۋشىلىق جوعالىپ، قاتەلەسۋدەن قورقۋ سەزىمى قالىپتاسىپ كەتەدى.
4. بالانى قاتەلەسۋگە جانە (ول ءۇشىن ۇرسا جونەلمەي) قاتەلىكتى باعالاۋعا ۇيرەتۋ كەرەك
بالا ءبارىن ءبىرىنشى رەت جاسايدى، ونىڭ ءالى تاجىريبەسى جوق. ول بارلىق بىلگەن نارسەسىنە قاتەلەسىپ ءجۇرىپ قول جەتكىزەدى. ەگەر ءبىز بالامىزدىڭ وز-وزىنە سەنىمدى، قاتەلىكتەردەن قورىقپايتىن تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىن قالاساق، وندا ول سۇرىنگەن ساتتە قولداۋ كورسەتۋىمىز كەرەك. ودان «جارايسىڭ، قولىڭنان كەلەدى. سەن باتىلسىڭ! كۇشتىسىڭ! قانە، تاعى ءبىر رەت بايقاپ كورەيىك» دەگەن سوزدەرىڭىزدى اياماڭىز. ءسىز ونىڭ ءار جاسىندا جانىنان تابىلاسىز. سول سەبەپتى، جاسىنا قاراي قادام جاساڭىز. مىسالى، ەكى جاسار بالاڭىزدى قولعا الىپ، جۇباتساڭىز جەتكىلىكتى. ال بەستەگى بالاڭىزدان «ساعان كومەكتەسەيىن بە؟» دەپ سۇراڭىز. جەتى جاسقا كەلگەندە – نەگە قولىنان كەلمەي جاتقانىن ءتۇسىندىرىڭىز. ال 12 جاستان باستاپ – ونىڭ جانىندا بولىپ، جولى بولعان ساتىندە قولداۋ كورسەتىڭىز.
5. بالاڭىزدى «ەڭ جاقسى» نەمەسە «بارىنەن جاقسى» بولعانى ءۇشىن ەمەس، ىستەگەن ءىسى ءۇشىن ماقتاڭىز
بالانىڭ قاتەلىگى ەلەۋسىز قالسا («سەن مۇنى تۇسىنبەيسىڭ»، «مۇنى تۇسىنگىڭ كەلمەيدى»)، ال جەتكەن جەتىستىگى اسىرا ماقتالسا، وندا پاتشالىعى جوق پاتشا بالالاردىڭ ءوسىپ شىعۋ ءقاۋپى زور. ياعني، ونداي بالالار بولاشاقتا ەشكىمنىڭ كوڭىلىنە قاراماستان، ءوزىن باسقالاردان جوعارى قويىپ تۇراتىن وركوكىرەك ادامعا اينالادى. مۇنداي ادامدار كوپ نارسەنى قالايدى، ءتىپتى وعان مۇمكىندىگى دە بار. ءبىراق، ەشنارسە ىستەمەي، كەرەمەت دارىندى، اقىلدى بولماسا دا، بەلسەندى، باتىل ادامداردىڭ العا شىعىپ، وزىنەن وق بويى وزىپ كەتكەنىن سىناۋمەن بولادى.
سونىمەن، ەگەر بالاڭىزعا شىن جانىڭىز اشىسا، وندا ونى «باسقا بالالاردىڭ قولىنان كەلمەيتىن ءىستى جاساي العانى ءۇشىن» ەمەس، سول ءىستى بۇرىنعىدان دا جاقسى ىستەي العانى ءۇشىن عانا ماقتاڭىز.
6. وتىرىك ايتقان كەزدە دە، بالاڭىزعا سەنىڭىز
اتا-اناسىمەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولعان جانە ومىردە كوپتەگەن جەتىستىككە قول جەتكىزگەن ادامداردان اتا-انالارىنا نە ءۇشىن قارىزدار ەكەنىن سۇراڭىزشى. ولار: «ماعان سەنىپ، سەنۋگە بولمايتىن ءساتتىڭ وزىندە سەنىم ارتقاندارى ءۇشىن العىس ايتامىن» دەپ جاۋاپ بەرەر ەدى. «ساممەرحيلل» مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى پەداگوگ الەكساندر نيلل بالالار نەگىزىندە قورىققاندىقتان وتىرىك ايتادى دەپ ەسەپتەگەن. بالا قورقىنىشتان ارىلعان كەزدە عانا ەشكىمدى الدامايتىن بولادى.
كەيبىر اتا-انالار بالامىز كوپ وتىرىك ايتادى دەپ قاتتى ۋايىمداپ، ولاردىڭ تەك قانا شىندىقتى ايتۋىن وزبىرلىقپەن تالاپ ەتەدى. ال الەكساندر نيلل بالانىڭ وتىرىگى تۋرالى بىلاي دەيدى:
«40 جىل ۇستازدىق ەتكەنىمدە مەن شاكىرتتەرىمە ءبىر دە ءبىر ادەيىلەپ وتىرىك ايتقان ەمەسپىن. ونىڭ قاجەتى دە بولماعان. ايتپاقشى، ءبىر رەت قاتتى وتىرىك ايتىپپىن. وتباسىلىق جاعدايى ناشار ءبىر قىز اقشا ۇرلاپ الدى. مەكتەپتەگى ۇرلىق كوميتەتى بويىنشا ءۇش بالا ونىڭ بالمۇزداق پەن شىلىم ساتىپ العانىن كورىپ، جول ۇستىندە سۇراقتىڭ استىنا العان. ول بولسا «مۇنى ماعان نيلل بەردى» دەپ مويىنداماي، تۇرىپ الىپتى. ۇلدار ونى ماعان الىپ كەلدى. «ليزاعا اقشا بەرگەن سەن بە؟» دەپ سۇرادى. جاعدايدى بىردەن تۇسىنگەن مەن بىردەن «ءيا، مەن بەردىم» دەپ جاۋاپ بەردىم. مەن، ەگەر ونى ۇستاپ بەرگەنىمدە، ول ماعان ەندى ەشقاشان سەنبەيتىنىن ءبىلدىم. سوندىقتان ونى جاقتايتىنىمدى سوڭىنا دەيىن راستاۋىم كەرەك بولدى. ەگەر ونىڭ وتباسى ادال ءارى ەركىن جاندار بولعاندا، ول قىزدىڭ باسىنان مۇنداي جاعداي ەشقاشان وتپەس ەدى. مەن ادەيى – ول قىزدىڭ ۇياتىن وياتۋ ماقساتىندا وتىرىك ايتتىم. ال باسقا جاعدايدا وتىرىك ايتۋعا اۋزىم بارماس ەدى.»
7. سوڭىنا دەيىن بالاڭىزدىڭ جاعىندا بولىڭىز
سوڭىنا دەيىن بالانىڭ جاعىندا بولۋ – بالانىڭ ءوز كۇشىنە سەنىمدى تۇلعا بولىپ وسۋىنە ىقپال ەتەتىن، اتا-انانىڭ ەڭ ماڭىزدى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى. بالانىڭ جاعىندا بولۋ دەگەن – ونى كورە ءبىلۋ، ءتۇسىنۋ، ءار ادامنىڭ، ءار بالانىڭ ءوز سەزىمى بولاتىنىن ءبىلۋ، ەرەسەكتەر سياقتى بالالاردىڭ دا اشۋلاناتىنىن، ادىلەتسىز بولاتىنىن ەسكەرۋ. وسىنىڭ ءبارىن بىلە تۇرا، قيىن بولسا دا، بالاڭىزدى جالعىز قالدىرماۋ، وعان قولداۋ كورسەتۋ.
دەرەككوزى: mel.fm
You Might Also Like
-
ەندى اۋىل شارۋاشىلىعى ماماندىقتارى بويىنشا ءبىلىم العاندار مىندەتتى تۇردە اۋىلداعى جۇمىستارعا باعىتتالۋى مۇمكىن. بۇل تۋرالى ق ر اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ كەڭەيتىلگەن القا ماجىلىسىندە ءمالىم بولدى.
-
مەملەكەتتىك ورگاندار سەكىلدى، مەكتەپتەردە دە ۆيدەوكامەراسى بار، ينتەرنەتكە قوسىلعان تەلەفوندارعا تىيىم سالۋ كەرەك. مۇعالىمدەردىڭ مارتەبەسى تۋرالى پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى دينار نوكەتايەۆا ق ر پرە...
