InfoHub Logo

قازاق فيلوسوفياسىنىڭ ەرەكشەلىگى ادامدىق قاتىناستاردىڭ رۋحاني-قۇندىلىق اسپەكتىلەرىنىڭ ەكونوميكالىق شىندىقپەن بايلانىسىمەن دە انىقتالۋى كەرەك، ال سوڭعى ماسەلە ادەت-عۇرىپ، ساياسي سانا، مىنەز-قۇلىق جانە قۇندىلىقتار فورماسىمەن انىقتالادى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، تاريحي فاكتىلەردى كورسەتۋ عانا ەمەس، وتاندىق، پاتريوتتىق يدەيالار نەگىزىندە حالىقتىڭ ءار كەزەڭدەرىندەگى مادەنيەتىن، دانالىعىن، رۋحانيلىعىن تاريحي جانە ماعىنالى تۇردە انىقتاپ، ولاردىڭ اكسيولوگيالىق، مەتودولوگيالىق، گەرمەنيەۆتيكالىق سيپاتىن كورسەتۋ قاجەت.

ادامزات تاريحىنىڭ سوڭعى ەكى مىڭ جىل اياسىندا ادام ءومىرىنىڭ ءمانى مەن مازمۇنى ماسەلەسىنە فيلوسوفيادا، ادەبيەتتە ەرەكشە زەيىن قويىلا باستادى. ول ادامنىڭ تابيعاتىنىڭ تۇپنەگىزىن ىزدەۋ ماقساتىندا جۇزەگە استى. ادامنىڭ ىشكى رۋحاني الەمىنىڭ كۇندەلىكتى ءومىر قۇلشىنىسى ناتيجەسىندە قانداي حالگە تۇسەتىندىگى نەمەسە سول جاعدايداعى ادامنىڭ كۇيى قانداي بولاتىندىعى تۋرالى سۇراقتار توڭىرەگىندە حاكىمدەرگە كوپ ويلانۋعا تۋرا كەلدى. وسى ىزدەنىستەر ءومىردىڭ مانسىزدەنۋى سىندى، ادامداردىڭ تانىمعا نەمقۇرايدىلىعى سىندى سۇرقيا شىندىق بەينەلەرىن اشتى.

حح عاسىردىڭ بەتكە ۇستار ازامات ويشىلدارىنىڭ قاتارىنداعى شاكارىمدى دە ادام ماسەلەسى اسا قاتتى مازالاعان بولاتىن. شاكارىم - ابايدىڭ ءىزباسار ءىنىسى، ابايدان سوڭ حح عاسىر باسىندا قازاق دالاسىندا ءومىر سۇرگەن ەڭ كورنەكتى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. شاكارىم ءومىر سۇرگەن زامانا شىندىعى مەملەكەتتىك داعدارىستار كەزەڭىنە تۋرا كەلگەن بولاتىن. سول ۋاقىتتىڭ مىڭ قۇبىلعان ساياسي تۇراقسىزدىعى مەن جىلدام وزگەرىپ وتىرعان مەملەكەتتىك بيلىك جۇيەسى ونىڭ ادامزاتتىڭ ءبىرىڭعاي ورلەپ كەمەلدەنۋىنە دەگەن سەنىمىنە سەكەم ءتۇسىردى.

قىسقا عانا مەرىزىم ىشىندە قالىپتاسقان ساياسي تۇراقسىزدىق جاعدايلارى كەز كەلگەن ادامنىڭ قاي جاققا شىعۋ، كىمدى قولداۋ كەرەكتىگى تۋرالى باعدارىن قيىنداتادى. قۇبىلجىپ تۇرعان كوڭىل، تۇرلاۋسىز قۇندىلىقتار، ءار ساياسي جۇيە ءوزىنىڭ باعىت-باعدارىن ۇسىنىپ، ءار جۇيە ءوز امالىن جاقتاپ وتىرعان ءبىر كەز. وسىنداي كەزدە ادامنىڭ تاعدىرى يەسىز قالعان تەاتر قۋىرشاعىنا ۇقسايدى. سپەكتاكل ءجۇرىپ جاتىر، پەرسوناجدىڭ رول كەزەگى كەلدى، كىمنىڭ قولى بوس سول قۋىرشاقتى الا كەتىپ، ءوز ىرعاعىمەن قيمىلداتا-سويلەتە جونەلەدى. قۋىرشاق ەكى ءجۇزدى كەيىپكەرگە ۇقسايدى، بىردە قاتاڭ داۋىستى قاتىگەز، بىردە ەزىلگەن جىگەرسىز داۋىستى بوس ادام. وسىنداي الاساپىران كەزىندەگى ادامداردى، اسىل سوزگە باي قازاق: «بىردە - بيە، بىردە - تۇيە» دەگەن ەمەس پە؟!

ەكزيستەنسيالدى فيلوسوفيا حح عاسىردىڭ باسىندا ەرەكشە بەدەرلەنىپ بايقالعان فيلوسوفيالىق ىلىمدەردىڭ ءبىرى. ول كەزدەيسوقتىق پا الدە زاڭدىلىق پا، ادامنىڭ كۇيزەلىستى جاعدايىندا پايدا بولاتىن ىزدەنىس سارىنى ما نەمەسە ادامنىڭ بويىندا ورنالاسقان قۇدىرەتتى اقيقاتىنىڭ سىرتقا شىعۋ قۇبىلىسى ما؟! قالاي دەسەك تە، ايتەۋىر، بۇل دۇنيە شىنايى بولمىستاعى قۇندىلىقتاردىڭ قۇلدىراۋىنا قارسىلىق ءبىلدىرۋ تۇرىندە جۇرەكتەن شىعاتىن ىزدەنىس جولىنا ۇقسايدى. ەجي كوسساك بىلاي دەيدى: «ەكزيستەنسياليزم قازىرگى زامان ساناسىنىڭ اعىمى رەتىندە فيلوسوفيالىق كوزقاراستار جيىنتىعى دەپ ايتۋ دا قيىن، ول ادەبي جانە فيلوسوفيالىق موتيۆتەر جيىنتىعى، سوندىقتان دا ەكزيستەنسياليزمنىڭ مانىنە ءارتۇرلى باعىتتا تالقىلاۋ جاساۋعا مۇمكىنشىلىكتەر بەرەدى». ونداي بولعان جاعدايدا ەكزيستەنسياليزمنىڭ ناقتى بەلگىلى ءبىر قاتىپ قالعان قاعيدالى جولى جوق جانە بولۋى دا مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى ءبىز شىعارماشىلىعىن ەكزيستەنسياليزممەن بايلانىستىراتىن تۇلعالار ءوز ەڭبەكتەرىن ءبىر مەكتەپ، ءبىر باعىت وكىلىمىز دەپ ادەيىلەپ جازباعاندىعى بەلگىلى. ەندەشە، ءبىز ەكزيستەنسياليزم سارىنى تۋرالى عانا ءسوز ەتە الامىز دەپ ويلايمىز. سوندىقتان دا ءبىز ەكزيستەنسياليزمدى ءبىر ءوزى جەكەشەلەپ يەلەنەتىن تۇبەگەيلى ۇلت تا، ءناسىل دە جوق دەپ ايتا الامىز. قاعيدالاردى جۇيەلەۋ ماقساتىندا جۇزەگە اسىرۋشى دايەكتەردى پايدالانا وتىرىپ، كەز كەلگەن وي تولعاۋدى فيلوسوفيالىق سالالار نەگىزىندە: تانىم تەورياسى، ادەپ، قۇندىلىقتار، ەستەتيكا تۇرعىسىنان جاڭا كەيىپتە قايتا وندىرۋگە بولادى.

دىللابەك نۇرشات الماسبەك قىزى؛

---