قازاق مادەنيەتىنىڭ ورتا عاسىرلىق مادەنيەتى
قازاق مادەنيەتىنىڭ ورتا عاسىرلىق مادەنيەتى
ساباقتىڭ ماقساتى: 1. وقۋشىلاردى حالقىمىزدىڭ ماتەريالدىق مادەنيەتىنىڭ تۇرلەرىمەن تانىستىرۋ، جالپى ماتەريالدىق مادەنيەت تۋرالى مالىمەت بەرە وتىرىپ قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتىنىڭ وشپەس قۇندىلىق ەكەنىنە كوزدەرىن جەتكىزۋ؛
2. ماتەريالدىق مادەنيەت تۋرالى تۇسىنىكتەرىن كەڭەيتۋ، مادەنيەتتى جان - جاقتى قىرىنان تاني بىلۋگە كومەكتەسۋ، الەمدىك مادەنيەت پەن ۇلتتىق مادەنيەتتى بايلانىستىرا وتىرىپ، ولارعا ءوز كوزقاراستارىن قالىپتاستىرۋعا كومەكتەسۋ؛
3. قازاق حالقىنىڭ باي مادەنيەتىنە دەگەن قۇرمەت سەزىمىن دامىتۋ، مادەنيەتكە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن ودان ءارى ارتتىرۋ، ماتەريالدىق مادەنيەتتىڭ وزىق ۇلگىلەرىمەن تانىستىرا وتىرىپ ەستەتيكالىق تاربيە بەرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباقتى مەڭگەرتۋ
ساباقتىڭ ءادىسى: اڭگىمەلەۋ، سۇراق – جاۋاپ، تالداۋ، جيناقتاۋ
ءپانارالىق بايلانىس: گەوگرافيا
ساباقتا قولدانىلاتىن كورنەكىلىك: كيىز ءۇي، ۇلتتىق كيىم، قولونەر بۇيىمدارىنىڭ سۋرەتتەرى، ينتەربەلسەندى تاقتا، سلايدتار
ساباقتىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
- سالەمەتسىزدەر مە، ستۋدەنتتەر؟
- سالەمەتسىز بە!
- وتىرىڭىزدار.
II. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
ۇيگە قانداي تاپسىرما بەرىلگەنىن وقۋشىلاردان سۇراپ، ەستەرىنە سالادى.
وسىدان كەيىن وتكەن ساباققا بايلانىستى سۇراقتار قويامىن. سونىمەن قاتار ۇيگە بەرىلگەن ءسوزجۇمباقتارىن تەكسەرە وتىرىپ، باعالاپ شىعامىن. وقۋشىلاردىڭ جاۋابىن تىڭداعان سوڭ، ءۇي تاپسىرماسىن قىسقاشا قورىتىندىلاپ جاڭا ساباققا كىرىسەمىن.
III. جاڭا ساباق.
جاڭا ساباقتىڭ تاقىرىبى، جوسپارى تاقتاعا جازىلىپ قويىلادى. ستۋدەنتتەرگە ساباقتىڭ ماقساتى ايتىلادى.
ساباق جوسپار:
1. تۇركى حالىقتارىنىڭ نانىمدارى مەن سەنىمدەرى
2. تۇركى حالىقتارىنىڭ جازۋى مەن ءتىلى
3. ورتا عاسىرداعى كاسىپتىڭ ءتۇرى
4. ورتاعاسىرلىق تۇركى عالىمدارى مەن جازۋشىلارى
ءدىني نانىمدار.
VI – XII عاسىرلارداعى قازاقستان تەرريتورياسىنداعى حالىقتاردىڭ اراسىندا الۋان ءتۇرلى دىندەر، نانىمدار مەن سەنىمدەر ورىن الىپ وتىردى. تۇركىلەردىڭ زيراتتارىنان تابىلعان زاتتار ولاردىڭ اتا – بابالاردىڭ ءارۋاعىنا تابىنۋ و دۇنيەلىك ومىرگە سەنۋ كورسەتەدى. ولارداعى باستى ءبىر نانىم – وتقا تابىنۋ. ونى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەردەن جەرلەنگەن ادامداردىڭ زاتتارىمەن، ءمىنىس اتتارىمەن بىرگە ورتەلىپ قويىلاتىن ادەت – عۇرىپتارى دا انىقتالعان. ول ادام دەنەسىن وتپەن الاستاۋ بولسا كەرەك. تۇركىلەر تابيعاتقا دا تابىنعان. ولار ولگەن ادامنىڭ دەنەسىن جەر انانىڭ قويىنىنا ورتەپ، كۇل مەن كومىرىن عانا جەرلەگەن. ەگەر ادام كوكتەمدە نەمەسە جازدا ولسە، ول ادامنىڭ تۋعان – تۋىستارى ءبىر توبەگە جينالىپ كيىز ءۇي تىگىپ، الىپ بارعان مالدارىن قۇرباندىققا شالىپ، ودان كەيىن ولگەن ادامنىڭ ءمايىتىن، اتىن، زاتتارىن ورتەپ، ۋاقىتشا ساقتاپ، كۇزدە ءشوپ سارعايعاندا عانا جەرلەيتىن بولعان. ال ەگەر ادام كۇزدە نە قىستا قايتىس بولسا، ول ادامدى جوعارىداعى ادەت – عۇرىپتارىن جاساپ، كوكتەمدە جەر كوگەرىپ، ءشوپ شىعىپ، جاپىراقتار جايقالا باستاعان كەزدە جەرلەيتىن. بۇل ادەت نانىم – سەنىمنەن تابيعاتتىڭ ءتورت كەزەڭىنە تولىق تابىنۋدى بايقاتادى.
تۇركىلەردىڭ كوككە نەمەسە اسپان الەمىنە سيىنۋشىلارىن كۇلتەگىن جازۋىنداعى مىنا شۋماقتان انىق بايقالادى:
- كوككە تۇركى ءتاڭىرىسى،
- ءتاڭىرى قۋات بەرگەن سوڭ،
- ءتاڭىرى جارىلقاعاندىقتان.
مۇنداي ادەت، نانىم – سەنىمدەر قازاقتاردا بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ورىنالىپ ءجۇر. تۇركىلەردە ادام بالاسىنىڭ تىرەگى تىرشىلىكتىڭ تۇتقاسى، وتباسى، وشاق قاسى بولىپ تابىلاتىن اناعا «ۋماي انا» دەگەن ات بەرىپ، وعان تابىنعان. جەتىسۋ قازاقتاردىڭ «ۋماي اناعا» تابىناتىن ش. ءۋاليحانوۆ تا جازعان بولاتىن. كەيبىر جازبا دەرەكتەرگە قاراعاندا، قيماقتار مەن قىپشاقتار كۇنگە، جۇلدىزدارعا تابىنعان.
ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، تۇركىلەردە حريستيان، مانيحەي، بۋددا دىندەرى بولعان.
تۇركى تايپالارى ءىح ع. باستاپ جاپپاي مۇسىلمان دىنىنە ەنە باستايدى. ال مۇسىلمان ءدىنىنىڭ مەملەكەتتىك ءدىن ەسەبىندە العاشقى بولىپ قابىلداعان قاراحان مەملەكەتى. ساتۇق بوگراحاننىڭ بالاسى مۋسا حاننىڭ بيلىك قۇرعان جىلدارى (960 ج.).
ءسويتىپ، ح ع. باستاپ وڭتۇستىك شىعىس قازاقستان جەرلەرىندە مۇسىلمان ءدىنى كەڭ تۇردە ەتەك جايا باستايدى.
ءتىل جانە جازۋ.
تۇركى داۋىرىندە (VI – XII عع ). قازاقستاندا ءومىر سۇرگەن رۋ – تايپالاردىڭ تۇركى تىلىندە سويلەگەندەگى تۇركولوگيا عىلىمىندا تولىعىمەن دالەلدەنگەن. الايدا، ءتىل عىلىمنىڭ زەرتتەۋلەرىنە قاراعاندا، نەگىزگى تۇركى تىلدەس قارلۇقتاردىڭ، قيماق – قىپشاقتاردىڭ، وعىزداردىڭ، ۇيعىرلاردىڭ، قىرعىزداردىڭ ت. ب. رۋ – تايپالاردىڭ وزدەرىنە ءتان ديالەكتىلەرىنىڭ بار ەكەندىگى انىقتالعان.
ساباقتىڭ ماقساتى: 1. وقۋشىلاردى حالقىمىزدىڭ ماتەريالدىق مادەنيەتىنىڭ تۇرلەرىمەن تانىستىرۋ، جالپى ماتەريالدىق مادەنيەت تۋرالى مالىمەت بەرە وتىرىپ قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتىنىڭ وشپەس قۇندىلىق ەكەنىنە كوزدەرىن جەتكىزۋ؛
2. ماتەريالدىق مادەنيەت تۋرالى تۇسىنىكتەرىن كەڭەيتۋ، مادەنيەتتى جان - جاقتى قىرىنان تاني بىلۋگە كومەكتەسۋ، الەمدىك مادەنيەت پەن ۇلتتىق مادەنيەتتى بايلانىستىرا وتىرىپ، ولارعا ءوز كوزقاراستارىن قالىپتاستىرۋعا كومەكتەسۋ؛
3. قازاق حالقىنىڭ باي مادەنيەتىنە دەگەن قۇرمەت سەزىمىن دامىتۋ، مادەنيەتكە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن ودان ءارى ارتتىرۋ، ماتەريالدىق مادەنيەتتىڭ وزىق ۇلگىلەرىمەن تانىستىرا وتىرىپ ەستەتيكالىق تاربيە بەرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباقتى مەڭگەرتۋ
ساباقتىڭ ءادىسى: اڭگىمەلەۋ، سۇراق – جاۋاپ، تالداۋ، جيناقتاۋ
ءپانارالىق بايلانىس: گەوگرافيا
ساباقتا قولدانىلاتىن كورنەكىلىك: كيىز ءۇي، ۇلتتىق كيىم، قولونەر بۇيىمدارىنىڭ سۋرەتتەرى، ينتەربەلسەندى تاقتا، سلايدتار
ساباقتىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
- سالەمەتسىزدەر مە، ستۋدەنتتەر؟
- سالەمەتسىز بە!
- وتىرىڭىزدار.
II. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
ۇيگە قانداي تاپسىرما بەرىلگەنىن وقۋشىلاردان سۇراپ، ەستەرىنە سالادى.
وسىدان كەيىن وتكەن ساباققا بايلانىستى سۇراقتار قويامىن. سونىمەن قاتار ۇيگە بەرىلگەن ءسوزجۇمباقتارىن تەكسەرە وتىرىپ، باعالاپ شىعامىن. وقۋشىلاردىڭ جاۋابىن تىڭداعان سوڭ، ءۇي تاپسىرماسىن قىسقاشا قورىتىندىلاپ جاڭا ساباققا كىرىسەمىن.
III. جاڭا ساباق.
جاڭا ساباقتىڭ تاقىرىبى، جوسپارى تاقتاعا جازىلىپ قويىلادى. ستۋدەنتتەرگە ساباقتىڭ ماقساتى ايتىلادى.
ساباق جوسپار:
1. تۇركى حالىقتارىنىڭ نانىمدارى مەن سەنىمدەرى
2. تۇركى حالىقتارىنىڭ جازۋى مەن ءتىلى
3. ورتا عاسىرداعى كاسىپتىڭ ءتۇرى
4. ورتاعاسىرلىق تۇركى عالىمدارى مەن جازۋشىلارى
ءدىني نانىمدار.
VI – XII عاسىرلارداعى قازاقستان تەرريتورياسىنداعى حالىقتاردىڭ اراسىندا الۋان ءتۇرلى دىندەر، نانىمدار مەن سەنىمدەر ورىن الىپ وتىردى. تۇركىلەردىڭ زيراتتارىنان تابىلعان زاتتار ولاردىڭ اتا – بابالاردىڭ ءارۋاعىنا تابىنۋ و دۇنيەلىك ومىرگە سەنۋ كورسەتەدى. ولارداعى باستى ءبىر نانىم – وتقا تابىنۋ. ونى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەردەن جەرلەنگەن ادامداردىڭ زاتتارىمەن، ءمىنىس اتتارىمەن بىرگە ورتەلىپ قويىلاتىن ادەت – عۇرىپتارى دا انىقتالعان. ول ادام دەنەسىن وتپەن الاستاۋ بولسا كەرەك. تۇركىلەر تابيعاتقا دا تابىنعان. ولار ولگەن ادامنىڭ دەنەسىن جەر انانىڭ قويىنىنا ورتەپ، كۇل مەن كومىرىن عانا جەرلەگەن. ەگەر ادام كوكتەمدە نەمەسە جازدا ولسە، ول ادامنىڭ تۋعان – تۋىستارى ءبىر توبەگە جينالىپ كيىز ءۇي تىگىپ، الىپ بارعان مالدارىن قۇرباندىققا شالىپ، ودان كەيىن ولگەن ادامنىڭ ءمايىتىن، اتىن، زاتتارىن ورتەپ، ۋاقىتشا ساقتاپ، كۇزدە ءشوپ سارعايعاندا عانا جەرلەيتىن بولعان. ال ەگەر ادام كۇزدە نە قىستا قايتىس بولسا، ول ادامدى جوعارىداعى ادەت – عۇرىپتارىن جاساپ، كوكتەمدە جەر كوگەرىپ، ءشوپ شىعىپ، جاپىراقتار جايقالا باستاعان كەزدە جەرلەيتىن. بۇل ادەت نانىم – سەنىمنەن تابيعاتتىڭ ءتورت كەزەڭىنە تولىق تابىنۋدى بايقاتادى.
تۇركىلەردىڭ كوككە نەمەسە اسپان الەمىنە سيىنۋشىلارىن كۇلتەگىن جازۋىنداعى مىنا شۋماقتان انىق بايقالادى:
- كوككە تۇركى ءتاڭىرىسى،
- ءتاڭىرى قۋات بەرگەن سوڭ،
- ءتاڭىرى جارىلقاعاندىقتان.
مۇنداي ادەت، نانىم – سەنىمدەر قازاقتاردا بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ورىنالىپ ءجۇر. تۇركىلەردە ادام بالاسىنىڭ تىرەگى تىرشىلىكتىڭ تۇتقاسى، وتباسى، وشاق قاسى بولىپ تابىلاتىن اناعا «ۋماي انا» دەگەن ات بەرىپ، وعان تابىنعان. جەتىسۋ قازاقتاردىڭ «ۋماي اناعا» تابىناتىن ش. ءۋاليحانوۆ تا جازعان بولاتىن. كەيبىر جازبا دەرەكتەرگە قاراعاندا، قيماقتار مەن قىپشاقتار كۇنگە، جۇلدىزدارعا تابىنعان.
ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، تۇركىلەردە حريستيان، مانيحەي، بۋددا دىندەرى بولعان.
تۇركى تايپالارى ءىح ع. باستاپ جاپپاي مۇسىلمان دىنىنە ەنە باستايدى. ال مۇسىلمان ءدىنىنىڭ مەملەكەتتىك ءدىن ەسەبىندە العاشقى بولىپ قابىلداعان قاراحان مەملەكەتى. ساتۇق بوگراحاننىڭ بالاسى مۋسا حاننىڭ بيلىك قۇرعان جىلدارى (960 ج.).
ءسويتىپ، ح ع. باستاپ وڭتۇستىك شىعىس قازاقستان جەرلەرىندە مۇسىلمان ءدىنى كەڭ تۇردە ەتەك جايا باستايدى.
ءتىل جانە جازۋ.
تۇركى داۋىرىندە (VI – XII عع ). قازاقستاندا ءومىر سۇرگەن رۋ – تايپالاردىڭ تۇركى تىلىندە سويلەگەندەگى تۇركولوگيا عىلىمىندا تولىعىمەن دالەلدەنگەن. الايدا، ءتىل عىلىمنىڭ زەرتتەۋلەرىنە قاراعاندا، نەگىزگى تۇركى تىلدەس قارلۇقتاردىڭ، قيماق – قىپشاقتاردىڭ، وعىزداردىڭ، ۇيعىرلاردىڭ، قىرعىزداردىڭ ت. ب. رۋ – تايپالاردىڭ وزدەرىنە ءتان ديالەكتىلەرىنىڭ بار ەكەندىگى انىقتالعان.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
