InfoHub Logo

مەنىڭ ويىمشا، ءبىز حالىق جانە جەكە مەملەكەت بولۋى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى، بۇل ءبىزدىڭ تاريحىمىزدى، ءتىلىمىزدى، داستۇرلەرىمىزدى ەجەلگى زاماننان بەرى اتا-بابالارىمىزدان مۇرا رەتىندە ساقتاپ كەلە جاتقانىمىزعا بايلانىستى. ءبىزدىڭ مەملەكەت بولۋىمىز قازاق حاندىعىنىڭ كۇرىلۋىنان باستالادى. ەگەر ءبىز وتكەنىمىزدى قازىرگى زامانمەن سالىستىراتىن بولساق، وندا كوپتەگەن ايىرماشىلىقتاردى كورۋگە بولادى. ەگەر قازاق حاندىعى كەزىندە ەلدى حان باسقارسا، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىن پرەزيدەنت باسقارادى. ال شەشەندەر مەن بيلەر كەڭەسى دەپۋتاتتار جينالىسىمەن الماستى. قازاق حاندىعى ورتالىقتاندىرىلعان باسقارۋى بار ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىك قۇرىلىم رەتىندە ءتورت عاسىرعا، 1465 جىلدان 1847 جىلعا دەيىن، سوڭعى قازاق حانى كەنەسارى قايتىس بولعانعا دەيىن ءومىر ءسۇردى جانە تاريحي ارەنادا ماڭگى ءوز ورنىن الدى.

ءبىزدىڭ تاريحىمىز تۋرالى وتە قۇندى ەڭبەكتىڭ اۆتورى، عالىم مۇحاممەد حايدار دۋلاتي قازاق ورداسىنىڭ تۋى كوتەرىلگەن قاسيەتتى شۋ ءوڭىرىن "موعولستاننىڭ ءماشھۇر جەرى" دەپ اتادى. بۇل ۋاقىت مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن نەگىز بولدى، ءتىلدى، ادەت-عۇرىپتى، ەرەكشەلىكتەردى، وتاندى، سونداي-اق "قازاق"دەپ اتالاتىن ورتاق مۇددەلەرى بار ادامداردى قالىپتاستىرۋدىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى بولدى.

قازاق حالقى ۇزاق ۋاقىت بويى بەيتاراپتىق پەن سالىستىرمالى ساياسي تاۋەلسىزدىكتى ساقتاي المادى. دالا بيلەۋشىلەرىنىڭ كۇش-جىگەرى، ولاردىڭ تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلىسى ءساتسىز اياقتالدى. ءبىراق XVIII عاسىردا قيىن ەكونوميكالىق جانە ساياسي جاعدايدا شامامەن 150 جىلعا سوزىلعان رەسەيگە كىرۋ تۋرالى ماسەلە تۋىندادى. قازاقستانداعى وتارشىلدىق ەزگىنىڭ كۇشەيۋى حالىقتىڭ نارازىلىعىن تۋعىزدى. حالىقتىڭ ۇلكەن تولقۋى كوبىنەسە ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەرگە ۇلاستى. وكىنىشكە وراي، ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەر مەن سوعىستاردىڭ پروبلەمالارى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن تاريحتىڭ "اق داقتارىنا" جاتادى.

XX عاسىردىڭ باسىندا قازاقستان اۋماعى سوعىس ايماعىنا اينالدى. ال الاش زيالىلارى ءوز الدىنا جەكە مەملەكەت بولۋ ماسەلەسىن كوتەرگەن بولاتىن. بىراك حالىقتىڭ "ءوز ءومىرىن ءوزى ۇيىمداستىرۋىنىڭ" تاعى ءبىر ارەكەتى ساتسىزدىكپەن اياقتالدى.

ورتا ازيا مەن قازاقستاندى قامتىعان ۇلكەن اۋقىمعا قاراماستان، ۇلت – ازاتتىق قوزعالىس تاريحشىلار اراسىندا كوپتەگەن پىكىرتالاستار تۋعىزادى. تەك 1953 جىلى فرۋنزە مەن اشحابادتا، سودان كەيىن 1954 جىلى تاشكەنتتە ماسكەۋ، لەنينگراد، ءازىربايجان، قازاقستان جانە ورتا ازيا تاريحشىلارىنىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن عىلىمي جينالىستاردا بۇل قوزعالىستىڭ دۇرىس ءمانى مەن سيپاتىن اشۋعا ارەكەت جاسالدى.

قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋى دامۋىن جالعاستىرىپ جاتقان جانە ءالى دە اياقتالۋىنان الشاق جاتقان ءبىرقاتار پروسەستەردىڭ باستالۋىن بەلگىلەدى. تەك ءقازىر عانا ۋاقىتتىڭ العاشقى ماڭىزدى سىناعىنان ءوتىپ، ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ الەمدىك قوعامداستىقتاعى بەدەلىن ءسوزسىز مويىنداۋ فاكتىسىن سەنىممەن ايتۋعا بولادى. "قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى" كونستيتۋسيالىق زاڭ 1991 جىلى 16 جەلتوقساندا قابىلداندى. ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ ەلدىڭ گۇلدەنۋى مەن جاندانۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسقانىن اتاپ وتكەن ءجون. تاريحتاعى جاڭا ءداۋىر ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدەن باستالدى. ارينە، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن كوپتەگەن ەلدەر وڭاي مويىندامادى. ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ناتيجەسى ەلىمىزدىڭ بۇۇ-عا كىرۋى بولدى. 1993 جىلعى 15 قاراشادا اينالىمعا ءبىزدىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتامىز ەندى. بۇگىندە تەڭگە تۇراقتى جانە سەنىمدى قارجى بىرلىگىنە اينالدى. تاۋەلسىزدىك العان قازاقستان رەسپۋبليكاسى ادامدار ءۇشىن جاڭا ءتيىمدى ءومىر قۇرۋعا باعىتتالعان كۇردەلى ەكونوميكالىق رەفورمالاردى جۇرگىزۋدە ۇلكەن تابىستارعا جەتتى.

وسىلايشا، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى سول كەزدە باستالعان ەتنيكالىق دامۋدى ۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرىپ، قازاق حالقىنىڭ ۇلت رەتىندە قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەپ اتالاتىن جاڭا مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاپ، قازاقستان تاريحىنداعى ەڭ ماڭىزدى وقيعالاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالدى.

ۋ.م.دجولدىبايەۆا ءال-فارابي اتىنداعى ءقازۇۋ-نىڭ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ دوسەنتى

زەينوللا ا. ءال-فارابي اتىنداعى ءقازۇۋ-نىڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ 1 كۋرس ستۋدەنتى

---