قازاق ءتىلى وگەي بالا
كەم ەدى قازاعىمنىڭ ءتىلى كىمنەن؟
ۇرپاق ازسا كورەمىز مۇنى كىمنەن؟
ءداستۇرىن، ءتىلىن، ءدىنىن تانىماعان،
كىمگە كەرەك ءتىلسىز -تىرلىك، ءتىرى مۇردەڭ!؟
مەن قىتايدان كەلگەن قازاقپىن.كەزىندە تاعدىردىڭ تالكەگىمەن ەل اۋىپ، بوتەن ەلدە، بوتەن جەردە جۇرسەكتە، (بوتەن ەل ەمەس، شىندىعىندا ءبىزدىڭ جەر عوي، ءبىراق ءباز بىرەۋلەردىڭ قولىنا سيعا بەرە سالعانى بولماسا) كىشكەنتايىمىزدان انا ءتىلىمىزدى قۇرمەتتەپ ءوستىم، قىتايدا تۋىلدىم.توتەشە جازۋمەن ءبىلىم الدىم.
ءبىراق«قاسقىردى قانشا باپتاساڭدا، ورمانعا قاراپ ۇلىعانىن قويمايدى»دەگەندەي، جان باعىپ، ءومىر ءسۇرىپ وتىرساق دا، اناۋ الىستا “قازاقستان”دەگەن الىپ مەملەكەتىمىزدىڭ بارىن، اتا-بابامىزدان قالعان كەڭ بايتاق جەرىمىزبىڭ بارىن، اتا-انامىز جاستايىمىزدان ميىمىزعا قۇيىپ، سانامىزعا ءسىڭىرىپ قويعاندىقتان، ساعىنىپ ءوستىم.
كارتاعا قاراپ ەلىمىزدىڭ تەرريتورياسىن سيپالاي بەرۋشى ەدىم.ەرتەرەك ەرجەتىپ سول ءوزىمىزدىڭ ەلىمىزگە قاراي قۇستاي ۇشۋدى كوزالدىما ەلەستەتىپ، ارمانداۋمەن جۇرەتىن ەدىم.
شۇكىر!
ەرجەتىپ، ەر ازامات بولىپ، قولىما قۇجاتىمدى الىپ، كەشەگى سول ارمانىمنىڭ جەتەگىندە، ءبىلىمىمدى تولىقتىرۋعا، رۋحاني دامىعان ەجەلگى بابالارىمىزدىڭ كوزىندەي، وزىگدەي بولعان تۇركىستانداعى قوجا-احمەت ياسساۋي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليس ماماندىعىنا وقۋعا ءتۇسۋدى بۇيىرتتى.
اللاعا مىڭ شۇكىر ەتەمىن سول ءۇشىن...
ايتايىن دەگەنىم:«ساعىنىپ جەتكەن ەلىمدە، ءوز انا تىلىمدە ەركىن سويلەيتىن بولدىم -اۋ!وزگەنىڭ قاباعىنا قاراپ، شاتپاق ءتىلىن ءتىلىمدى بۇراپ سويلەمەيتىن بولدىم-اۋ!»دەسەم…مۇندا ءوز انا ءتىلىن بىلمەيتىندەر مەن مەنسىنبەيتىندەر كوپ ەكەن.
ايتار بولسام: شىمكەنت، الماتى، استانا، كوكشەتاۋ، ءوزىم تۇراتىن شىعىس قازاقستاندىقتاردىڭ دا باسىم مولشەرىندە تۇرعىندارىنىڭ اۋىز ەكى سويلەۋ تىلدەرى ورىس ءتىلى ەكەن.
توتە جازۋمەن وقىپ كەلسەم دە، ءتىلىمدى سىندىرىپ.احمەت بايتۇرسىن ۇلى كوكەمىزدىڭ ورىس گرافيكاسى نەگىزىندە جاساپ كەتكەن الفاۆيتىن زورعا مەڭگەرىپ، بۇگىندە وقىپ، جازۋدان قۇر قالىپ جۇرگەنىم جوق.
ءبىراق، قۇجاتتار دايىنداۋدا ءىس-قاعازدار ءتىلى، جول جۇرگەندە جولاۋشىلار ءتىلى، ءبىر جەرگە قوناقتاعاندا قوناق ءۇي ءتىلى، ءدام تاتار بولساڭ اسحانا ءتىلى، بەلەت الار بولساڭ كاسسا ءتىلى، ءتىپتى ۇلكەن قالالارداعى ازىق-تۇلىك الاتىن دۇكەندەر ءتىلى دە ورىسشا ەكەن.
مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟
كەزىندە ۇلكەندەردىڭ اڭگىمەسىنەن«ءوز ۇلتىنىڭ ءتىلىن قۇرمەتتەي الماعان ادام، وزگە ۇلتتىڭ ءتىلىن قالاي قۇرمەتتەسىن؟ ءار ءبىر ادام اناسىنان تۋعاندا “انا” دەپ “اكە” دەپ شىققان ءتىلىن قادىرلەۋدى، تەك ءوز انا ءتىلىنىڭ الدىندا باس ءيۋۋى كەرەك»دەگەندى كوپ ەستيتىنمىن.
«ءار ءبىر ادام ءوز ۇلتىنىڭ ءتىلىن قۇرمەتتەۋى كەرەك، ونى قۇرمەتتەي الماعان ادام، ساتقىنمەن تەڭ» دەۋشى ەدى بىزگە، سوندىقتان كىشكەنتايىمىزدان “ساتقىن” بولماۋعا، “ساتقىندىق” جاساماۋعا تىرىسىپ وستىك بىزدەر. سول ءۇشىن اتا-اناما راقمەت ايتامىن...
ارينە!...
وسى ءبىر ءسوز توركىنىنىڭ استارىندا، قانداي ءمان-ماعىنا جاتقانىن، ويلاپ كورەتىن بولساق، بىزدەگى قۇرمەتسىزدەردىڭ قانداي كۇيدە جۇرگەندەرى كوز الدىمىزعا كەلەدى.
ءبىز قازاق حالقى ەجەلدەن، ءتىلىمىزدى، ءدىنىمىزدى، تاعىنان قۇلاتپاي كەلگەن ۇلت ەدىك. ءبىراق كەيبىر، ناداندار دەيمىز بە؟ جوق الدە جالعان ۇلت جاناشىرى بولىپ جۇرگەن جالتا قويلار دەيمىز بە؟ ءيا سولاردىڭ پايدا بولعانىنان بەرى، ءتىلىمىزدىڭ دە، ءدىنىمىزدىڭ دە مارتەبەسى تومەندەپ بارادى.
تاريحقا ۇڭىلەر بولساق:
الاش پارتياسىنىڭ تۇسىندا (1913-1920جج) ۇلت ءۇشىن جانىن ءولىم اۋزىنا اپارعان، دۇلدۇلدەرىمىزدىڭ قازاق ءتىلى ءۇشىن، كۇرەس جۇرگىزىپ، العاش قازاق باسپا گازەتىن شىعارىپ، العى بەتىنە : “اتالى جۇرتىمىزدىڭ، ادۋىندى ۇلتىمىزدىڭ ارۋاقتى اتى دەپ، گازەتىمىزدىڭ ەسىمىن ”قازاق گازەتى“دەپ قويدىق.ۇلت ءۇشىن دەگەن كۇشتىڭ ۇلايۋىنا ۇلەس قوسىپ، كومەكتەسە قىزمەت ەتۋ، ءار قازاق بالاسىنا مىندەت، قىزمەت ەتەم دەسەڭدەر، ازاماتتىق زور جولىنىڭ ءبىرى وسى”】دەپ جاريالاعان.
بۇل سول ارىستاردىڭ ۇرپاققا قالدىرعان وسيەت ءسوزى، ۇلت ءۇشىن كۇرەستىڭ ۇلايۋىن قانشا ما ارمانداپ كەتتى؟…
ال بۇگىنگە ورالاق، كەشەگى ۇلىلاردىڭ ورىندالماي كەتكەن ۇلى ارماندارىن، جەرگە كومىپ تاستادىق. ءيا، كومگەندى بىلاي تۇرسىن ءولتىرىپ قويدىق.
ءبىز بۇگىن ۇلت ءۇشىن ەمەس، قۇلقىن ءۇشىن كۇرەس جاساۋدامىز، ءار ادام ءوز جەكە باسىنىڭ قامىن ويلاۋمەن الەك.
ءبىر ۇلتقا تىرەك بولار، قۇلاماس مۇناراسى بولار اعالارىمىز، بۇل كۇنى وزگەلەردىڭ تابانىن جالاۋ دا.(وزگە تىلدە سويلەگەندەردى سولاي ايتساق بولار)
ءتىل ۇلتتىڭ كەلەشەگى، ءتىل ۇلتتىڭ قازىناسى، ءتىل ۇلتتىڭ التىن دىڭگەگى دەپ جوعارى دا ورىس شا سارنايدى -اۋ كەپ مىس، كەيبىر كوكەلەرىمىز. سوندا ورىس ءتىلى ءبىزدىڭ كەلەشەگىمىز بولعانى ما؟
ءبىز قاي ەلدە جاساپ جاتىرمىز ءوزى؟شىنىمدى ايتسام ءتۇس كورىپ جۇرگەندەيمىن.(ءتۇسىڭ دە قاي-قايداعىنى كورەسىڭ عوي)
مەنىڭ ءبىر تاڭعالارىم، ءار ەلدىڭ استاناسىن دا تۇراتىن ادامدار، سول ەلدىڭ، سول ۇلتتىڭ تىلىمەن عانا تۇنىق سويلەۋشى ەدى.
ال بىزدە نەگە كەرىسىن شە؟
مەن قازاق ەلىنە كەلگەننەن بەرى “استانامىزعا”كەلۋدىڭ
ءساتى بۇگىنگە ءتۇسىپ تۇر ەكەن.
(ءدال ءقازىر استانادامىن)
احيقاتتىڭ كومىلىپ جاتپاسى انىق عوي، بۇل قالا دا تۇراتىن ادامداردىڭ نەگىزىنەن 90%ى، ورىس شا سويلەيدى دەسەم وتىرىك بولماس.
بۇل جەردە ورىس شا بىلمەسەڭ جان باعۋىڭ قيىنداۋ ەكەنىن بايقاپ قالدىم.
ازاننان بەرى قازاقتاردىڭ بىر-بىرىمەن ورىسشا سويلەسىپ جۇرگەنىن كوردىم. ۆاگزالداعى قىزىمەتكەرلەردىڭ باسىم مولشەرى ورىس ءتىلدى قازاقتار ەكەن.
مەجەلى ۋاقىتىمنان شامالى ەرتە جەتكەندىكتەن كاسسا زالىنا بارىپ وتىرا تۇرايىن دەپ، ۆاگزالعا كىرەيىن دەپ ەدىم، مۇنداعىلار ءبىرىنشى ورىس تىلىندە سالەمدەسەدى اۋ كەلىپ، مەن قازاقشا سويلەڭىز دەگەننەن كەيىن بارىپ، قينالىپ تۇرىپ سويلەمەسى بارما، مۇنداعىلاردىڭ ءبارى سولايما؟جوق الدە ماعان كەزىككەندەر عانا ورىس تىلىندە سويلەيتىندەر ما؟
استانا قالاسى 1999-جىلى بەيبىتشىلىك قالاسى، بولاشاق قالاسى دەپ جاريالاندى ەمەس پە؟سوندا بولاشاق قالا دەپ اتالۋى ورىستار ءۇشىن بە؟
مىسالى:
ءبىز قىتايدى الىپ قارايىق، قىتايدىڭ استاناسى پەكين (北京)، ول قالادا جۇڭگو ءتىلىن بىلمەسەڭ جان باعۋىڭ قيىن. پەكين دە مۇسىلمان اسحاناسىن تابۋدىڭ ءوزى وڭايعا سوقپايدى.
جانە تىپتەن از ۇلتتاردى (قازاق، ۇيعىر، تب..) كوپ كەزدەستىرمەيمىز.
ال ءبىزدىڭ استانا، نەگە سولارداي تەك عانا قازاق تىلىندە سويلەۋدى دامىتپايدى؟
وسى قالپىندا قالا بەرمەك ويلارى بار ما؟
بۇل قازاق ەلى قاي ۇلتتىڭ تۇراعى؟
ورىستاردىڭ با؟
جوق!
بۇل تەك عانا ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز، سوندىقتان قازاق تىلىندە سويلەۋدى قولعا الۋىمىز كەرەك!...
〖بالىق باسىنان ءشىريدى〗دەيدى.جوعارىداعى اعالار ءىرىپ-شىرۋدى دوعاراتىن كەزدەرىڭىز كەلدى-اۋ شاماسى.
ءبىر ۇلتتى ءتاريح ساحناسىنان جويۋ ءۇشىن، الدىمەن ونىڭ تىلىنە بالتا شابارى انىق، بىزگە ءقازىر بالتا ەمەس، ءتىلىمىزدىڭ جۇرەگىنە قانجار قادالۋدا.
«قازاق ءتىلى - ءۇش تۇعىرلى ءتىلدىڭ، قازاق ۇلتى - قازاقستاندىق ۇلتتىڭ قۇربانىنا اينالا ما؟..»
دەپ : مۇحتار شاحانوۆ اتامىز دا كوپ زارلاعان ەدى.
ونى ەستىر قۇلاق، تۇسىنەر جۇرەك، كورەتىن كوز بولمادى.
سۋداي تۇنىق ءانا-تىلدى تات الدى،
وزگە تىلدەر تۋىن كوككە ۇشىرىپ.
ورىس، جۇڭگو، اعىلشىن تۇر قاتاردا،
ءانا-تىلدىڭ دارەجەسىن ءتۇسىرىپ.
تەپكى كورىپ ءوز ۇلتىنان نامىسسىز،
قالىپ باراد، قايران ءتىلىم، دانا ءتىل.
شاپپاي بايگە الاتۇعىن جارىسسىز،
قايران مەنىڭ! قايران ءبىزدىڭ ءانا-تىل!
جابى كۇننىڭ جادىمىزدا ساقتالىپ،
قالعاندايىن قۇلدىق سانا سەزىمدەر.
وزگە ەمەس ءوز ۇلتىنان تاپتالىپ،
ءجۇر انا ءتىل سونى ءبىلىپ، سەزىڭدەر!...
قازاق دەگەن جىلاتپاعان جەتىمدى،
جىلاپ وسكەن ۇرپاقتارىڭ قايدان ءجۇر!؟
ءقازاق-تىلى وگەي بالا سەكىلدى،
ءوز ۇلتىنان قورلانىپ ءجۇر قايران ءتىل!...
سوڭىن دا ايتارىم:ءبىز قازاق ۇلتىمىز، بۇل قازاقتىڭ جەرى، ءتىلىمىز قازاق ءتىلى.
سوندىقتان جالپى قازاقي ءومىر ءسۇرۋىمىز كەرەك، ءوز مەملەكەتىمىز دە ءوز ءتىلىمىزدى اياك استى ەتىپ قويىپ، قاراپ تۇرا بەرۋدى دوعارايىق.
تەك عانا قازاقشا سويلەۋدى جالپىلاستىرايىق!
ال وزگەلەر تۇسىنبەسە ۇيرەنسىن، ولارعا ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ سول ۇلتتىڭ ءتىلىن دە سويلەۋىمىز مىندەتتى ەمەس.
ۇيتكەنى شاڭىراق بىزدىكى.
ال وعان بولماسا كەتسىن ءوز جەرىنە، ولارسىز ءبىزدىڭ تاڭىمىز اتىپ، كەشىمىز باتا بەرەدى.
ءبىز ۇيتكەنى تاۋەلسىز ەلمىز، ەشكىمگە تاۋەلدى ەمەسپىز، تەك ءبىر اللادان باسقا.
ەلىمىزدىڭ بولاشاعى جاستار، سوندىقتان تاربيەنى تال بەسىكتەن بەرەتىن حالىقپىز عوي، سونىمەن قاتار تەك عانا قازاق تىلىندە سويلەۋدى، ءوز ەلىمىز دە داعدىلاندىرايىق دەپ جاستارعا اقىل-كەڭەستەرىمىزدى كوپ ايتايىق...
دانا حالقىمىز:《ءبىر ءتىل بىلگەن ءبىر ادام، ەكى ءتىل بىلگەن ەكى ادام 》دەيدى.
كوپ تىلدە ءبىلۋ، سويلەۋ ول ءار ادامنىڭ ءوز ءىسى، (جاقسى بولۋ بورىشىڭ، جامان بولۋ ءوز ءىسىڭ)دەگەندەي.
تەك ءوز ءتىلىڭدى ۇمىتپا، اسىرەسە ءوز وتانىمىز دا ءوز ءتىلىمىز دە سويلەيىك اعايىن!
كاعىبات بوكەن ۇلى. ق.ا.ياساۋي اتىنداعى حقتۋ ستۋدەنتى
You Might Also Like
-
ءاربىر جاننىڭ ومىرىندە ءوزى تامسانا ايتىپ وتىراتىن قىزىق وقيعاسى، نە بولماسا جانىڭدى جەگىدەي جەپ مۇڭايتاتىن قايعىلى وقيعاسى بولادى. بارلىعىمىزدىڭ ۇيىمىزدەگى ۇلكەن اتا-اجەلەرىمىز، اعا-اپكەلەرىمىز وزدە...
-
اللانىڭ عالاماتى شەكسىز دە شەتسىز. ءار جاراتىلىستار ءوز ەرەكشەلىگىمەن ايگىلەنەدى. “ادامزات”، “تابيعات”، “اڭ-قۇستار” مەيلى تاعى-تاعىسىندا تىلسىم كۇشپەن ك...
