InfoHub Logo

«ءبىز بۇكىل ەلىمىز بويىنشا الەمدىك ستاندارتتار دەڭگەيىندە ساپالى ءبىلىم بەرۋ قىزمەتىن كورسەتۋگە قول جەتكىزۋىمىز كەرەك» دەپ ەلباسىمىز نۇرسۋلتان نازاربايەۆ ايتقانداي، داۋىرلەگەن زامانىمىزدا ۇرپاق تاربيەسىندە ماڭىزدى ورىن الاتىن سالا ءبىلىم سالاسى ەكەنى بارىمىزگە ايان.بۇل ورىندا ءمۇعالىم قاۋىمىنا ارتىلاتىن جۇكتىڭ سالماعى اۋىر ەكەنى بەلگىلى. ۇستازدىقتىڭ جۇگىن ادال ورىنداۋ-پارىز. ەڭ الدىمەن، مۇعالىمگە كەرەگى - ءوز ءپانىن جەتە مەڭگەرۋ. ول ءۇشىن ۇزدىكسىز ىزدەنىپ، ادال قىزمەت ەتۋ، وقۋشىلاردىڭ مۇمكىندىكتەرىنە قاراي وزىق تاجىريبەلەردى ىسكەرلىكپەن پايدالانۋ.

قازاقتىڭ اسا كورنەكتى قايراتكەرى، اقىن، اۋدارماشى، لينگۆيست عالىم احمەت بايتۇرسىن ۇلى ايتقانداي: «ەڭ اۋەلى مەكتەپكە كەرەگى - ءبىلىمدى ءارى پەداگوگيكادان، ادىستەمەدەن حاباردار، وقىتا بىلەتىن ءمۇعالىم»-دەسە، سونىمەن بىرگە سول ۇستازدىڭ مادەنيەتى، دۇنيەتانىمى جوعارى بولسا، ول ءوز مىندەتىن «پارىزىم» دەپ ساناسا، ناعىز ۇستاز دەر ەدىم. مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، وقىتۋ پروسەسىندە بالانىڭ بەلسەندىلىك ءپرينسيپى - ديداكتيكانىڭ ەڭ باستىسى بولىپ تابىلادى. ول ءبىلىم مەن بىلىكتى سانالى تۇردە قاجەت ەتۋ، ناتيجەگە جەتۋ سياقتى ىس-ارەكەت ساپاسىنىڭ تۇسىنىگىن بەرەدى. ول جايدان-جاي پايدا بولمايدى، بۇل - پەداگوگيكالىق تەحنولوگيالاردى شەبەرلىكپەن پايدالانۋدىڭ جەمىسى. كەز كەلگەن ءپاندى وقىتۋدا، اسىرەسە، باستاۋىش كلاسس وقۋشىلارىن وقىتۋدا وقىتۋ ادىستەمەلىگىنىڭ جۇيەلىلىگى وقۋشىدان تاباندىلىقتى، ىزدەنىمپازدىقتى تالاپ ەتەدى. قازىرگى تاڭدا قولدانىپ جۇرگەن ءبىلىم بەرۋدىڭ وزىق تەحنولوگيالارى ىس-ارەكەتتىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىراتىندىعى ايقىن. كەيبىر تەحنولوگيالاردى بۇل قۇرالدار باستى يدەيانى جانە ناتيجە تيىمدىلىگىنىڭ نەگىزىن قۇرايدى. سونداي-اق جاڭا تەحنولوگيالاردى ويىن ەلەمەنتتەرىمەن ۇشتاستىرۋعا دا  بولادى. ويىن-ادامنىڭ ءومىر تانىمىنىڭ العاشقى قادامى. بالالار ويىن ارقىلى ومىردەگى كوپتەگەن مالىمەت الىپ، ءبىلىمىن جەتىلدىرەدى. ۇلى ابايدىڭ «ويىن ويناپ، ءان سالماي وسەر بالا بولا ما؟» دەگەن پىكىرىمەن بالا ومىرىندەگى ويىنشىق ماڭىزدىلىعىنا كوز جەتكىزۋگە بولادى. ويىن تۇرلەرى وتە كوپ. وقۋشى ساباقتىڭ قىزىقتى تۇردە وتكەنىن، قالايدى، ناتيجەسىندە تاقىرىپتى تەرەڭ يگەرىپ، وڭاي ەسكە ساقتايدى. ويتكەنى باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارى جاس ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى ولار ويىنعا وتە شيپالى كەلەدى. ويىن بارىسىندا وقۋشىلار تەز سەرگىپ، جىلدام، ءدال ورىنداۋعا تىرىسادى. ورىس كلاستارىنداعى قازاق ءتىلى ساباقتارىندا ويىن تۇرلەرىن قولدانۋ-وقۋشىلاردىڭ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرىپ، ساباققا بەلسەندى قاتىسۋىن قالىپتاستىرادى. ارينە، بۇل تالاپتى كۇندەلىكتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ءمۇعالىمنىڭ كوپ ىزدەنۋىنە، ەڭبەكتەۋىنە تۋرا كەلەدى. وتەتىن تاقىرىپقا بايلانىستى ويىن تۇرلەرىن ويلاستىرۋ، دايىنداۋ وڭاي جۇمىس ەمەس ەكەنى ارىپتەستىرگە ءمالىم. سوندىقتان ءمۇعالىم ءوز جۇمىسىنا بارىنشا بەرىلىپ، ۋاقىتپەن كۇش-جىگەرىن جۇمساۋى ءتيىس. قازىرگى كەزدە قولدانىپ جۇرگەن تەحنولوگيالاردىڭ ىشىندەگى م.م.جانپەيىسوۆانىڭ ۇستانىمدارى باسشىلىققا الىنعان. ساباقتا «مودۋلدىك وقىتۋ تەحنولوگياسىنىڭ» ديالوگ بولىمىندە كەڭىنەن قولدانا باستاعان ويىن تۇرلەرى دە كوپ. بۇل ويىنداردا ءمۇعالىمنىڭ مىندەتى-سول ويىن تۇرلەرىن پايدالانا وتىرىپ، وقۋشىلاردى وزدىگىمەن جۇمىس ىستەي بىلۋگە، بىلىكتىلىك شەبەرلىگىن مەڭگەرۋگە قول جەتكىزۋ. وقۋشى ايتار ويىن ساباقتا جاسقانباي ءبىلۋى  ەركىن، دۇرىس، جاتىق ءارى تۇسىنىكتى ەتىپ جەتكىزىپ قانا قويماي، تەك تەوريالىق تۇرعىدان عانا ۇيرەنبەي، ءبىلىمىن پراكتيكالىق ومىردە كەڭىنەن قولدانۋى ماڭىزدى رول اتقارادى. مۇنداي جاعدايدا جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ ديداكتيكالىق ويىن تۇرلەرىن پايدالانۋ ءتيىمدى. ساباقتا ديداكتيكالىق ويىن تۇرلەرىن پايدالانۋدا بالا ءبىلىمىنىڭ دەڭگەيىن، بىلىكتىلىك ساپاسىن كوتەرەتىندەي، ۇلتتىق ساناعا، سالت-داستۇرگە، تاربيەگە ساي بولۋىن ەسكەرۋىمىز ءتيىس. مىسالى: كوكپار، اسىق  ويىنى. ى.التىنسارين ەڭبەكتەرىندە ديداكتيكالىق ويىندار تۋرالى عىلىمي-ادىستەمەلىك ماعلۇماتتار بەرىلمەگەنمەن،ونىڭ وقۋعا وقۋشىلاردى قىزىقتىرۋدى، ءتۇرلى جاڭىلتپاشتاردى، جۇمباقتاردى كەڭىنەن پايدالانعانىن كورەمىز. ا.بايتۇرسىنوۆ «بالا ءبىلىمدى تاجىريبە ارقىلى وزدىگىنەن الۋ كەرەك. ءمۇعالىمنىڭ قىزمەتى ونىڭ ءبىلىمىنىڭ،شەبەرلىگىنىڭ كەرەك ورنى، وزدىگىنەن الاتىن تاجىريبەلى ءبىلىمىنىڭ ۇزاق جولىن قىسقارتۋ ءۇشىن، سول جولدان بالالار قينالماي ءوتۋ ءۇشىن بالاعا جۇمىستى الىنە قاراي شاعىنداپ بەرۋى مەن بالانىڭ بەتىن بەلگىلەگەن ماقساتقا تۇزەپ وتىرۋ»،-دەپ تۇجىرىمدايدى. دەمەك ا.بايتۇرسىنوۆ ديداكتيكالىق ويىنداردى بالالاردىڭ قۋاتىن ارتتىرۋدا، ورفوەپيالىق داعدىلارىن قالىپتاستىرۋدا تولىق پايدالانعان. قازاق ءتىلى مەن انا ءتىلى ساباقتارىندا قولدانىلعان ديداكتيكالىق ويىنداردى  ساباقتىڭ ماقساتىنا قاراي مىنانداي تۇرلەرگە ءبولىپ قاراستىرعان:

1. تاپقىرلىق ويىندار؛
2. ىزدەنىمدىك ويىندار؛
3. رولدىك ويىندار؛
4. ىسكەرلىك ويىندار.

1. تاپقىرلىق ويىندار – وقۋشىلاردىڭ لوگيكالىق ويلاۋىن قالىپتاستىراتىن، ءاربىر تاپسىرمادا  بەرىلگەن جاۋاپتاردىڭ اراسىنان دۇرىس جاۋاپتى تابۋدى قاجەت ەتەتىن ويىن ءتۇرى. مىسالى: اسىق ويىنى.

2. ىزدەنىمدىك ويىندار – وقۋشىلاردى وزدىگىنەن ويلاۋعا، مەڭگەرگەن ءبىلىمىن جۇيەلەپ، جيناقتاۋعا، بەلگىسىزدىك تابۋعا داعدىلاندىرۋعا ارنالعان ويىن ءتۇرى.

3. رولدىك ويىندار – وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق ويلاۋ، قابىلەتىن دامىتۋعا ارنالعان ويىن.

4. ىسكەرلىك ويىندار – وقۋشىلاردىڭ ءتۇرلى جاعدايدا دۇرىس سويلەۋىن قالىپتاستىراتىن ديالوگتىق جانە مونولوگتىق سويلەۋ ۇلگىلەرىن جەتىلدىرەتىن ويىن ءتۇرى.

ولاي بولسا، وقۋ-تاربيە ۇردىسىندە ديداكتيكالىق ويىنداردى ءارى ءادىس، ءارى قۇرال جاڭا تەحنولوگيا رەتىندە ورىندى قولدانا الۋ ءبىلىم ناتيجەلىگىن ارتتىرۋدىڭ دا ماڭىزدى فاكتور ەكەندىگىن داۋسىز. «ءبىر سارىندى جانە ءبىر باعىتتا ۇزاق جۇرگىزىلگەن ىس-ارەكەت بالا ومىرىنە شەكسىز زيانىن تيگىزەدى. سوندىقتان اسىرەسە باستاۋىش سىنىپتاردا وقىتۋ بارىسىندا ءار ءتۇرلى وقىتۋ ادىستەرى مەن فورمالارىن سالىستىرا وتىرىپ قولدانۋ كەرەك»، - دەيدى ك.د.ۋشينسكيي. ينتەربەلسەندى ويىن جاتتىعۋ ارقىلى تانىمدىق قىزىعۋشىلىلىقتى ۇنەمى جاڭا نارسەلەرمەن تانىسۋ ءۇشىن، بەلگىزىزدىك الدىنداعى قورقىنىشتى جەڭە ءبىلۋ، تىنىش جاعدايدان شىعۋعا وقۋشىنىڭ ءوزىن-وزى يتەرمەلەۋگە جول اشادى. ينتەربەلسەندى وقۋ جاتتىعۋلارى ارقىلى جوعارى ساپالى كورسەتكىشتەرگە يە بولادى. ويىن تۇرلەرىنىڭ ماتەريالدارى ساباقتىڭ تاقىرىبى مەن مازمۇنىنا نەعۇرلىم سايكەس الىنسا، ونىڭ تانىمدىق، تاربيەلىك ماڭىزى دا ارتا تۇسەدى.

ويىننىڭ اتقاراتىن فۋنكسياسى:

- كوڭىل اۋلاۋ (نەگىزگى اتقاراتىن مىندەتى-كوڭىل كوتەرۋ، كوڭىل اۋلاۋ، جانداندىرۋ، قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ).

- كوممۋنيكاتيۆتىك: سويلەۋ ءتىلىن ۇستارتۋ.

- ويىن تەراپياسى: ومىردە كەزدەسەر ءتۇرلى قيىندىقتى جەڭۋ جولدارىن كورسەتەدى.

- دياگنوستيكالىق: قالىپتى تارتىپتەن اۋىتقۋدى تابۋ، ويىندا ءوزىن-وزى تانۋعا كومەكتەسۋ.

- الەۋمەتتىك: ادامداردى قارىم-قاتىناس نورمالارىنا بەيىمدەۋ.

ويىن ەلەمەنتتەرى بەلگىلى ءبىر ماقساتتا، ءتىلدى مەڭگەرۋگە دەگەن ىنتازارلىقتى وياتا وتىرىپ، ورىنداۋشىلىق قابىلەتكە دە جەتەلەيدى. ءتۇرلى  ويىنداردى وتكىزۋ ءسوزسىز ساباقتى جانداندىرىپ، قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرادى. ويىن بالانىڭ باسقا تىلدە سويلەۋ كەزىندە پايدا بولاتىن قىسىلۋ، ۇيالۋ سەكىلدى سەزىمدەرىن جويادى. وقۋشىنىڭ جەڭۋگە دەگەن قۇمتارلىعىن ارتتىرادى. وسىلايشا ويىن تۇرلەرى بالانىڭ دۇرىس سويلەۋى  مەن ءتىلىن دامىتۋدا جەتىستىككە جەتكىزەر جولدىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ويىن تەحنولوگياسىندا جەكەلەي ويىندار نەمەسە تەك ويىن ەلەمەنتىن ەنگىزۋ ءمۇعالىمنىڭ مىندەتى. سونىمەن ويىن تەحنولوگياسى بەلگىلى ءبىر ورتادا وزىنە ءتان ەرەكشەلىگىمەن، ءتۇرلى زاتپەن نەمەسە زاتسىز ت.ب.ايقىندالادى.

ەلىمىزدىڭ بولاشاقتا كوركەيتىپ وركەنيەتتى ەلدەر قاتارىنا قوسىلۋى بۇگىنگى ۇرپاق بەينەسىنەن كورىنەدى. قازىرگى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى پروبلەما الەۋمەتتىك پەداگوگيكالىق جانە ۇيىمداستىرۋ تۇرعىسىنان ءبىلىم مازمۇنىنا جاڭالىق ەنگىزۋدىڭ ءتيىمدى، جاڭا ادىستەرىن ىزدەستىرۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم ساپاسىن جەتىلدىرۋ. وسىعان بايلانىستى قازىرگى كەزەڭدە ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى الەمدىك ءبىلىم كەڭىستىگىنە ۇمتىلۋعا بايلانىستى مەكتەپتە ءمۇعالىم وقۋشىلارعا ءبىلىم بەرىپ قانا قويماي، ولاردىڭ اقپاراتپەن جۇمىس جاساۋعا ىسكەرلىگىن قالىپتاستىرۋعا، زەرتتەۋدىڭ ءتيىمدى شەشىمىن قابىلداۋعا تالاپ ەتەدى.  

الىمبايەۆا اياجان عيبات قىزى
№26 ورتا مەكتەبىنىڭ
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى

---