InfoHub Logo

بايماعامبەتوۆ ەرلان رۋسلان ۇلى
بيتەكەنوۆا ەلەونورا قازبەك قىزى
قازاقستان رەسپۋبليكاسى، اتىراۋ ق.

اننوتاسيا. ماقالادا قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى باياندالادى. XV عاسىردىڭ ورتاسىندا قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى - قازاقستان اۋماعىندا ەجەلدەن بەرى جالعاسىپ كەلە جاتقان ەتنيكالىق پروسەستىڭ مادەني، رۋحاني دامۋلاردىڭ مەملەكەتتىلىكتىڭ دامۋىنىڭ جانە  XءىV-XV عاسىرلارداعى ساياسي پروسەستەردىڭ زاڭدى قورىتىندىسى بولىپ تابىلادى. 

نەگىزى سوزدەر: قازاق حاندىعى، قۇرىلۋ تاريحى، مادەنيەت، تاريح، ەتنيكالىق پروسەس.

 قازاقتىڭ بۇكىل تاريحى – بىرىگۋ تاريحى، تۇتاستانۋ تاريحى.
 ن. ءا. نازاربايەۆ

قازاق تەك بىرىگۋ، بىرلەسۋ جولىندا كەلە جاتقان حالىق. قازاق حالقىنىڭ تاريحي تامىرى تەرەڭدە جاتىر. ءبىز – ورتا ازياداعى ەجەلدەن كەلە جاتقان مەملەكەتتەردىڭ ءبىرىمىز. قازاق حاندىعى – ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ءتۇپ - عۇمىرى. تاۋەلسىز قازاقستان حالقىمىزدىڭ ازاتتىق جولىنداعى سان عاسىرلىق ارمانى. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى – قازاقستان تاريحىنداعى اسا ماڭىزدى وقيعالاردىڭ ءبىرى. سول كەزدە باستالعان ەتنيكالىق دامۋلاردى قازىرگى ۋاقىتتا ۇلتتىق دەڭگەيگە جەتكىزىپ، قازاق حالقىنىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنا ىقپالىن تيگىزىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەپ اتالاتىن جاڭا مەملەكەتتىڭ قۇرىلۋىنا نەگىز بولدى.

سونداي-اق، قازاق حالقىنىڭ قۇرىلۋىنىڭ ەۆرازيا تاريحىندا الاتىن تاريحي ماڭىزى ەرەكشە. سوندىقتان دا قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنىڭ قازىرگى كۇن تالاپتار تۇرعىسىنان تاپتىق ەمەس، جاڭاشا كوزقاراستارمەن زەرتتەۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماڭىزدى ماسەلەگە جاتادى. كۇن سايىن ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىلىك تۇعىرىنىڭ نىعايۋى بۇكىل الەم الدىندا ساياسي جانە ەكونوميكالىق بەدەلىنىڭ ءوسۋى رەسپۋبليكامىزدىڭ حالىقارالىق ارەناداعى ءرولىن ايقىنداپ وتىر. بۇكىل دۇنيەجۇزى الدىندا قازاق مەملەكەتى ءوزىنىڭ دەربەستىگىمەن جانە ءارتۇرلى حالىقارالىق ساياساتتاعى رولىمەن كوزگە تۇسۋدە. مىنە، سول سەبەپتى دە قازىرگى مەملەكەتىمىزدىڭ XV عاسىرداعى ءبىر كورىنىسى، ءبىر بەلەسى بولىپ تابىلاتىن قازاق حاندىعىنىڭ تاريحى، ونىڭ قۇرىلۋى كىمدى بولسا دا قىزىقتىرارى انىق. قازاق حاندىعى - قازاقستان اۋماعىندا بۇرىن بولعان مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ مۇراگەرى، ەتنيكالىق پروسەستەرمەن بايلانىستى الەۋمەتتىك قاتىناستاردىڭ وزگەرىستەر مەن ەكونوميكالىق دامۋ ناتيجەسى. 1457 جىلدىڭ كۇزىندە ءابىلقايىر حان سىعاناق تۇبىندە قالماقتاردان جەڭىلگەننەن كەيىن، كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار قول استىنداعى رۋ-تايپالارمەن شۋ وڭىرىنە كەلىپ قونىستانىپ، قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن سالادى. مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ «تاريحي راشيدي» كىتابىندا قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان جەرى - شۋ بويى مەن قوزىباسى دەپ ايتىلادى. 1458 جىلدىڭ كوكتەمىندە كەرەيدى اق كيىزگە كوتەرىپ حان سايلايدى. ءابىلقايىر حانعا نارازى سۇلتاندار، امىرلەر، رۋ-تايپا باسىلارى كەرەي مەن جانىبەككە كەلىپ قوسىلادى. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە حالىقتىڭ سانى 200 مىڭنان اسىپ تۇسەدى. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى وسىعان دەيىن بۇكىل قازاقستان اۋماعىندا بولعان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ەتنو ساياسي پروسەستەردىڭ زاڭدى قورىتىندىسى ەدى.

كەرەي مەن جانىبەك سۇلتانداردى ەسەنبۇعا حان اۋەلى ءوزىنىڭ قول استىنا كوشىپ كەلگەن بيلەۋشىلەر رەتىندە تانىعىسى كەلدى. الايدا، كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ كوپتىگى جانە ولاردىڭ جەتىسۋ قازاقتارىمەن ىنتىماعى جاڭادان قۇرىلعان ساياسي ورتانى تەز ارادا تاۋەلسىز بىرلىككە اينالدىردى. حاندىققا كەرەي (ۇلى حان) مەن جانىبەك (كىشى حان) سايلاندى. قازاق حاندىعىنىڭ جاريالانۋ جىلىن ورتاعاسىرلىق تاريحشى م. ح. دۋلات 1465 ج. دەپ كورسەتكەن. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى – قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى اسا ماڭىزدى بەلەستىڭ ءبىرى. نەبارى 10 جىل كولەمىندە (1459–1470ج. ج.) قازاقتار ورتالىق ازيا ەلدى بىرىكتىرە العان قۋاتتى ۇلتتىق مەملەكەت قۇردى.

قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە تاريحي پروسەستەردىڭ زاڭدى قورىتىندىسى بولعاندىقتان ونىڭ تاريحي العى شارتتارى بولادى. تاريحي العىشارتتاردىڭ ءوزىن ىشتەي جىكتەيتىن بولساق، ول مىناداي فاكتورلاردان تۇرادى:

1. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنىڭ ەتنيكالىق العى شارتتارى

2. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنىڭ ءدىني-رۋحاني العى شارتتارى.

3. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنداعى موڭعولدىق فاكتور نەمەسە مەملەكەتتىلىكتىڭ دامۋىنىڭ اسەرى.

4. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا تىكەلەي اسەر ەتكەن ساياسي وقيعالار.

بۇل كورسەتىلگەن فاكتورلاردى عىلىمي تۇرعىدان تەرەڭ زەرتتەۋ بىزگە قازاق حاندىعى قۇرىلۋىنىڭ العىشارتتارىن تۇسىنۋگە مۇمكىندىكتەر بەرەدى. ەندى قىسقاشا تۇردە وسى فاكتورلارعا نازار اۋدارساق. الدىمەن قازاق حاندىعى قۇرىلۋىنىڭ ەتنيكالىق العىشارتتارى تۋرالى. كەز-كەلگەن مەملەكەت بەلگىلى ءبىر ەتنوستىڭ الەۋمەتتىك تەرريتوريالىق ۇيىمى جانە قوعامنىڭ ىشكى جانە سىرتقى قاتىناستارىن رەتتەيتىن باسقارۋ جۇيەسى بولعاندىقتان ەتنوس-مەملەكەت بىر-بىرىنە ەتەنە تىعىز ۇعىم بولىپ سانالادى. قاراپايىم تىلمەن ايتساق، مەملەكەتتى ەتنوستار تۋعىزادى. ال، مەملەكەتتەر ەتنوستىڭ دامۋىنا، وركەندەۋىنە جاعدايلار جاسايدى. وسى قاعيدانى قازاق حالقى مەن قازاق حاندىعىنا قولدانىپ كورسەك، وندا قازاق حاندىعىن دۇنيەگە اكەلگەن قازاق ەتنوسى بولىپ شىعادى.

كەرەي مەن جانىبەكتىڭ باتىس جەتىسۋعا كوشىپ كەلۋىن حالقىمىزدىڭ تۇڭعىش كورنەكتى تاريحشىسى، عۇلاما مۇحاممەد حايدار دۋلاتي 1465 – 1466 جىلدار دەپ جازادى. سۇلتاندار باتىس جەتىسۋدى قۇتتى مەكەن ەتە وتىرىپ، 1465-1466 جىلدارى قوزىباسىندا قازاق حاندىعىن قۇردى. جاڭادان قۇرىلعان قازاق حاندىعىنىڭ تاعىنا شىڭعىسحاننىڭ  ۇرپاعى بولعاندىقتان، كەرەي، جانىبەك سۇلتاندارىنىڭ ەكەۋىنىڭ دە وتىرۋعا قۇقىعى بولدى. ءبىراق سول كەزدەگى ورنىققان ءتارتىپ بويىنشا، حان تاعىنا وتىرعىزاردا مۇراگەرلىكپەن قاتار، جاسىنىڭ ۇلەندىگى دە ەسكەرىلگەن. سوندىقتان حان تاعىنا جاسى ۇلكەن كەرەي وتىرىپ بيلىك تىزگىنىڭ قولعا الدى. اقىلداسار تىرەگى جانىبەك بولدى. جانىبەك حان – باراق حانىنىڭ بەل بالاسى، كەرەي حان بولسا، باراق حاننىڭ اعاسى بولات سۇلتانىننىڭ بالاسى، ياعني ەكەۋى نەمەرە ەدى. كەرەي حان مەن جانىبەك حاننىڭ شۋداعى قوزىباسىعا وردا تىگۋى ەڭ الدىمەن، كوشپەلى قازاقتاردىڭ ەل بولىپ، ەڭسە كوتەرسەك دەگەن ىنتا – ءۇمىتىن جۇزەگە اسىردى. كەرەي حان حاندىقتىڭ باسقارۋ ءىسىن جانىبەكپەن كەلىسە وتىرىپ ويداعىداي جۇرگىزگەن.

قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى مەن نىعايۋى قازاق حاندىعىنىڭ ىشكى فەودالدىق قىرقىستار مەن تالاس – تارتىستى توقتاتتى. ادام ولىمىنە، ءورىس بۇزىلۋىنا اكەپ سوعاتىن تايپارالىق قاقتىعىستارعا تىيىم سالىندى. ەل ىشىندە تىنىشتىق بەرىك ورناپ، بەرەكە – بىرلىك كەڭ ءورىس الدى. قازاق حاندىعىنىڭ نىعايۋى كوشپەلى شارۋالاردىڭ بۇرىننان قالىپتاسقان داعدىلى مال جايىلىمدارىن جىل مەرزىمدەرى بويىنشا ءتيىمدى پايدالانۋىنا جاعداي جاسادى. شارۋالار دەر كەزىندە ءورىس-قونىسقا، جايلاۋ مەن قىستاۋعا كوشىپ – قوندى. بەيبىت ءومىر، مامىراجاي زامان ورنادى. ءسويتىپ، قازاق حاندىعىنىڭ ىرگەسى بەكىپ كۇش-قۋاتى مەن بەدەلى ارتتى.

مىنە، كەرەي مەن جانىبەك حان قۇرعان قازاق حاندىعىنىڭ جالعاسى – بۇگىنگى قازاق ەلى حح عاسىردىڭ سوڭىندا ماڭگىلىك ارمانىنا جەتتى. موينى بۇعاۋدان بوسادى. ءبىز تاۋەلسىز ەل بولدىق دەپ مىنبەدەن سويلەپ، بيىك-بيىك تۇعىردان كورىندىك. قازاق حاندىعىنىڭ  550 جىلدىق تويىنىڭ اتاپ ءوتىلۋى دە حالقىمىزدىڭ ەگەمەندى، تاۋەلسىز  «ماڭگىلىك ەل» بولعانىمىزدى دالەلدەيدى. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىن وسىعان دەيىن بۇكىل قازاقستان اۋماعىندا بولعان الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق جانە ەتنو - ساياسي پروسەسستەردىڭ زاڭدى قورىتىندىسى دەپ ساناۋعا بولادى. XV عاسىردىڭ 60 جىلدارى قازاق حاندارى قارسىلاستارىن تىقسىرا وتىرىپ، باتىس جەتىسۋدى مەكەندەدى. XVI - XVII عاسىرلاردا قازاق حاندىعى نىعايىپ، شەكارالارى كەڭەيە ءتۇستى. ورتا ازيا، استراحان، قازان، ءسىبىر حاندىقتارىمەن، رەسەيمەن تىعىز بايلانىس ورناتتى. ۇلان بايتاق ەلىمىزگە، جەرىمىزگە جان - جاقتان كوز تىگىپ، ويران سالۋشىلار كوبەيدى. ەڭ قاتەرلىسى XVI - XVIII عاسىرلاردا جوڭعارلاردىڭ شاپقىنشىلىعى بولدى. ايگىلى تولە، قازىبەك، ايتەكە بيلەردىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن قانجىعالى بوگەنباي، قاراكەرەي قابانباي، شاپىراشتى ناۋرىزباي، بايان باتىر سەكىلدى كوپتەگەن باتىرلار ابىلاي حاننىڭ اق تۋىنىڭ استىنا بىرىگىپ، جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان قازاق جەرىن تولىق ازات ەتتى. XVIII عاسىردا قازاق حاندىعىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە قاتەر توندىرگەن تەك قانا جوڭعار حاندىعى عانا بولعان جوق. وڭتۇستىكتەن حيۋا، قوقان، بۇحارا حاندىقتارى، باتىس پەن سولتۇستىگىندە قالماقتار، باشقۇرتتار، ورىس كازاكتارى ۇنەمى شاپقىنشىلىق جاساۋمەن بولدى. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ كەزەڭىن بايان ەتكەن شىعىس جىلنامالىرىن تالداپ شىققان رەسەيلىك زەرتتەۋشى ت. سۇلتانوۆ كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ءابىلقايىر حاننىڭ ءبولىنىپ شىعۋ جىلىن ھيجرانىڭ 864/1459-60 جج. دەپ كورسەتكەن بولاتىن.

قورىتىندىلاي كەلە، قازاق حالقىن امان الىپ قالۋ ءۇشىن وسىنداي قيىن كەزدە ءابىلقايىر حان باستاعان قازاق سۇلتاندارى، بيلەرى مەن باتىرلارى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا كىرە باستادى. ءسويتىپ، قازاق حالقى تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلا باستادى. ءبىز ءۇشىن قاي زامانعى تاريحىمىز بولماسىن قىمبات، بابالارىمىز قۇرمەتتى، اسىرەسە قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى تاريحتاعى ماڭىزدى وقيعالار. ءقازىر ءوزىمىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان وتانىمىزدىڭ ىرگە تاسى. ”ءوز تاريحىن بىلمەگەن حالىق، ءوزىن دە سىيلامايدى” دەپ ەلباسىمىز ايتقانداي تاريحتى ءبىلۋ بارشامىزدىڭ پارىزىمىز. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى توتەنشە ماڭىزدى وقيعا بولدى. ول ۇلان-بايتاق ءوڭىردى مەكەندەگەن قازاق تايپالارىنىڭ باسىن قوسىپ شوعىرلاندىرۋدا، قازاقتىڭ ەتنيكالىق تەرريتورياسىن بىرىكتىرۋدە، قازاقتىڭ بايىرعى زاماننان باستالعان ءوز الدىنا جەكە ەل بولىپ قالىپتاسۋىن ءبىرجولاتا اياقتاۋدا اسا ماڭىزدى جانە تۇبەگەيلى شەشۋشى ءرول اتقاردى. 2015 جىلى كەرەي مەن جانىبەك قوزىباسىعا ورنالاسىپ، قازاقتىڭ تۋىن كوككە كوتەرگەنىنە 550 جىل تولىپ وتىر.ولاي بولسا، مەرەكە بارشامىزعا قۇتتى بولسىن.  اتا-بابامىز قالدىرعان وسىنداي كەڭ-بايتاق جەردىڭ لايىقتى مۇراگەرى بولايىق!. قازىرگى كەزەڭدە تەك بىرلىكپەن بولاشاققا سەنىمدى قادامدارمەن جۇگىرۋىمىز كەرەك. مىڭ جاسا تاۋەلسىز قازاق ەلى!!!

---