InfoHub Logo

بايماعامبەتوۆ ەرلان رۋسلان ۇلى
ەلەۋسينوۆ رۋسلان تەمىرتاسوۆيچ
قازاقستان رەسپۋبليكاسى، اتىراۋ ق.

اننوتاسيا. بۇل ماقالادا قازىرگى زامانعا كەڭىنەن كەرەك ابايدىڭ قارا سوزدەرى  ايتىلادى. ابايدىڭ ءومىر تۋرالى، زامانىمىزعا جەتىسپەي جۇرگەن يماندىلىق تۋرالى، ار-ۇيات ماسەلەسى قاراستىرىلادى. اباي ەڭبەگى مەن شىعارمالارىنا ۇڭىلە وتىرىپ ابايدىڭ قارا سوزدەرىن حالقىمىزعا ناسيحاتتاۋ. ءاربىر قازاق اباي شىعارمالارىن ءبىلۋى ءتيىس. اباي شىعارمالارى ەشقاشان ولگەن ەمەس. ونى ودان ءارى دامىتىپ كەلەر ۇرپاققا جەتكىزۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىز.

نەگىزگى سوزدەر: اباي، قارا سوزدەرى، اقىن، ادامگەرشىلىك، ۇلىلىق.

ابايدىڭ ومىرىنە، تۋىپ-وسكەن ورتاسىنا شولۋ جاساي كەلىپ، اقىننىڭ بىتىم-كەسكىنىن، تاريحتىق تۇلعاسىن تانىتاتىن ەرەكشە قاسيەتتەرىنە توقتالايىق.ءبىرىنشى ەرەكشەلىگى - اكەنىڭ ۇلى بولماي، حالىقتىڭ ۇلى بولىپ، ادامگەرشىلىك، گۋمانيستىك جولدى تاڭدادى. مۇنى ىسىندە دە، ولەڭدەرىندە دە اقتاپ شىعۋدى ارمان ەتتى.ەكىنشى ەرەكشەلىگى - ەل بيلەگەن جۋانداردان ىرگەسىن اۋلاق سالىپ، بىردەن حالىقتى، سونىڭ مۇڭىن تاپتى، جوعىن بەرەر جاڭالىقتى ىزدەدى، سونداي ۇلگىنى ونەرلى ەلدەن، ورىس حالقىنان ىزدەدى، تاپتى. وعان تۋعان حالقىنىڭ قولىن جەتكىزۋدى ماقسات تۇتتى.ءۇشىنشى ەرەكشەلىگى - بيىك اقىندىعىن الەۋمەتتىك تارتىسقا، تاريح قۇرالىنااينالدىردى. سوقىر ناداندىقتى تابانداپ ۇرىپ، تۋرا نۇسقاپ، كوزىنە شۇقىپ، جەرمەن-جەكسەن ەتىپ، باتىل شابۋىل جاسادى. قازاقتىڭ قوعامدىق تاريحىندا، ادەبيەت دۋنيەسىندە وسىنداي ەرەكشە جان بۋرىن-سوڭدى بولعان جوق.ۇزاق جىلدار بويى اسىل ويدىڭ ۇزدىكسىز جەمىسى بولعان اقىن مۇراسى - قازاق حالقىنىڭ كوپ عاسىرلىق قاسيەتىن بويىنا جيعان، ەرەكشە ءبىر قازىناسى سياقتى دەپ، دانا ابايدىڭ رۋحاني مۇراسىنىڭ ءۇش ۇلكەن تۇپ-توركىنى بارىن اتاپ كورسەتەدى.العاشقىسى - قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى جيناعان اۋىزشا ادەبيەت قورى. اباي وسى قوردان كوپ ءنار الىپ، ءوز ولەڭىن كوركەيتتى.ەكىنشى - اراب، پارسى، تۇركى تىلىندەگى شىعىستىڭ كلاسسيكالىق كوركەم پوەزياسىنان سۋسىندادى.ءۇشىنشى - ۇلكەن ءنار، مول ازىق العان زور سالاسى - ورىس حالقىنىڭ مادەنيەتى، سول ارقىلى قولى جەتكەن ەۋروپا مادەنيەتى. اۋەزوۆ بۇدان سوڭ ابايدىڭ بۇل ءۇش قازىناعا ەلىكتەپ بارماي، ولاردى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، قورىتىپ پايدالاندى دەيدى. كەزىندە ا. پۋشكين ەسكى انتيك ادەبيەتىنەن، ورتا عاسىر مادەنيەتىنەن، باتىس ادەبيەتىنەن ۇلگى العان ەدى، ەندەشە پۋشكين دە، اباي دا ءوز ەلىنىڭ ءارى ۇلتتىق، ءارى حالىقتىق اقىندارى بولدى دەپ وي قورىتادى زەرتتەۋشى.

اباي ولەڭ جازۋدى 10 جاسىندا («كىم ەكەن دەپ كەلىپ ەم تۇيە قۋعان...») باستاعان. كىم ەكەن دەپ كەلىپ ەم تۇيە قۋعان،قاتىن عوي كۇلدارىمەن بەلىن بۋعان.توركىنىڭنىڭ بەرگەنى جاۋىر ايعىر،باۋىرىڭدى... بىرگە تۋعان. ودان باسقا ەرتەرەكتە جازىلعان ولەڭدەرى — «ءيۋزي-راۋشان»، ەكىنشىسى — «فيزۋلي، ءشامسي». «ساپ، ساپ، كوڭىلىم»، «شارىپكە»، «ابرالىعا»، «جاقسىلىققا»، «كەڭ جايلاۋ» ولەڭدەرى 1870 — 80 جىلدار ارالىعىندا جازىلعان. اقىندىق قۋاتىن تانىتقان ۇلكەن شىعارماسى — «قانسوناردا» . الايدا جاسى قىرىققا كەلگەننەن كەيىن عانا كوركەم ادەبيەتكە شىنداپ ىقىلاس قويىپ، كوزقاراسى قالىپتاسىپ، ءسوز ونەرىنىڭ حالىق ساناسىنا تيگىزەر ىقپالىن تۇسىنەدى. شىعارمالارى ءۇش جۇيەمەن ءوربيدى: ءبىرى — ءوز جانىنان شىعارعان ءتول ولەڭدەرى؛ ەكىنشىسى — عاقليا (نەمەسە ابايدىڭ قارا سوزدەرى) دەپ اتالاتىن پروزاسى؛ءۇشىنشىسى — وزگە تىلدەردەن، اسىرەسە ورىسشادان اۋدارعان ولەڭدەرى.اباي ولەڭدەرى تۇگەل دەرلىك ليريكادان قۇرالادى، پوەما جانرىنا كوپ بوي ۇرماعانى بايقالادى. قىسقا ولەڭدەرىندە تابيعات بەينەسىن، ادامدار پورترەتىن جاساۋعا، ىشكى-سىرتقى قىلىق-قاسيەتتەرىن، مىنەز-بىتىمدەرىن ايقىن سۋرەتتەرمەن كورسەتۋگە وتە شەبەر. قاي ولەڭىنەن دە قازاق جەرىنىڭ، قازاقتىڭ ۇلتتىق سيپاتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى كورىنىپ تۇرادى. يسلام ءدىنى تاراعان شىعىس ەلدەرىنىڭ ادەبيەتىمەن جاقسى تانىسۋ ارقىلى ءوزىنىڭ شەبەرلىك — شالىمىن ودان ءارى شىڭدايدى. شىعىستىڭ ەكى حيكاياسىن «ماسعۇت» جانە «ەسكەندىر» دەگەن اتپەن ولەڭگە اينالدىرادى

اۋدارماشىعا ەكى قاسيەت قاجەت. ءبىرى تالعامپازدىق، ەكىنشىسى وي تەرەڭدىگى. تالعامپازدىق دەپ وتىرعانىمىز ابايدىڭ حاكىمدىگىنىڭ ءبىر قىرى. اباي باس سالىپ كىم كورىنگەندى اۋدارماعاڭ ول اۋدارماقشى بولعان اۆتورمەن ءوزى باسەكەگە تۇسكەن. ابايدىڭ اۋدارمالارى، شىن مانىندە، وي جارىستىرۋ. سوندىقتان اباي جاساعان اۋدارمالارىن ونىڭ وي كەڭىستىگىنىڭ ءورىسى دەپ قابىلداعان ءجون. اباي ءتىلىن ەركىن مەڭگەرگەن ورىس حالقىنان تاڭداپ، تالعاپ، اسىرەسە ەكى اقىندى اۋدارعان ولار الەكساندر پۋشكين جانە ميحايل لەرمونتوۆ. ابايدىڭ تالعامپازدىعىنا تاڭ-تاماشا قالاسىڭ. ورىس ەلىمەن، ونىڭ مادەنيەتىمەن ماڭگىلىك قالاتىن، ەشقانداي وزگە قۇندىلىق ولشەمدەرىنە تۇسپەيتىن ەكى عالىمدى اباي بۇلجىتپاي تانىعان جانە قازاق حالقىنا تانىستىرۋ ماقساتىندا، ولاردىڭ شىعارمالارىن قازاقتىلىنە اۋدارعان.اباي ورىس اقىنى الەكساندر پۋشكيننىڭ ولەڭمەن جازىلعان "ەۆگەنيي ونەگين" دەگەن رومانىن تولىق اۋدارماعاڭ ودان ۇزىندىلەر تارجىمالاعاك اباي: "ونەگيننىڭ سيپاتى،" "تاتيانانىڭ ونەگينگە جازعان حاتى،" "ونەگيننىڭ تاتياناعا جاۋابى،" "ونەگين ءسوزى،" "ونەگيننىڭ تاتياناعا جازعان حاتى،" "تاتيانانىڭ ءسوزى،" "لەنسكييدىڭ سوزىنەن" جانە "ونەگيننىڭ ولەردەگى ءسوزى" - دەپ جەكە-جەكە سەگىز شىعارما ەتىپ اۋدارعان نەگە اباي روماندى قازاق تىلىنە تولىق اۋدارماعان، ارينە ونىڭ سەبەبىن ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىڭ ءبىراق مەن ويلايمىڭ ەگەر "ەۆگەنيي ونەگيندى" تولىق اۋدارسا، ونى قازاق وقىرماندارى قابىلداماس ەدى، ءسىرا، اباي سونى تۇسىنگەن، قازاق وقىرماندارى ماحاببات، عاشىقتىق تاقىرىبىنا "ءلايلى ماجنۇننەن" باستاپ وڭكەي كلاسسيكالىق عاجاپ تۋىندىلارمەن سۋسىنداپ كەلە جاتقان قاۋىم، سوندىقتان بولار ونەگيننىڭ تاتياناعا شالاجانسار سەزىمىن قالايشا قابىلداماق. ارينە، قابىلداي المايدى. شىعىستىق داستۇردە عاشىقتار قۇرباندىققا دەيىن بارۋلارى كەرەك، ايتالىق قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ سياقتى. وسىنى تۇسىنگەن اباي "ەۆگەنيي ونەگيننەن" ۇزىندىلەردى تاڭداپ الىپ اۋدارىپ، ولاردىڭ ءوزىن قازاقى ۇعىمدارمەن سويلەتىپ قويعاڭ ول "تاتيانا ءسوزىن" "ءتاڭىرى قوسقان جار ەدىڭ سەن"، دەپ باستايدى.

ۇلى اقىن، اعارتۋشى اباي مۋزىكالىق سالاسىندا دا ايتا قالعانداي مۇرا قالدىردى. ءوزىنىڭ اسىل ولەڭدەرىن، قارا سوزدەرىن قاعازعا ءتۇسىرىپ، كەيىنگى ۇرپاققا جازىپ قالدىرسا، مۋزىكالىق جونىندە ونىڭ مۇنداي مۇمكىنشىلىگى بولمادى. ويتكەنى، اباي ءومىر سۇرگەن كوزەڭدە قازاقتا مۋزىكانىڭ جازبا مادەنيەتى جوق ەدى، حالىقتىق مۋزىكا اۋىز داستۇرلىك قالىپتا ەدى. سوندىقتان اباي اندەرى دە قازاقتىڭ باسقا حالىقتىق ان-كۇيلەرى سياقتى، اۋىزدان-اۋىزعا، زاماننان زامانعا اۋىسا وتىرىپ جەتتى. مۋزىكا سالاسىندا جازبا مادەنيەتتىڭ بولماۋىنا قاراماستان، اباي اندەرىنىڭ بىزگە تولىق جەتكەن سەبەبى - ولاردىڭ حالىقتىڭ جۇرەگىندە ساقتالۋعا ساپاسى ساي كەلەتىن شىعارمالار بولعاندىعىندا، حالىق ساناسىنان وشپەس ورىن العاندىعىندا. اباي اندەرىنىڭ وزگەشەلىگى - مەلوديالىق، ىرعاقتىق جاقتارىنداعى جاڭالىقتارىندا، يدەيالىق مازمۇنىنىڭ اشىقتىعىندا. بۇل وزگەشەلىك العاشقى كوزدە تىڭداعانداردىڭ بارىنە بىردەي تۇسىنىكتى بولا قويمادى، بولماقشى دا ەمەس ەدى. مادەنيەتتىڭ دامۋىنا كەدەرگى بولاتىن فەودالدىق جاعدايدا كەيبىرەۋلەر ءۇشىن ول اندەردىڭ جاڭا تىلدەرى قازاقتىڭ حالىقتىق ءان داستۇرىنەن شىعىپ كەتكەندىك بولىپ كورىنۋى دە مۇمكىن ەدى. ءبىراق جاڭا، پروگرەسشىل مادەنيەت كۇرەسكەرى بولعان اباي ءوز بەتىنەن قايتقان جوق. سەيتىپ، اباي اندەرى العاشقىدا ونىڭ ءوز اينالاسىنا - اۋىل-ايماعىنا، كەيىن جالپى قازاقاراسىنا تاراي باستادى. اباي اندەرى حالىقتىق نەگىزدەن ءنار العاندىقتان، حالىق اندەرىمەن تامىرلاسىپ جاتقاندىقتان، نوتانىڭ جوق كەزىندە-اق، اۋىزدان اۋىزعا كوشە وتىرىپ، قالىڭ بۇقارانىڭ يگىلىگىنە اينالدى. بۇعان بۇرىن-سوڭدى حالىقتىڭ مۋزىكالىق سالتىندا بولماعان جاڭا وتكىر تىلمەن ولەڭ تەكسىنە قۇرىلۋى دا سەبەپ بولدى.

ۇلى ويشىل، ادام بويىنداعى ۇيات پەن يمان ماسەلەسىن قوزعايدى. بۇل ەكى ۇعىم ادام مەن حايۋاننىڭ ارا جىگىن اجىراتادى. ادام حايۋاننان، اق جۇرەكتىگىمەن ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىمەن ەرەكشەلەنەدى. ۇياتى بار ادام – يماندى. ويشىل اباي ادامدىق تانىمداعى ۇياتتىڭ باسىمدىعىن ءسوز ەتىپ تۇر. جيىرما بەسىنشى قارا سوزىندە: «قارىنى اش كىسىنىڭ كوڭىلىندە اقىل، بويىندا ار، عىلىمعا قۇمارلىق قايدان تۇرسىن؟ اشاپ – ىشۋگە مالدىڭ تاپشىلىعى دا اعايىننىڭ ارازدىعىنا ۋا ءارتۇرلى بالەگە ۇرلىق زورلىق، قۋلىق سۇمدىق سەكىلدى نارسەلەرگە ۇيىرلەندىرۋگە سەبەپ بولاتىن نارسە» دەپ وي تۇيىندەيدى.بۇل پىكىردى ماقۇلداۋىمىز قاجەت. ويتكەنى، قاي قىرىنان الساقتا فيلوسوفيا ادام ءمانى، ونىڭ بولمىستىق ماقساتى سىندى ماسەلەلەردى اينالىپ وتە المايتىنى ەجەلدەن ءمالىم. ابايدىڭ دا دۇنيەتانىمىنداعى نەگىزگى تۇجىرىم، باستى قۇندىلىق – ادام بولمىسى.                                 

«ادامزات بالاسىنىڭ الدىندا ءۇش ايعاقتى زور مىندەت تۇر: ءبىرى - بەيبىتشىلىكتى، ەكىنشىسى - رۋحانياتتى، ءۇشىنشىسى - تابيعاتتى قورعاۋ ءھام ساقتاپ قالۋ. بۇلاردىڭ قاي - قايسىسى دا ءبىزدىڭ تىرشىلىگىمىزدىڭ باستى باعدارى. ءبىر ء-بىرىن  تولىقتىراتىن  ۇعىمدار. وسى ءۇش باستاۋعا  قازاقستاننىڭ عانا ەمەس، بۇكىل الەمنىڭ بولاشاعى بايلاۋلى» دەپ ەلباسىمىز ن.ءا.نازاربايەۆ ايتپاقشى ادامزات بالاسىنىڭ ءومىر سۇرۋىنە قاجەت دەپ تانيتىن وسى ءۇش فاكتور. مۇنىڭ ىشىندە، اسىرەسە «رۋحانيات» ەڭ ماڭىزدىسى. سەبەبى، ادام بالاسى رۋحاني ازىقسىز ءومىر سۇرە المايدى. جالپى، الەمدەگى كەز - كەلگەن حالىقتى الىپ قاراساق تا ەڭ الدىمەن ءتالىم - تاربيەگە، بىلىمگە، ادامگەرشىلىككە ۇندەيدى، بولاشاق ۇرپاقتىڭ ءون بويىنا رۋحاني ازىق سىڭىرۋگە تىرىسادى. ويتكەنى ءتالىم - تاربيەنىڭ، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردىڭ ادام ومىرىندە الار ورنى ەرەكشە. اتاقتى عۇلاما عالىم، الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى ءال ءفارابيدىڭ دە «تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم - ادامزاتتىڭ قاس جاۋى» دەگەن اتالى ءسوزى بار. وسىدان - اق تاربيەنىڭ ادام ومىرىندەگى ماڭىزىن كورۋگە بولادى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە قازاق حالقىنىڭ ۇلى اقىنى اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرى حالىققا ەرەكشە تاربيە بەرەدى، ادامگەرشىلىككە ۇندەيدى. وڭايدان قيىنعا قاراي، جاقىننان جىراققا قاراي، قىزىقتى، كۇلكىلى جايدان ۇلكەن تولعاۋلى قورىتىندىعا قاراي بىرتىندەپ جەتەكتەيدى. مۇنىڭ بارلىعى ادامزاتتى ادامگەرشىلىككە جەتەلەۋ ماقساتىندا ەدى. ەندى اقىننىڭ بىرنەشە قارا سوزدەرىنە كوڭىل اۋدارىپ كورەلىك. ابايدىڭ قارا سوزدەرىنىڭ كىم ءۇشىن بولسا دا، تاربيەلىك ءمانى زور. ايتسە دە بىلىمگە ۇمتىلۋشى جاستار ءۇشىن ايرىقشا قۇندى. ويتكەنى عىلىم دا، ونەر دە جاستار ءۇشىن. ادامنىڭ قولىن باقىتقا جەتكىزەتىن ءىلىم - ءبىلىمدى يگەرۋ دە جاستاردىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ءىس. قارتايعان ادام قانشا ۇمتىلسا دا، وندىرەرى از بولماق. سوندىقتان بىلىمگە ۇمتىلعان جاستار ۇلى اقىننىڭ بۇل ايتقاندارىن بەرىك ەستە ساقتاۋى قاجەت.

ابايدىڭ «التىنشى»، «سەگىزىنشى»، «ون ءبىرىنشى» سوزدەرى جوعارعى ءىلىم - بىلىمگە ۇمتىلۋعا بوگەت جاسايتىن ناداندىق، ماقتانشاقتىق مىنەزدەردى شەنەۋگە ارنالادى. «بىرلىك، تىرلىك» دەگەن ءسوز ۇعىمدارىنىڭ ءمانىن اشا كەلىپ، «التىنشى سوزىندە» اباي: «بىرلىك - اقىلعا بىرلىك، مالعا بىرلىك ەمەس»، - دەسە، سول اڭگىمەسىنىڭ ەكىنشى جەرىندە: «ىرىس - الدى تىرلىك» دەيدى. جانىن قورعالاپ جاۋدان قاشىپ، قورقاق اتانىپ، ەڭبەك قىلۋدان، قىزمەت قىلۋدان قاشىپ، ەرىنشەك اتانىپ، ەز اتانىپ، دۇنيەدە الگى ايتىلعان ىرىسقا دۇشپان بولادى...

«كەسەلدى جالقاۋ، قىلجاق باس،

ءازىر تاماق، ءازىر اس،

سىرتىڭ پىسىق، ءىشىڭ ناس،

ارتىن  ويلاپ  ۇيالماس، - بولىپ  ءجۇرىپ، ءتىرىمىن دەمە، ونان دا اللا جىبەرگەن اق بۇيرىقتى ءولىمنىڭ  ءوزى ارتىق»، - دەيدى. ۇلى اقىن وسى پىكىرىن ءوزىنىڭ «ءۇشىنشى»، «ون ءبىرىنشى» سوزدەرىندە  دە  تولىقتىرىپ، ۇشتاي تۇسەدى. مال ءۇشىن ار - نامىسىن ساتۋ، ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ءبىرى ارىز بەرىپ جالا جابۋ، اۋىز بىرشىلىكتىڭ بولماۋى ءتارىزدى مىنەزدەردىڭ ءبارى دە ناداندىقتان، مادەنيەتسىزدىكتەن، جالقاۋلىقتان، ەڭبەكسىزدىكتەن كەلىپ تۋاتىنىن دالەلدەي كەلە، اقىن ءوزىنىڭ وقىرماندارىن بۇل مىنەزدەردەن قاشىق بولۋعا تاربيەلەيدى. بۇل اڭگىمەلەردىڭ يدەيالىق مازمۇنى دا، كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن قۇندىلىعى دا وسىندا.ابايدىڭ «ون جەتىنشى ءسوزى» قايرات، اقىل، جۇرەك، عىلىمعا ارنالادى. الدىڭعى ۇشەۋى ادام ءۇشىن وزدەرىنىڭ اتقاراتىن جۇمىستارىن ايتا كەلىپ، ءار قايسىسى  ءوزىن  ءبىرىنشى ورىنعا قويىپ تالاسادى دا، عىلىمعا تورەلىككە جۇگىنەدى. عىلىم ۇشەۋىنىڭ دە جاقسىلى، جاماندى قاسيەتتەرىن ءدال سيپاتتاپ، ءادىل سىنايدى. جەكە – جەكە ۇشەۋىندە دە كەمشىلىك بار. «...وسى ۇشەۋىڭ باسىندى قوس، ونىڭ ىشىندە جۇرەككە بيلەت»، - دەپ ۇكىم شىعارادى. «ەگەر ۇشەۋىڭ الا بولساڭ، مەن جۇرەكتى جاقتايمىن»، - دەيدى ولارعا عىلىم. دەمەك اباي جۇرەكتى، ياعني ادام – ادامدى ءسۇيۋ، ادام ءۇشىن قىزمەت ەتۋدى ءبىرىنشى  ورىنعا قويادى. ءبىراق عىلىم بويىنشا دا، ابايشا دا ەڭ يدەال نارسە – وسى ۇشەۋىنىڭ بىرلىگى. «وسى ۇشەۋى ( اقىل، قايرات، جۇرەك ) ءبىر كىسىدە مەنىڭ ايتقانىمداي تابىلسا، تابانىنىڭ توپىراعىن كوزگە سۇرتەرلىك قاسيەتتى ادام سول»، - دەيدى. «ۇيات دەگەن – ادامنىڭ ءوز بويىنداعى ادامشىلىعى، يتتىگىڭدى ىشىڭنەن ءوز موينىڭا سالىپ، سوگىپ، قىلعان قىلمىسىنىڭ اتى. ول ۋاقىتتا تىلگە ءسوز دە تۇسپەيدى، كوڭىلگە وي دا تۇسپەيدى. كوزدىڭ جاسىن، مۇرىننىڭ سۋىن ءسۇرتىپ الۋعا دا قولىڭ تيمەيدى، ءبىر يت بولاسىڭ. كوزىڭ كىسى بەتىنە قاراماق تۇگىل، ەش نارسەنى كورمەيدى. مۇندايلىققا جەتىپ ۇيالعان ادامعا وكپەسى بار ادام كەشپەسە، ياكي ونىڭ ۇستىنە تاعى اياماي ورتەندىرىپ ءسوز ايتقان كىسىنىڭ ءوزىنىڭ دە ادامشىلىعى جوق دەسە بولار»، - دەيدى.

«ۇيات كىمدە بولسا، يمان سوندا» دەگەن قازاقتىڭ ماقالىنان دا ۇياتقا ۇلكەن ءمان بەرگەنىن كورەمىز. سوندىقتان دا ۇلى اقىنىمىز اباي دا بۇل ماسەلەگە اسا كوڭىل ءبولىپ، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ار – ۇياتتارىن تازا ساقتاۋىن ارمان ەتكەن. بۇل قارا ءسوزدىڭ  بۇگىنگى تاڭدا دا  تاربيەلىك ءمانى زور.

اباي شىعارماشىلىعى ءدىن ادام قاتىناسى بويىنشا سىرتقى زات رەتىندە بولمايتىنىن كۋالاندىرادى، سول سەبەپتەن ول ونىڭ رۋحاني الەمىنىڭ ىشكى قۇرىلىسى بولىپ قالادى. ول ءارقاشان جالپى قابىلدانعان ءدىني كوزقاراستارعا، شىركەۋ ۋاعىزدارىنا سەنىمسىزدىكپەن قارادى، ونىڭ ىشكى ومىرىندە ءدىن قىزمەتشىسى وقىتقان يمانعا دەگەن كۇدىگى بولدى جانە قاراپايىم ادامنىڭ مۇددەلەرىنەن وتە الىس دەپ سانادى. اباي ءوزىنىڭ بۇكىل عۇمىرىندا شاريعات ءدىنىنىڭ تۇسىنىگى نەگىزىندە يماندى تايانباي قورعادى.    اباي شىن يمان سىرتقى قولداۋدى قاجەت ەتپەيتىنى تۋرالى ءدىني ىزدەنۋلەرگە ءسۇيىندى. اقيقات يمان – بۇل سانا جارىعىمەن قۇرمەتتەلگەن جانە جالعان سەنىمگە قارسىلىق بىلدىرگەن يمان. اباي بىلاي جازعان: «ەندى بۇل يمان دەرلىك ينانۋعا ەكى ءتۇرلى نارسە كەرەك. اۋەلى - نە نارسەگە يمان كەلتىرسە، سونىڭ حاقتىعىنا اقىلى ءبىرلان دالەل جۇرگىزەرلىك بولىپ، اقىلى دالەل - يسپات قىلارعا جاراسا، مۇنى ياكيني يمان دەسە كەرەك».  ارى قاراي ول تاربيە، داستۇرلەر، كىتاپ وقۋ، موللا سوزدەرىنىڭ اسەرىنەن ادامدا قالىپتاسقان ءداستۇرلى يماندى ءبولىپ شىعارادى.  وسى يمان ادام جانىندا وزىندىك ويلاۋلار ناتيجەسىندە قالىپتاسپاي، ال دايىن اقيقاتتاردى يگەرۋ ناتيجەسىندە قالىپتاساتىندىقتان، بۇل يمان ەلىكتىرۋ مەن قىزىقتىرعىشتارعا بەرىلمەۋ ءۇشىن ادامنان قاتتىلىقتى، جان قايراتتىلىعىن تالاپ ەتەدى، ادامنىڭ ۇلكەن رۋحاني تولعاۋلارىن جانە ونىڭ ىشكى بوستاندىعىنىڭ جەتىلۋىن تالاپ ەتەدى. ول اللاعا سوقىر ۇرپاقپەن ەش قاتىسى جوق ادام جانىنىڭ سانالى قاجەتتىلىگى بولىپ تابىلادى. اباي يمان ادامنىڭ وزىنە قاجەت ەكەنىن سەندىرەدى: «سەن يمان كەلتىرمەسەڭ دە، اللا تاعالاعا كەلەر ەشبىر كەمشىلىك جوق ەدى. ءوزىڭ ءۇشىن يمان كەلتىرسەڭ، ءجا يناندىڭ. ول ينانماقتىعىڭ قۇر عانا ينانماقتىقپەن قالسا، ساعان پايدا بەرمەيدى».  دىنگە سەنگەن ادام قارىز ءۇشىن قۇدايعا كوپەس رەتىندە قاراعان كەزدە، اباي يمانعا دەگەن پايداكۇنەمدىك-سىندارلى قاتىناستى قولدامايدى: «تاپقانىم وسى، ءبىتتىم دەپ، الساڭ — ال، ايتپەسە ساعان بولا جەردەن مال قازام با؟». اقيقات يمان قۇدايشىل رۋحتىڭ ءمانىن عانا تۇسىنبەي، ادامدار اراسىنداعى قاتىناستاردا جاقسىلىق، مەيىرىمدىلىك، ادىلدىكتى ورناتادى. اقيقات يمان – ىزگىلىك ءومىردىڭ نەگىزى جانە ونىڭ قۇندىلىعى مەن ماڭىزدىلىعى وسىندا جاتىر. اباي ادام ءومىرىنىڭ ءمانىن سەنىمنەن تىكەلەي باسىبايلىعىنا قويادى. ادامنىڭ بارلىق قايعى مەن تاۋقىمەت، ازاپتارىن ول يمان مەن ونىڭ جالعاندىعىمەن تۇسىندىرەدى. يمان ادام ءومىرىن تولىق، باقىتتى، كوڭىلدى ەتەدى، سەبەبى ول ءومىر مانىمەن كەلىسەدى. ول وعان سەنۋشىلىكتى بەرەدى، قوسارلاعاندىقتى، جان الاڭدىعىن جەڭۋگە كومەكتەسەدى. جان تىنىشتىعى، جان جاراسىمى يمانسىز مۇمكىن ەمەس.   اباي قۇنانبايەۆ ادامنىڭ ونەگەلى ومىرىندە يماننىڭ جوعارى تاعدىرىن بەلگىلەپ كورسەتەدى. ونىڭ جوقتىعى مەن قاتە ءتۇسىنۋى زۇلىمدىق جانە قايعىنىڭ باستى دەرەككوزى بولىپ تابىلادى، يگىلىك پەن جاقسىلىقتى كورسەتەتىن يمان قاجەت. وسىنداي ويدى اباي «قارا سوزدەر» كىتابىندا ايتقان: «قۇداي تاعالا ءاربىر اقىلى بار كىسىگە يمان پارىز، ءاربىر يمانى بار كىسىگە عيبادات پارىز دەگەن ەكەن. ءاربىر راس ءىس اقىلدان قورىقپاسا كەرەك... اقىل توقتاماعان سوڭ، ءدىننىڭ ءوزى نەدەن بولادى».  يمان جاقسىلىق پەن ادىلدىك دەرەككوزى بولىپ تابىلادى، ول ادام جۇرەگىنە جولدى اشادى، ادامگەرشىلىكتى كورسەتەدى. اللاعا دەگەن يماندىلىق ادام قاتىناسىنىڭ قاعيداسى بولا الاتىن ادامزاتتى كۇندەلىكتى ومىردە كورسەتەدى. «ادامشىلىقتىڭ الدى - ماحاببات، ءعادالات، سەزىم. بۇلاردىڭ كەرەك ەمەس جەرى جوق، كىرىسپەيتۇعىن دا جەرى جوق» نەمەسە «ادىلەتسىز يمان دا جوق، ادامگەرشىلىك تە جوق» – دەپ اباي جازعان.  ادامدى ءوزىنىڭ مۇددەلەرىنە قارسى شىعۋ ءۇشىن نە ءماجبۇر ەتەدى؟  جاقسىلىقتىڭ ءسوزسىز قۇندىلىعىنداعى يمان ىزىگىلكتى ءومىردىڭ نەگىزى بولىپ جۇرەتىنىنە اباي سەنىمدى.   ءبىراق ول يماننىڭ ءوزى وسيەت پايىمداۋىنا كەپىلدىك بەرمەيتىنى تۋرالى بىرنەشە رەت ايتقان. جاقسىلىق ادامنىڭ وزىندىك رۋحاني كۇشتەرىنىڭ جولدارىمەن پايىمدالادى. ءدال وسى جەردە راقىمشىلىقتىڭ قاجەتتى جولىنداعى سەنىمدىلىگى كەرەك.كۇدىكتەر، ءومىردىڭ رۋحاني نەگىزدەردىڭ ىزدەۋلەرىمەن بىرگە جۇرەتىن اۋىر جول، ىشكى جان دۇنيەسىندە اقيقات يمانى بار ادامدار عانا وتەدى. ءبىراق «مۇنداي يمان ساقتاۋعا قورىقپاس جۇرەك، اينىماس كوڭىل، بوسانباس بۋىن كەرەك ەكەن» - دەپ اباي جازعان.  يمانعا كۇش بەرەتىن دەرەككوزدەر ادامنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىندە. اباي پودچەركيۆاەت: «يمان وزىنەن ءوزى پايدا بولمايدى، ول ادىلەت پەن ادەپتىلىك ارقىلى پايدا بولادى».  ارى قاراي اباي تەك ءىجداعاتتى ناماز بەن ءدىني ادەت-عۇرىپتاردى قاتال ۇستانۋ اقيقات يمان ءۇشىن جەتكىلىكسىز دەپ كورسەتكەن. ادام ءارقاشان ءوزىنىڭ رۋحاني  الەمىمەن جۇمىس ىستەگەن جاعدايدا عانا  يمان پايدا بولادى: «كۇزەتشىسىز، ەسكەرۋسىز يمان تۇرمايدى، ىقىلاسىمەنەن ءوزىن-وزى اڭدىپ، شىن ءدىني شىنشىلداپ جانى اشىپ تۇرماسا، سالعىرتتىڭ يمانى بار دەپ بولمايدى». /8/ راقىمشىلىقتى ۇستانۋى ادامنان سيرەك ەرلىكتى، رۋحاني قاجىمايتىندىقتى تالاپ ەتەتىنىن، جاقسىلىق جانە جاماندىق، پايدا مەن ماحاببات اراسىنداعى تاڭداۋمەن بايلانىستى ەكەندىگىن، كۇدىك جانە قاسىرەتپەن بىرگە جۇرەتىنىن اباي جاقسى بىلەدى.   سونىمەن، ابايدىڭ يمان جانە ءدىن تۋرالى فيلوسوفيالىق تولعاۋلاردىڭ ەرەكشەلىگى –  قۇدايدى ونتولوگيالىق اسپەكتىدە قاراماي، ال ونى ادامنىڭ سۋبەكتيۆتى الەمى ارقىلى بۇگەيتىنىن انىقتايدى. ول ادامنىڭ ءدىني ۇعىنۋشىلىقتىڭ ارنايىلىق پەن بىرەگەيلىگىن زەرتتەيدى جانە ادامنىڭ بۇكىل تۇرمىس ومىرىنە اسەر ەتەتىن زەردەلى ادام ساناسىنداعى ءمانىن كورەدى. وسى ويشىلدىڭ شىعارماشىلىعىنا مۇنداي جاقىنداۋى ءدىني ءىلىمنىڭ ەرەكشەلىگى مەن جاڭاشىلدىعىن اشۋعا كومەكتەسەدى. بۇدان باسقا ونىڭ دىنگە دەگەن كوزقاراستارى ابايعا ل.ن.تولستوي اسەر ەتكەنىمەن عانا تۇسىندىرلمەيدى، سونىمەن قاتار باسقا ويشىلدار اسەر ەتكەنىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. اباي ءوز تولعاۋلارىندا ءوزىن دەربەس جانە بىرەگەي ويشىل رەتىندە كورسەتتى. بۇل فيلوسوفيالىق يدەيالاردىڭ دامۋ لوگيكاسى ىلىمدەر جالپىعى مەن ۇندەستىگىن تۋىندىراتىن ۇلگى بولىپ تابىلادى.

ابايدىڭ "جەتىنشى سوزىندە" ۇشىراساتىن "جاننىڭ تاماعى" دەگەن كۇردەلى فيلوسوفيالىق ۇعىم بار. ونى اباي ءبىزدىڭ سانامىزدان تىس ءومىر سۇرەتىن وبەكتيۆتى دۇنيەنىڭ سانادا ساۋلەلەنۋى ناتيجەسىڭدە پايدا بولاتىن عىلىم، ءبىلىمنىڭ جيناقتالعان قورى رەتىندە قارايدى. وسى سەبەپتەن دە اباي:«... قۇمارلانىپ، جيعان قازىنامىزدى كوبەيتسەك كەرەك، بۇل جاننىڭ تاماعى ەدى،— دەپ قايىرا تۇسىنىك بەرىپ وتىر... ابايداي ۇستاز اقىننىڭ بۇل "جەتىنشى سوزدە" كوزدەگەن ماقساتى ادامنىڭ بويىڭدا تۋا پايدا بولاتىن جان قۇمارى ارقىلى ءوز ۇرپاعىنىڭ ساناسىنا تەك قانا جاننىڭ پايدالى تاماقتارىن ءسىڭدىرۋ ەدى. مىنە، ابايدىڭ اعارتۋشىلىق كوزقاراسىنىڭ تامىر العان ءبىر سالاسىنىڭ قاينار كوزى وسى جاقتا جاتىر. اباي بۇل باعىتتاعى ويلارىن وزگە سوزبەن "عىلىم تاپپاي ماقتانبا" ت.ب. ولەڭدەرىندە ايتقان. مۇندا ول "جاننىڭ تاماعى تۋرالى" ۇعىمدى ءوز زامانىنىن تۇرعىسىنان كەلىپ، "ادام بولۋ" ءۇشىن قاجەت كوپ كەرەكتەرمەن اۋىستىرادى. اقىن تولىق ادام بولۋ تۋرالى ءوزىنىڭ جۇيەلى دە قالىپتاسقان كوزقاراسىنىڭ تەزيسىن ۇسىنادى. ونىسى:«ادام بولام دەسەڭىز...بەس نارسەدەن قاشىق بول...،بەس نارسەگە اسىق بول،»- دەگەن جولداردا جاتىر. اقىننىڭ بۇكىل شىعارمالارىنداعى نەگىزگى ءبىر تۇتاس تاقىرىپتا وزەكتى يدەيا بولعان. ابايدىڭ پىكىرىنشە، ىشكى رۋحاني كازىنامىزدىڭ مولىعۋى تىكەلەي ءوزىمىزدىڭ قولىمىزداعى ءىس. وسى رەۋىشتى پىكىر ابايدىڭ "ون توعىزىنشى سوزىندە" دە قايتالانادى. ابايدىڭ دۇنيە تانىمى بويىنشا سانانىڭ، اقىلدىڭ پايدا بولۋى كۇندەلىكتى ءومىر تاجىريبەسىنىڭ ناتيجەسىنەن عانا تۋىندايتىن تابيعي قۇبىلىس. سوڭدىقتان دا اباي "ون توعىزىنشى سوزىندە":«ادام اتا-انادان تۋعاڭدا ەستى بولمايدى: ەسىتىپ، كورىپ، ۇستاپ، تاتىپ ەسكەرسە، دۇنيەدەگى جاقسى، جاماندى تانيدى-داعى، سوندايدان بىلگەنى، كورگەنى كوپ بولعان ادام ءبىلىمدى بولادى. ەستىلەردىڭ ايتقان سوزدەرىن ەسكەرىپ جۇرگەن كىسى ءوزى دە ەستى بولادى... سول ەستىلەردەن ەسىتىپ بىلگەن جاقسى نارسەلەردى ەسكەرسە، جامان دەگەننەن ساقتانسا، سوڭدا ىسكە جارايدى، سوندا ادام دەسە بولادى،»— دەپ جوعارىداعى ولەڭ ۇزىندىسەندەگى ويىن وسى سوزىڭدە ودان ارى كەڭىتە وتىرىپ دامىتاتىنىن كورۋگە بولادى.

قورىتىندىلاي كەلە، ءبىز ۇلى اقىنىمىز اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ داۋىرىندە ايتىپ كەتكەن اتاما سوزدەرىنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ءوز ومىرىمىزگە قاجەتتىلىگىن ۇعىندىق. ونىڭ ادامگەرشىلىككە باۋلىعان، تاربيەگە نەگىزدەلگەن قارا سوزدەرى ارقىلى  رۋحاني ازىق الدىق، ادامدىق سيپاتتا بوي تۇزەۋگە تىرىستىق. دەمەك بۇل اقىننىڭ حالىقپەن بىرگە جاساعاندىعى. اقىن مۇراسى – حالىقتىڭ سارقىلماس اسىل قازىناسى. ءار قازاقتا ءتالىم الار عيبراتتى سوزدەر كوپ بولعاي...

پايدانىلعان ادەبيەتتەر

 مۇحتار اۋەزوۆ ەنسيكلوپەدياسى — الماتى، «اتامۇرا» باسپاسى، 2011 جىل. 

1. اباي قۇنانبايەۆ ولەڭدەر جيناعى.الماتى، «جازۋشى» 1976.147ب.

2. ا.قۇنانبايەۆ  2ت. 162 ب.

3. اباي. قارا ءسوز  ا. 1993ج. 76. ب

4. ا. قۇنانبايەۆ: شىع. قازاق اعارتۋ. فيل. 10ت. استانا 2007ج.380ب.

5. اباي قارا ءسوز. حالىقارالىق اباي كلۋبى. سەمەي، 2007

6. اباي «كنيگا سلوۆ» // اباي «كنيگا سلوۆ». ا.، 1992، س.26 2. اباي «كنيگا سلوۆ» // اباي «كنيگا سلوۆ». ا.، 1992، س.62 3. اباي «كنيگا سلوۆ» // اباي «كنيگا سلوۆ». ا.، 1992، س.29 4. اباي «كنيگا سلوۆ» // اباي «كنيگا سلوۆ». ا.، 1992، س.47 5. اباي «كنيگا سلوۆ» // اباي «كنيگا سلوۆ». ا.، 1992، س.68  6. اباي «كنيگا سلوۆ» // اباي «كنيگا سلوۆ». ا.، 1992، س.26 7. اباي «كنيگا سلوۆ» // اباي «كنيگا سلوۆ». ا.، 1992، س.67 8. اباي «كنيگا سلوۆ» // اباي «كنيگا سلوۆ». ا.، 1992، س.25  9. س. كەركەگور «ستراح ي ترەپەت».// س. كەركەگور «ستراح ي ترەپەت»،  م.، 1993، س.52 10. ل.ن.تولستوي «كرۋگ چتەنيا». // ل.ن. تولستوي «كرۋگ چتەنيا»،  م.،1991،ت.2،س.182 11. اباي «كنيگا سلوۆ» // اباي«كنيگاسلوۆ».ا.،1992،س.47 

7. يستوچنيك: https://e-history.kz/kz/contents/view/1653 e-history.kz

---