InfoHub Logo

ەرلان رۋسلان ۇلى بايماعامبەتوۆ
ازامات ماناربەك ۇلى ءقادىروۆ
اتىراۋ ق.، قازاقستان رەسپۋبليكاسى

اڭداتپا. ماقالادا حح عاسىر – قازاق ۇلتىنىڭ، قازاق قوعامىنىڭ، قوعامدىق وي-سانانىڭ جاڭعىرۋ، جاڭارۋ، وزگەرۋ كەزەڭى بولدى. عاسىردىڭ باس كەزىندە قازاق قوعامىندا مۇلدەم جاڭا جاعداي قالىپتاستى. رەسەيلىك پاتشالىق جۇيە، قازاق جەرىنىڭ ورىس مەملەكەتىنىڭ مەنشىگى ەتىپ جاريالانۋى، رەسەيدەن قونىس اۋدارۋشىلار لەگىنىڭ كۇرت ءوسۋى، قازاق بۇقاراسىنىڭ زورلىقپەن ەگىنشىلىككە جارامدى جەرلەردەن ىعىستىرىلۋى، ءداستۇرلى قازاق شارۋاشىلىعى تەرەڭ داعدارىسقا ۇشىراۋى سول قالىپتاسقان جاعدايدىڭ ناقتى كورىنىستەرى ەدى. سول كەزدەگى قازاق قوعامى دامۋىنىڭ كۇن تارتىبىندە قازاق حالقىنىڭ ۇلت رەتىندە جوعالۋى، نە ءوزىن-وزى ساقتاۋى ءۇشىن كۇرەسكە شىعۋ ماسەلەسى تۇردى. قالىپتاسقان جاڭا ساياسي احۋالعا لايىق جاڭا كۇرەس تاسىلدەرى، ءادىس-ايلا قاجەت بولدى، ەڭ نەگىزگىسى حالىققا ونىڭ الدىندا تۇرعان ماقسات-مۇددەلەرىن ءتۇسىندىرىپ جەتكىزەتىن، ءسويتىپ ونى زامان تالابىنا ساي كۇرەس قۇرالدارىمەن قارۋلاندىرىپ، ازاتتىق ءۇشىن قوعامدىق قوزعالىستى باستاپ كەتە الاتىن مۇلدەم جاڭا ساياسي-الەۋمەتتىك كۇش قاجەت ەدى. ول ساياسي-الەۋمەتتىك كۇش – ۇلتتىڭ زيالىلارى، ينتەلليگەنسياسى بولاتىن. ءتىلى، ءدىنى مەن ءدىلى ءبىر، باۋىرلاس تۇركى حالىقتارىنىڭ ورتاق مەملەكەتى – تۇركىستانداعى زيالىلار حالىقتىڭ كوزىن اشىپ، كوكىرەگىن وياتۋ ماقساتىندا كوپتەگەن كەمەلدى ىستەردىڭ ۇيىتقىسى بولا ءبىلدى. الايدا، ماركسيزم-لەنينيزم مەتودولگياسىن باسشىلىققا العان كەيبىر زەرتتەۋشىلەر 1917 جىلعى قازان ريەۆوليۋسياسىنا دەيىن قازاقتا ۇلتتىق ينتەلليگەنسيا قالىپتاسىپ ۇلگەرمەدى دەگەن تۇجىرىمدى ۇستاندى. ال  ريەۆوليۋسياعا دەيىنگى كەزەڭدە سانى از بولعان قازاق زيالىلارىنىڭ قىزمەتى «ۇلتتىق بۋرجۋازيا مەن ۇستەم تاپ وكىلدەرىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋ جولىنداعى ارەكەت» رەتىندە ءتۇسىندىرىلدى. تاپتىق مۇددەنى قورعاعان كەڭەستىك تاريح عىلىمى ءبىز قاراستىرىپ وتىرعان كەزەڭدەگى قازاق زيالىلارىنىڭ ۇلتتىق ەركىندىكتى قامتاماسىز ەتۋ جولىندا اتقارعان قىزمەتىن جوققا شىعارىپ، تەرىس باعالادى.

سوندىقتان وتان تاريحىنداعى ۇلت زيالىلارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە حح عاسىردىڭ باسىندا ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك كۇرەسىنىڭ بارىسىندا پايدا بولعان م. شوقاي باستاعان تۇركىستان ينتەلليگەنسياسىنىڭ تاۋەلسىزدىك جولىندا جۇرگىزگەن قاجىماس كۇرەسىن ءوز دارەجەسىندە وبەكتيۆتى تۇردە زەرتتەۋ جانە ونى حالىق ساناسىنا دۇرىس جەتكىزۋ تاۋەلسىز ەل تاريحشىلارىنىڭ الدىندا تۇرعان ەڭ وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.

نەگىزگى سوزدەر: م. شوقاي، تۇركىستان ينتەللەگەنسياسى، رەسەي بيۋروكراتيا، ريەۆوليۋسيا

ءحىح ع. ەكىنشى جارتىسىندا الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق رەفورمالاردى ىسكە اسىرۋ مۇددەسى باسقارۋشى توپتى قايتا قۇرۋ مىندەتىن قويدى. يمپەريالىق بيۋروكراتيا قىزمەتى تيىمسىزدىگىنىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى شەنەۋنىكتەردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ تومەندىگى بولسا ەليتا قاتارىن تولىقتىرۋدا سوسلوۆيەلىك شەكتەۋ دە ۇلكەن كەدەرگى بولدى. رەسەي بيۋروكراتياسى ەليتا اينالىمىنىڭ ەرەكشەلىكتەردىڭ ءبىرى – ونىڭ پوليەتنيكالىق قۇرامى ەدى. ءحىح ع. سوڭىندا يمپەرياداعى ەليتانىڭ جەكە قۇرامىنىڭ اسسيميلياسيالانۋ ۇدەرىسىنە قازاق اقسۇيەكتەرى دە تارتىلدى. ءحىح ع. سوڭىندا يدەولوگيالىق توپ بولىپ قالىپتاسقان ورىس ينتەلليگەنسياسى بيلىكتىڭ باسەكەلەسى ەمەس، بىتىسپەس جاۋىنا اينالدى. ال تۇركىستاندا ۇلتتىق ينتەلليگەنسيانىڭ قالىپتاسۋ فاكتورىنىڭ السىزدىگى، ساياسي، ينتەللەكتۋالدىق دايىندىعىنىڭ تومەندىگىنەن بۇل الەۋمەتتىك توپ رەسەيدىڭ ورتالىعىنداعى ينتەلليگەنسيا سياقتى بيلىككە قاتىستى پوزيسياسىن ايقىنداپ ۇلگەرمەدى. ولكەنى باسقارۋداعى «سوعىس جاعدايى» فاكتورى تۇركىستاندا باسقارۋ قۇرىلىمىن قالىپتاستىرۋعا ۋاقىتشا سيپات، استامشىل مازمۇن بەردى. ءداستۇرلى ەليتانىڭ ىقپالىن السىرەتۋ ماقساتىندا رۋلىق نەگىزدە قالىپتاسقان اكىمشىلىك جۇيە اۋماقتىق بەلگىمەن قايتا قۇرىلدى. بولىستىق قۇرىلىم بىرەگەي رۋلىق اكىمشىلىك بىرلىكتى بىرنەشە بولىككە ىدىراتىپ جىبەردى. مىسالى، تۇركىستان ۋەزىندەگى قوڭىرات تايپاسى رۋلارىنىڭ التىاتا، بوجبان، جامانباي جانە ساڭعىل-ماڭعىتاي بولىستارى بىر-بىرىمەن قاساقانا ساپىرىلىستىرىلىپ، ولاردىڭ اتى رۋعا قاتىسى جوق ساۋران، جاڭاقورعان، شىلىك، قارناق سياقتى گەوگرافيالىق اتاۋلارمەن الماستىرىلدى. وسىنداي تاسىلدەرمەن رۋباسىلار ينستيتۋتى جويىلىپ، جەرگىلىكتى اكىمشىلىك باسشىلارىن جاساقتايتىن سايلاۋ جۇيەسى بولىس، اۋىل باسشىلىعىنا وتارلىق بيلىكتىڭ وزىنە بەرىلگەن ادامداردى عانا ۇسىنۋىنا جانە وتكىزۋىنە مۇمكىندىك بەردى. قازاق تۇرعىندارىنا تەك بولىس باسقارۋشىلارى مەن اۋىل ستارشىندارىن سايلاۋ قۇقى بەرىلگەنىمەن سايلاۋ وتارلىق اكىمشىلىك شەنەۋنىكتەرى قاداعالاۋىمەن ءوتىپ، رۋارالىق داۋ-جانجال قاساقانا ءورشىتىلدى. سايلاۋعا وراسان زور قارجى جۇمساعان بولىس باسقارۋشىسىنا شىعىننىڭ ورنىن جەمقورلىقپەن تولتىرۋعا مۇمكىندىك بەرىلدى.

پاتشا وكىمەتىنىڭ جەرگىلىكتى بيلىك قۇرىلىمدارىن جاساقتاۋ مۇدەلەرىنىڭ قيسىنسىزدىعىنان تۇركىستان مەن قازاق وبلىستارىنداعى اكىمشىلىك باسقارۋ جۇيەسى تيىمدىلىگىمەن ەرەكشەلەنە قويمادى. رەسەيلىك بيلىك جۇيەسى قىسقا مەرزىمدە ولكە ەكونوميكاسىن مەتروپوليا مۇددەسىنە ساي قايتا قۇردى تۇركىستاندى رۋحاني وتارلاۋ ارقىلى ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ نەگىزىن شايقالتۋ ءۇشىن وتارلىق اكىمشىلىك تۇركىستاندا ءداستۇرلى مەكتەپتەرگە بالاما قالالىق جانە پريحود شكولدارىن، تاشكەنت قالاسىندا مۇعالىمدەر سەمينارياسىن اشتى. ەۆروپالىق ۇلگىدەگى وقۋ ورىندارى الەمدىك مادەنيەت جەتىستىكتەرىمەن تانىسۋعا جول اشتى دەگەنمەن ۇلت وكىلدەرىنىڭ ول مەكتەپتەرگە بارىنشا از تارتىلۋى، وقۋشىلاردى قوسالقى كەڭسە قىزمەتكەرلەرى ەتىپ دايىنداۋ باعىتى ولاردىڭ اعارتۋشىلىق ميسسياسىن شەكتەدى.

ولكەدەگى ەليتا قالىپتاستىرۋ ۇدەرىسىنە تىكەلەي ىقپال جاساعان جاديتشىلەردىڭ اعارتۋشىلىق قىزمەتىن وتارلىق اكىمشىلىك العاشقى ساتتەن قاتاڭ باقىلاۋعا الدى. ىشكى ىستەر مينيسترلىگى جاديتتىك مەكتەپتەردىڭ دامۋىنا توسقاۋىل قويۋ باعىتىن ۇستاندى. جاديتشىلەردىڭ اعارتۋشىلىق جانە ۇيىمداستىرۋشىلىق قىزمەتى مۇسىلماندىق بىرلىك يدەياسىن نەگىزدەدى. ورتاازيالىق مۇسىلماندار ءۇشىن رەسەيدەگى جانە دۇنيەجۇزىندەگى مۇسىلماندارمەن وزدەرىنىڭ رۋحاني جانە مادەني تۇرعىدان ءبىرتۇتاستىعىن سەزىنۋدە يسلام فاكتورى - ولاردىڭ ساياسي سانا سەزىمىنىڭ ينديكاتورى بولدى.

مەملەكەتتىك دۋما دەپۋتاتتارىن سايلاۋدا ورىن العان باسسىزدىقتار رەسەيدىڭ ورتالىعىندا دا، شەت ايماقتارىندا دا كونترەليتانىڭ قالىپتاسۋىن جەدەلدەتتى. سايلاۋ ناۋقانى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستا ساياسي كۇرەس تاسىلدەرىن الدىڭعى ورىنعا شىعاردى. ناۋقانعا بەلسەنە ارالاسقان ۇلت قايراتكەرلەرى يدەيالىق تۇرعىدا شىڭدالىپ، ۇيىمدىق جاعىنان توپتاسا ءتۇستى. مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇسىلماندار فراكسياسى ۇلتتىق ەليتانىڭ قالىپتاسۋى مەن قىزمەتىندە ماڭىزدى ءرول اتقاردى.

كەڭەستىك تۇركىستاندا ۇلتتىق ينتەلليگەنسيانىڭ قالىپتاسۋى بىرنەشە كەزەڭدى قامتىدى. 1918-1920 جج. ارالىعىن قامتىعان ءبىرىنشى كەزەڭدە مۇعالىمدەر مەن مادەني اعارتۋ قىزمەتكەرلەرى ءۇش، التى ايلىق كۋرستاردا دايىندالدى. حالىققا ءبىلىم بەرۋ، جاڭا قوعامدىق قۇرىلىسقا، مادەنيەتكە تارتۋ قاجەتتىگى اسىعىس شارالار ارقىلى ىسكە استى. 1920-1930 جج. قامتىعان ەكىنشى كەزەڭدە ۇلتتىق ينتەلليگەنسيانىڭ نەگىزى جاڭادان اشىلعان مۇعالىمدىك، دارىگەرلىك، وندىرىستىك، اۋىلشارۋاشىلىق تەحنيكۋمدارىندا دايىندالدى. ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن وسى كەزەڭدە جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنەن بارلىعى 20 مامان ءبىتىرىپ شىقتى. ال 1930 جىلدان كەيىنگى ءۇشىنشى كەزەڭدە پەداگوگيكالىق، وندىرىستىك-تەحنيكالىق، اۋىلشارۋاشىلىق، دارىگەرلىك جانە باسقا دا جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ اشىلۋى جوعارى بىلىكتى مامانداردى كوپتەپ دايىنداۋعا مۇمكىندىك بەردى (م. قويگەلدييەۆ).

كەڭەس وكىمەتىنە جاڭارتۋ مىندەتتەرىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنەن باسقارۋشى كادرلار كەرەك بولعاندىقتان كادر تاپشىلىعى ماسەلەسىن شەشۋدە جۇمىسشىلار مەن شارۋالاردى باسشى قىزمەتتەرگە ۇسىنۋ، جوعارىلاتۋ ءتاسىلى كەڭىنەن قولدانىلدى. كوممۋنيستىك پارتيا بۇل ۇدەرىسكە شەكسىز مونوپوليا ورناتۋ ارقىلى ەليتا قالىپتاستىرۋ ۇدەرىسىن ءوز قۇزىرىنا الدى. جوعارىلاتىلعانداردىڭ ءبىلىمى مەن تاجىريبەسىندەگى ولقىلىقتى، قوعامدىق ورتاداعى مورالدىق قولايسىزدىقتاردى ولاردىڭ بويىنداعى ريەۆوليۋسيالىق رۋح پەن تاپتىق قىراعىلىق الماستىرۋى ءتيىس دەپ سانالدى.

رەسپۋبليكانىڭ بيلىك ورگاندارىندا پارتيالىق باسقارۋدىڭ ورناعانى 1919 ج. مامىر ايىندا وتكەن تۇركىستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ءىىى سەزى بارىسىندا انىق ءبىلىندى. وسى كەزدە رەسپۋبليكا كوممۋنيستەرىنىڭ قاتارى 24077-گە جەتسە، ولاردىڭ 12043ء-ى جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرى ەدى. تكپ قۇرامىندا ۇلت كوممۋنيستەرىنىڭ تەڭ جارىعا جەتۋىن ۇلكەن ساياسي كۇش رەتىندە ۇلتتىق ەليتا وكىلدەرى ورىندى پايدالانا الدى. تكپ ءىىى سەزى مەن ولكەلىك مۇسىلمان كوممۋنيستەرىنىڭ ءى كونفەرەنسياسىندا ت. رىسقۇلوۆ «بىزگە بۇل جەردە، كوپتەگەن وزگە ۇلتتار مەكەندەگەن تۇركىستان ولكەسىندە تاپتىق كۇرەستى بىرلەسە جۇرگىزگەندىكتەن دە ول ۇلتتاردى بىرىكتىرۋ كەرەك، ويتكەنى پرولەتاريات ۇلتقا ءبولۋ دەگەندى بىلمەيدى» (ءى. قوزىبايەۆ) دەدى. ستراتەگيالىق مىندەت رەتىندە ت. رىسقۇلوۆتىڭ سوزىندە العاش رەت تۇركىستاندىق بىرلىك يدەياسى تۇجىرىمدالدى. وسىنداي مالىمدەمەلەر مۇسىلمان كوممۋنيستەرى بيۋروسىنا (1919-1920) سەزد مىنبەسىنەن وڭ باعا بەرۋگە قول جەتكىزدى. تۇركىستاندا ۇلت كوممۋنيستەرىڭ قاتارىن ارتتىرۋمەن كەڭەستىك بيلىكتىڭ ساياسي نەگىزى نىعايا ءتۇستى. بيلىك قۇرىلىمدارىنىڭ بارلىق سالالارىندا پارتيالىق ىقپال ورنىقتى. رك(ب)پ وك تۇرككوميسسياسى جانە ورتاازيالىق بيۋرو شىن مانىندە بولشيەۆيكتىك مۇددەنى ىسكە اسىردى. كەڭ وكىلەتتىك بەرىلگەن ورتاازيالىق بيۋرو قۇرامىنداعى ۇلتتىق ەليتانىڭ ەڭ تانىمال وكىلدەرىنىڭ ءوزى ۇلت ماسەلەسىندە ەركىن ارەكەت جاساي المادى. ولاردىڭ قىزمەتى بولشيەۆيكتىك بيلىككە تىكەلەي تاۋەلدى بولدى.

ۇلتتىق باسشى كادرلار دايىنداۋدا ۇلكەن ماڭىزعا يە بولعان ورتا ازيا كوممۋنيستىك ۋنيۆەرسيتەتىندە 1922 ج. تىڭداۋشىلاردىڭ سانى 445 بولسا، ولاردىڭ 175 قازاق، 115 وزبەك، 48 تۇركىمەن، 29 تاتار، 7 قاراقالپاق، 53 ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى ەدى. ساياسي دايىندىقتان وتكەن بۇل كادرلار پارتيا، كەڭەس، شارۋشىلىق ورگاندارىنىڭ تومەنگى جانە ورتا بۋىندارىندا قىزمەتكە ارالاستى. رەسپۋبليكاداعى ۋاقىتشا ريەۆوليۋسيالىق كوميتەتتەر ۇلتتىق باسشى كادرلار تاربيەلەۋدە ۇلكەن ماڭىزعا يە بولدى. 1920 ج. تۇركىستاندا 6 وبلىستىق، 26 ۋەزدىك-قالالىق، 477 بولىستىق جانە كوپتەگەن اۋداندىق، اۋىلدىق، ستانيسالىق ريەۆكومدار جۇمىس جاساعان. جەتىسۋ وبلىستىق ريەۆكومنىنىڭ 11 مۇشەسىنىڭ 4ء-ى عانا ورىس، ال باسقالارى قازاق، قىرعىز، ۇيعىر ۇلتىنىڭ وكىلدەرىنەن تۇردى. جەتىسۋدىڭ 7 ۋەزدىك-قالالىق ريەۆكوم مۇشەلەرىنىڭ 67 پايىزى، سىرداريا وبلىسىندا 52 پايىزى جەرگىلىكتى حالىق وكىلدەرىنەن قۇرالدى. تومەنگى بۋىنداعى ريەۆكومداردا ۇلت وكىلدەرى ۇلەسى 90 پايىزدان استى (ت. حازرەتالى).

«قوسشى» وداعىنىڭ ۇلتتىق ەليتا قالىپتاستىرۋدا بىر-بىرىنە قاراما-قارسى سيپاتتاعى ەكى ىقپالىن ءبولىپ اتاۋىمىز كەرەك. بىرىنشىدەن، وداق بەلسەندىلەرى وتارلىق بيلىكتىڭ سارقىنشاقتارىن جويۋدى ماقسات ەتىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتار ءۇشىن كۇرەستى. ەكىنشىدەن، س. قوجانوۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا «باي-ماناپ ەلەمەنتتەرىن جويۋعا باعىتتىلعان كەڭەس وكىمەتىنىڭ شارالارىن ىسكە اسىرۋ»، «ورىس جانە بۇراتانا حالىقتاردىڭ بەيبىت تۋىسقاندىق ىنتىماقتاستىعىن ورنىقتىرۋعا جاعداي جاساۋ» بارىسىندا وداق بەلسەندىلەرى تاپتىق بەلسەندىلىك پەن ۇلتتىق نيگيليزمگە بۇرىلا بەردى. بۇل ەكىۇشتى جاعداي قوعامنىڭ دامۋى بارىسىندا ۇلتتىق ەليتانىڭ مادەني دەڭگەيى، رۋحاني ۇستانىمى جانە ساياسي باعىتىنا قاراي جىكتەلۋىنە اكەلىپ سوقتى. وسى وداقتىڭ قىزمەتى ارقىلى كوپتەگەن تۇركىستاندىق ەليتا وكىلدەرى رەسپۋبليكانىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىرىنە بەلسەنە ارالاستى.

بيلىك باسىنا كەلگەن بولشيەۆيكتەر – تاپتىق كۇرەستىڭ ەليتاسى، پرولەتاريات ديكتاتۋراسى يدەياسىن ىسكە اسىرۋشى ەليتا ەدى. ۇلتتىق ەليتا وسى بولشيەۆيكتىك ەليتانىڭ توڭىرەگىنە توپتاسقان كوبىنە وپپوزيسيالىق پوزيسيا ۇستانعان ساياسي-الەۋمەتتىك توپتاردىڭ ءبىرى عانا ەدى. ۇلتتىق ەليتانىڭ قۇرامى از ساندى، ءارى بولشيەۆيكتىك بيلىكتىڭ ىقپالىنا تاۋەلدى بولعانىمەن، ءتىپتى ساياسي ەركى بارىنشا شەكتەۋلى بولسا دا ول كەڭەستىك بيلىك قۇرىلىمىنداعى شەشۋشى بۋىنعا اينالدى. ويتكەنى، ۇلتتىق ەليتاسىز كەڭەستىك بيلىكتىڭ جەرگىلىكتى حالىققا ىقپال جاساۋى ناتيجەسىز بولعاندىقتان بولشيەۆيكتىك بيلىك وزىنە وپپوزيسيا بولاتىنىن بىلە تۇرا ۇلتتىق ەليتانى قالىپتاستىرۋعا، ونى تاربيەلەۋگە مۇددەلى بولدى. دەمەك ۇلتتىق ەليتانىڭ قالىپتاسۋى كەڭەستىك بيلىكتىڭ ۇلت ساياساتىمەن – جەتىستىگىمەن دە، كەمشىلىگىمەن دە تىعىز بىرلىكتە قاراستىرىلۋى ءتيىس.

تۇركىستاندا ءبىرىنشى ورىس ريەۆوليۋسياسىنىڭ، جاستۇرىكتەر مەن جاسپارسىلار قوزعالىستارىنىڭ ونەگەسى تاۋەلسىزدىك يدەياسىنىڭ ورنىعۋىنا نەگىز بولدى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىن جاديتشىلەردىڭ باعدارلامالىق قۇجاتتارىندا فەوداليزم مەن وتارشىلىققا قارسى كۇرەستىڭ دالەلدەرى ايقىندالىپ، بيلىك ينستيتۋتتارىن كونستيتۋسيالىق جولمەن رەفورمالاۋ يدەياسى قالىپتاستى. مۇسىلمان حالىقتارى ءۇشىن بۇل كەزەڭدە بەلگىلى ءبىر تاپتىڭ مۇددەسىن قورعاۋدان دا وتارلىق تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلۋ قاجەتتىلىگى باسىم ەدى.

«شۋروي يسلاميا» - مۇسىلماندار كەڭەسى ۇيىمنىڭ اتاۋى ونى ەۆروپالىق ۇلگىدەگى كەڭەستەردەن ەرەكشەلەندىرۋمەن بىرگە ونىڭ ءدىني سيپاتتاعى ساياسي-الەۋمەتتىك باعىتىن دا بايقاتاتىن ەدى. ولكەلىك مۇسكەڭەس ءتوراعاسى م. شوقايدىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تۇركىستان كوميتەتىنىڭ مۇشەسى رەتىندەگى قىزمەتى ۇلتتىق-دەموكراتيالىق كۇشتەردىڭ اۆتونوميا يدەياسىن ساياسي كۇرەس تاسىلدەرى ارقىلى ىسكە اسىرۋ ارەكەتىنە كەڭ جول اشتى. مۇسكەڭەس الدىندا ەندىگى كەزەكتە ۇلتتىق-دەموكراتيالىق كۇشتەردىڭ جىككە بولىنۋىنە جول بەرمەۋ مىندەتى تۇردى. ويتكەنى تۇركىستاندا ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك ءۇشىن كۇرەستە ءدىني نەگىزدە ورىن العان الاۋىزدىق قوعامدىق ۇيىمدار مەن ساياسي پارتيالاردىڭ باعدارلامالىق قۇجاتتارىندا ناقتى كورىنىس تاۋىپ، ودان ءارى تەرەڭدەي ءتۇستى. 

تۇركىستاندىق فەدەراليستەر دەموكراتيالىق باعدار ۇستاپ، قوعامدىق جانە مەملەكەتتىك قۇرىلىستا باتىسيەۆروپالىق ليبەرالدىق – دەموكراتيالىق ۇلگىنى جاقتاسا، «شۋروي ۋلەما» مەلەكەتتىك بيلىكتە وتارلاۋعا دەيىنگى يسلامدىق باسقارۋ ءتۇرىن تاڭدادى.

بۇنداي بالامالى باعدارلامالار ۇلتتىق ساياسي كۇشتەردىڭ دامۋىمەن بىرگە ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ كوپ جىل كەيىنگى تاعدىرىن ايقىنداعان الاۋىزدىقتىڭ دا كورىنىسى ەدى. سونداي الاۋىزدىققا قاراماستان تاشكەنتتەگى بولشيەۆيكتىك وكىمەت جەڭىسىنەن سوڭ «شۋروي يسلاميا» باستاعان تۇركىستان ۇلتتىق-دەموكراتيالىق كۇشتەرى حالىقتىڭ ءوزىن - ءوزى باسقارۋىنا قول جەتكىزۋ ءۇشىن 1917 ج. 26 قازاندا تۇركىستان مۇحتارياتى جاريالاندى .

تۇركىستان قوزعالىسىنىڭ تۇعىرنامالىق نەگىزدەرى بويىنشا ەكى ساياسي اعىمعا جىكتەلۋىنە ۇلتتىق ەليتانىڭ ساياسي كۇرەستەگى تاجىريبەسىنىڭ ازدىعى، ينتەللەكتۋالدىق دايىندىعىنىڭ تومەندىگى، حالىقتىڭ پوليەتنيكالىق قۇرامى دا ايتارلىقتاي اسەر ەتتى. ۇيىمدىق، تەوريالىق تۇرعىدا ءپىسىپ جەتىلمەگەن كۇشتەر بولشيەۆيكتىك ەكسترەميزمگە قارسى تۇرا المادى. بۇل جاعداي تۇركىستان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ قارۋلى قارسىلىق كەزەڭىنە جول اشتى. 
الەمدىك ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس ءدۇمپۋى ورتالىق ازيا حالىقتارى اراسىندا وتارشىلدىققا قارسى ەتنيكالىق، ايماقتىڭ بىرلىكتى ماقسات تۇتقان تۇتاس تۇركىستان يدەياسىن دۇنيەگە اكەلدى. تۇركىستان مۇحتارياتى قىزمەتىندە العاش رەت كورىنىس بەرگەن ەتنيكالىق نەگىزدەگى بىرلىك م. شوقاي باستاعان ۇلتتىق ەليتانى باتىل ساياسي شەشىمدەرگە ىنتالاندىردى. تۇركىستان مۇحتارياتىنىڭ قارۋ كۇشىمەن جويىلۋى، م. شوقايدىڭ ەميگراسياعا كەتۋى، كەڭەستىك ۇلگىدەگى تۇركىستان اۆتونومياسى مەملەكەتتىك قۇرىلىمىنىڭ ورناۋى دا ايماقتىق تۇتاستىقتى قالىپتاستىرۋ يدەياسىن تۇنشىقتىرا المادى. ءبىراق بالاما پوزيسيا ۇستانعان ۇلتتىق ەليتا وكىلدەرىنىڭ كەيىنگى ارەكەتتەرى بولشيەۆيكتىك بيلىكتىڭ ىقپالىنا ىڭعايلانا بەردى. تۇتاس تۇركىستاندى قۋاتتاعان قايراتكەرلەردىڭ يدەيالىق بىرلىگى ۇلتتىق-تەرريتوريالىق جانە مەملەكەتتىك مەجەلەۋگە بايلانىستى ۇلتتىق مۇددەلەرگە ىدىراي باستادى. تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرلىگى يدەياسى رەسەيدىڭ وكتەم گەوساياسي مۇددەسىنىڭ قۇرباندىعىنا شالىندى. م. شوقاي، م. سۇلتانعالييەۆ، ت. رىسقۇلوۆتاردىڭ تۋ ەتىپ كوتەرگەن يدەياسى كەڭەستىك توتاليتارلىق جۇيە نىعايعان سايىن كومەسكىلەنە بەردى.

تۇركىستان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى مىناداي فاكتورلاردان تۋىندادى: بىرىنشىدەن، ولكە حالقىنىڭ پوليەتنيكالىق قۇرامىنان تۋىنداعان ساياسي، رۋحاني ءارالۋاندىق تۇرىندەگى ىشكى فاكتور؛ ەكىنشى، تاريحي رەسەيدىڭ قوعامدى مودەرنيزاسيالاۋىنىڭ قارقىندى جۇرگىزىلۋى تۇرىندەگى سىرتقى فاكتور. العاشقى فاكتوردىڭ ىقپالىمەن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ يدەولوگياسىن قالىپتاستىرۋدا جاديتشىلەر باستى ءرول اتقاردى جانە تاۋەلسىزدىك يدەياسى حالىقتىڭ مۇسىلماندىق، تۇركىلىك، تۇركىستاندىق تۇرىندەگى ورتاق اتاۋلارمەن بىرىگۋىنە نەگىزدەلدى. ال ەكىنشى فاكتورعا بايلانىستى وتارلىق بيلىكتىڭ قوعامدىق ومىرگە، ەكونوميكاعا جاساعان وزگەرىستەرى ولكە تۇرعىندارىنىڭ تۇرمىسى مەن ساناسىنا ەلەۋلى ىقپال جاساي وتىرىپ، شوۆينيستىك سيپاتى ارقىلى ۇلتتىق نارازىلىقتى ورشىتە ءتۇستى. ۇلتتىق ەليتا قىزمەتىنىڭ ۇلكەن جەتىستىگى بولعان تۇركىستان مۇحتارياتىنىڭ قۋىپ تاراتىلۋىنان سوڭ ولكەدەگى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس سيپاتتىق وزگەرىسكە ۇشىرادى.

سونىمەن قورىتىندىلاي كەلە، بىرىنشىدەن، حح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندەگى ينتەلليگەنسيا قىزمەتىنىڭ باستى مازمۇنى مەن ماقساتى – ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسقا قۇلشىنا ارالاسۋ، جەتەكشىلىك ەتۋ. بۇل – قازاق زيالىلارىنىڭ، ينتەلليگەنسيانىڭ كوپتەگەن وكىلدەرىنىڭ قوعامدىق-ساياسي بەلسەندىلىگىنىڭ شىڭىنا جەتكەن كەزەڭ بولدى. وزدەرىن ساياسي كۇرەسكەر رەتىندە تانىتقان اعارتۋشىلار، قالام قايراتكەرلەرى، عالىمدار، ونەر يەلەرى ەل بوستاندىعىن بارلىق قىزمەتىنىڭ نەگىزى، ءتۇپقازىعى ساناپ، وسى باعىتتا ارەكەت ەتتى. ۇلتىنا قورعان بولۋ ارەكەتتەرى جەكە زيالىلاردىڭ ءىس-قيمىلىنان ەلۋىنشى جىلدارعا دەگەن بايقالدى.

ەكىنشىدەن، تاريحشى كوزىمەن قاراعان ينتەلليگەنسيا قىزمەتىنىڭ ەڭ ماڭىزدى قىرلارىنىڭ ءبىرى – ۇلتتىق مادەنيەتتى، سالت-داستۇرلەردى، قازاقتىڭ بۇكىل رۋحاني قۇندىلىقتارىن وتارشىلداردان قورعاۋ بولدى. ال كۇردەلى تاريحي مىندەت – قازاق حالقىنىڭ ساۋاتىن اشۋ، ءبىلىم، عىلىم، تەحنيكاعا تارتۋ ارقىلى مادەني دامۋىن جەدەلدەتۋ، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ارتتا قالۋشىلىعىن جويۋ.               

ۇشىنشىدەن، توتاليتاريزم كەزەڭىندە شەت ەلدە جۇرسە دە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ وزبىر ساياساتىنا قارسى كۇرەسكەن م. شوقاي ءورشىل رۋحتىڭ نەگىزىن كورسەتتى. م. شوقاي باستاعان تۇركىستان ينتەلليگەنسياسىنىڭ تۇركىستان يدەياسى الەمدىك قاۋىمداستىق پەن الەمدىك دەرجاۆالاردا مويىندالعان يدەيا بولدى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

1. امانجولوۆا د. كازاحسكيي اۆتونوميزم ي روسسيا. يستوريا دۆيجەنيا الاش. – م.: روسسيا مولودايا، 1994. 216 س.
2. اسىلبەكوۆ م.، بەگالييەۆ ا.، كۋرمانگالييەۆ ر. يستوريا 
   تۋركەستانو-سيبيرسكوي ماگيسترالي (1926-195 8گگ.) – الماتى: باستاۋ، 2002. 204 س. 
3. اۋاناسوۆا ا. ناسيونالنايا ينتەلليگەنسيا تۋركەستانا ۆ پەرۆوي چەتۆەرتي حح ۆەكا. – الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2001. 260 س.
4. ءابجانوۆ ح. ۇلت زيالىسى مەن زيالىلىق: تاريحي نەگىزدەر. // ەگەمەن قازاقستان. 2007 ج. 26 شىلدە، 5 ب.
5. قوزىبايەۆ ءى. تۇلعالار تۇعىرى. – الماتى: قازاقپارات، 2009.  540 ب.
6. قويگەلدييەۆ م. الاش قوزعالىسى. – الماتى: سانات، 1995. 368 ب.
7. نازاربايەۆ ن. «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسى قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى. - استانا، 2012 جىل 14 جەلتوقسان
8. نۇرپەيىسوۆ ك. الاش ءھام الاشوردا. – الماتى: اتاتەك، 1995. 256 ب.
9. وزعانباي ءو. رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسى جانە قازاقستان. – الماتى، 1997. 461 ب.
10. سەرىك قىزى ق. الاش پەن «تۇركىستان» مۇراتى. // قازاق ادەبيەتى، 13 قاڭتار 2017 ج.
11. سۇلەيمەنوۆ ر. ۆەليكيي وكتيابر ي كۋلتۋرنىە پرەوبرازوۆانيا ۆ كازاحستانە. – الما-اتا، 1987. – 88 س.
12.  حازرەتالى ت. الاش ءھام تۇركىستان. – الماتى: ەل-شەجىرە، 2013. 400 ب.

---