قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى جايىندا
الاش حالقىنىڭ تۇڭعىش ەگەمەندىك الۋى - ءابىلحايىر حاندىعىنان ءبولىنىپ ءوز الدىنا جەكە حاندىق قۇرىپ، اق كيىزگە كوتەرىپ ەلباسىن سايلاۋى، بايراعىن كوتەرىپ، "الاش" ۇرانىن قابىلداعان كۇننەن باستالادى. ءتاڭىردىڭ اق تاڭى اتىپ، شۋاق شاشقان كۇنى قازاق اتتى ۇلت دۇنيەگە كەلدى. وعان تاريح كۋا.
قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى جايىندا
شىڭعىس حان ۇرپاقتارىن «تورە» دەگەن،
تورەلەر حان سايلانىپ، ەل بيلەگەن.
اقساق تەمىر شاپقىنىن باسىپ كەلگەن،
ۇرىس حاندى التى الاشتا كىم بىلمەگەن.
توقتاقيا ۇلكەن ۇلى ۇرىس حاننىڭ،
ودان بولات اكەسى كەرەي ۇلاننىڭ.
ورتانشى ۇلى قۇيىرشىق ونىڭ ۇرقى،
جانىبەك سۇلتان كەمەڭگەر زامانىنىڭ.
اق وردانىڭ بەرەكەسى كەتكەندە،
ەگەمەندىك جەلى وڭىنان ەسكەندە.
شايباندىقتار كوشپەندى ەلدى شەتكە تەۋىپ،
قورلىعى شەكتەن شىعىپ كەتكەندە.
تاريحتان بىزگە جەتكەن سونى دەرەك،
شايباننان قىپشاق ەلى بەزسە كەرەك،
بولىنگەن قالىڭ ەلدى باستاپ شىققان،
كەرەي سۇلتان، دانا تۇلعا ءاز جانىبەك.
كورشى ەلدەن موعول حانى ەسەن بۇعا،
مۇنى ەستىپ سالەم ايتقان دۇعاي - دۇعاي.
ءابىلحايىر شاپقىنىنان قورعان بولسىن،
دەگەن ويمەن جەر بەرىپتى تالاس - شۋدان.
تۇرمىسى كوشپەندىلىك اۋەل باستان،
دالا ءتوسى توسەنىش، شاڭىراعى اسپان.
قان كەشكەن ەركىن حالىق «تورە تاڭبا»،
تۋ تىگىپ سەرتتەسەدى قوزىباستا.
اق كيىزبەن كوتەرىپ ەكى ارىستى،
حان سايلاپ مەرەيى تاسىپ قالىسىپتى.
قارتتارى قولىن جايىپ باتا بەرىپ،
تۇرگەش حالقى كورىسىپ تابىسىپتى.
مۇزبالاق قۇس پاتشاسى، تاۋ قىرانى،
قازاقتىڭ «الاش» بوپتى باستى ۇرانى،
ۇلى ءدۇبىر توي جاساپ «ا - قۇدايلاپ»،
«جىلاۋ كۇيى» توگىلىپتى دومبىرانىڭ.
ەگەمەندىك ەل ارمانى نامىس جانىعان،
وسى جۇرتتى «قازاقتار» دەپ ەل تانىعان.
ەل ورداسى ازىرەت بابا جەرلەنگەن،
كيەلى شاھار ەكەن تۇركىستان.
اتقا قونىپ بولاشاقتى بولجاعان،
بودان ەلدەن ەگەمەندى ەل بولعان.
قازاق جۇرتىن جۇڭگو، رەسەي مويىنداپ،
ەلشىلەرىن قۇرمەتپەن قابىل العان.
ۇلى دالا پەرزەنتتەرى باتىر حالىق،
ەۋرازيا كىندىگىندە قۇرىپ حاندىق.
تالاي ەرلىك جولدارى باياندالماي،
سىرى اشىلماي جاتىر عوي تاريح ساندىق.
تۇسىنىكتەمە: ۇرىس حاننىڭ ۇرپاقتارى كەرەي مەن جانىبەك سۇلتانداردىڭ ءابىلحايىر بيلىگىنەن باس تارتىپ، ەكى ءجۇز مىڭداي اداممەن ءبولىنىپ شىعۋ ۋاقىتى تۋرالى تاريحشىلار پىكىرى ءارت ۇلى. مىسالى ايگىلى تاريحشىلار ۋ. گ. حۆوروس 1451 جىل دەگەندى العا تارتسا، ا. چۋلوشنيكوۆ، ب. احمەدوۆتار 1455 - 56 جىلداردى، ال مۇحامەد حايدار دۋلاتي 1465 - 1466 ج. ج. اتايدى ت. س. س. قالاي بولعاندا دا تاريحي وقيعا موعول حانى ەسەن - بۇعانىڭ كوزى تىرىسىندە بولعانى انىق. ەسەن - بۇعا حاننىڭ باقيلىققا اتتانۋى ناقتى جازبا دەرەك بويىنشا 1462 جىل. «تاريح - ي راشيدي» جانە «باحر ءال - اسرار» دەرەك كوزدەرى بويىنشا بۇل وقيعا اقساق تەمىر ۇرپاعى ءابۋ سايدتىڭ شيراز قالاسىنان ءجۇنىس حاندى موعول حانى ەسەن بۇعاعا قارسى سوعىسقا پايدالانۋ ءۇشىن شاقىرتۋىمەن سايكەس كەلەدى. ەگەردە ءابۋ سايد 1458 - 1459 ج. ج. حوراساندى جاۋلاپ العاننان كەيىن گەرات قالاسىندا ءجۇنىس حاندى قابىلداعانىن، وعان قوسا ءجۇنىس حان مەن ەسەن - بۇعا اراسىنداعى قىرعىن كەمىندە ءبىر جارىم، ەكى جىلعا سوزىلعانىن ەسكەرسەك، كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ءوز ۇلىس ادامدارىمەن موعول حانى ەسەن - بۇعانىڭ جەرىنە كەلۋى 1459 - 60 جىلداردا ورىن العان وقيعا دەپ تولىق سەنىممەن ايتۋعا بولادى. تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ايتا كەتەيىن - رەسمي تاريح مالىمەتى بويىنشا قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ جىلى 1465 - 1466 جىل. بۇل كەزەڭ قازاق ورداسىنىڭ ىرگەلەنىپ، ەل ىرگەسىن قىمتاپ، كورشى ەلدەر ەسەپتەسەتىندەي دارەجەگە جەتىپ، ەگەمەندى ەلدىڭ تۇڭعىش حاندارى ەلدى ەركىن باسقارۋعا قول جەتكىزگەن ۋاقىتى. كەرەي مەن ءاز جانىبەك حاندار قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتتىك يدەياسىنىڭ ءتۇپ قازىعىن قالاعان قازاقتىڭ تۇڭعىش ساياسي تۇلعالارى. كەرەي حان شامامەن 1459 - 1473 جىلداردا، ءاز - جانىبەك حان 1473 - 1480 جىلدارى قازاقتىڭ تۇڭعىش حان تاعىنا وتىرعان ەلباسىلار.
قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى جايىندا
شىڭعىس حان ۇرپاقتارىن «تورە» دەگەن،
تورەلەر حان سايلانىپ، ەل بيلەگەن.
اقساق تەمىر شاپقىنىن باسىپ كەلگەن،
ۇرىس حاندى التى الاشتا كىم بىلمەگەن.
توقتاقيا ۇلكەن ۇلى ۇرىس حاننىڭ،
ودان بولات اكەسى كەرەي ۇلاننىڭ.
ورتانشى ۇلى قۇيىرشىق ونىڭ ۇرقى،
جانىبەك سۇلتان كەمەڭگەر زامانىنىڭ.
اق وردانىڭ بەرەكەسى كەتكەندە،
ەگەمەندىك جەلى وڭىنان ەسكەندە.
شايباندىقتار كوشپەندى ەلدى شەتكە تەۋىپ،
قورلىعى شەكتەن شىعىپ كەتكەندە.
تاريحتان بىزگە جەتكەن سونى دەرەك،
شايباننان قىپشاق ەلى بەزسە كەرەك،
بولىنگەن قالىڭ ەلدى باستاپ شىققان،
كەرەي سۇلتان، دانا تۇلعا ءاز جانىبەك.
كورشى ەلدەن موعول حانى ەسەن بۇعا،
مۇنى ەستىپ سالەم ايتقان دۇعاي - دۇعاي.
ءابىلحايىر شاپقىنىنان قورعان بولسىن،
دەگەن ويمەن جەر بەرىپتى تالاس - شۋدان.
تۇرمىسى كوشپەندىلىك اۋەل باستان،
دالا ءتوسى توسەنىش، شاڭىراعى اسپان.
قان كەشكەن ەركىن حالىق «تورە تاڭبا»،
تۋ تىگىپ سەرتتەسەدى قوزىباستا.
اق كيىزبەن كوتەرىپ ەكى ارىستى،
حان سايلاپ مەرەيى تاسىپ قالىسىپتى.
قارتتارى قولىن جايىپ باتا بەرىپ،
تۇرگەش حالقى كورىسىپ تابىسىپتى.
مۇزبالاق قۇس پاتشاسى، تاۋ قىرانى،
قازاقتىڭ «الاش» بوپتى باستى ۇرانى،
ۇلى ءدۇبىر توي جاساپ «ا - قۇدايلاپ»،
«جىلاۋ كۇيى» توگىلىپتى دومبىرانىڭ.
ەگەمەندىك ەل ارمانى نامىس جانىعان،
وسى جۇرتتى «قازاقتار» دەپ ەل تانىعان.
ەل ورداسى ازىرەت بابا جەرلەنگەن،
كيەلى شاھار ەكەن تۇركىستان.
اتقا قونىپ بولاشاقتى بولجاعان،
بودان ەلدەن ەگەمەندى ەل بولعان.
قازاق جۇرتىن جۇڭگو، رەسەي مويىنداپ،
ەلشىلەرىن قۇرمەتپەن قابىل العان.
ۇلى دالا پەرزەنتتەرى باتىر حالىق،
ەۋرازيا كىندىگىندە قۇرىپ حاندىق.
تالاي ەرلىك جولدارى باياندالماي،
سىرى اشىلماي جاتىر عوي تاريح ساندىق.
تۇسىنىكتەمە: ۇرىس حاننىڭ ۇرپاقتارى كەرەي مەن جانىبەك سۇلتانداردىڭ ءابىلحايىر بيلىگىنەن باس تارتىپ، ەكى ءجۇز مىڭداي اداممەن ءبولىنىپ شىعۋ ۋاقىتى تۋرالى تاريحشىلار پىكىرى ءارت ۇلى. مىسالى ايگىلى تاريحشىلار ۋ. گ. حۆوروس 1451 جىل دەگەندى العا تارتسا، ا. چۋلوشنيكوۆ، ب. احمەدوۆتار 1455 - 56 جىلداردى، ال مۇحامەد حايدار دۋلاتي 1465 - 1466 ج. ج. اتايدى ت. س. س. قالاي بولعاندا دا تاريحي وقيعا موعول حانى ەسەن - بۇعانىڭ كوزى تىرىسىندە بولعانى انىق. ەسەن - بۇعا حاننىڭ باقيلىققا اتتانۋى ناقتى جازبا دەرەك بويىنشا 1462 جىل. «تاريح - ي راشيدي» جانە «باحر ءال - اسرار» دەرەك كوزدەرى بويىنشا بۇل وقيعا اقساق تەمىر ۇرپاعى ءابۋ سايدتىڭ شيراز قالاسىنان ءجۇنىس حاندى موعول حانى ەسەن بۇعاعا قارسى سوعىسقا پايدالانۋ ءۇشىن شاقىرتۋىمەن سايكەس كەلەدى. ەگەردە ءابۋ سايد 1458 - 1459 ج. ج. حوراساندى جاۋلاپ العاننان كەيىن گەرات قالاسىندا ءجۇنىس حاندى قابىلداعانىن، وعان قوسا ءجۇنىس حان مەن ەسەن - بۇعا اراسىنداعى قىرعىن كەمىندە ءبىر جارىم، ەكى جىلعا سوزىلعانىن ەسكەرسەك، كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ءوز ۇلىس ادامدارىمەن موعول حانى ەسەن - بۇعانىڭ جەرىنە كەلۋى 1459 - 60 جىلداردا ورىن العان وقيعا دەپ تولىق سەنىممەن ايتۋعا بولادى. تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ايتا كەتەيىن - رەسمي تاريح مالىمەتى بويىنشا قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ جىلى 1465 - 1466 جىل. بۇل كەزەڭ قازاق ورداسىنىڭ ىرگەلەنىپ، ەل ىرگەسىن قىمتاپ، كورشى ەلدەر ەسەپتەسەتىندەي دارەجەگە جەتىپ، ەگەمەندى ەلدىڭ تۇڭعىش حاندارى ەلدى ەركىن باسقارۋعا قول جەتكىزگەن ۋاقىتى. كەرەي مەن ءاز جانىبەك حاندار قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتتىك يدەياسىنىڭ ءتۇپ قازىعىن قالاعان قازاقتىڭ تۇڭعىش ساياسي تۇلعالارى. كەرەي حان شامامەن 1459 - 1473 جىلداردا، ءاز - جانىبەك حان 1473 - 1480 جىلدارى قازاقتىڭ تۇڭعىش حان تاعىنا وتىرعان ەلباسىلار.
You Might Also Like
-
بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردىڭ بىرمۇشە، بىرمۇشەنىڭ ستاندارت ءتۇرى، كوپمۇشە جانە ولارعا امالدار قولدانۋ، كوپمۇشەنى كوبەيتكىشتەرگە جىكتەۋ جونىندە العان بىلىمدەرىن تەرەڭدەتۋ.
