قازاققا ەس كىرگەندە، اباي دا ەسكىرەدى (حاكىم ابايدىڭ فيلوسوفيالىق كوزقاراستارىنا شولۋ)
دۇنيە - ۇلكەن كول،
زامان - سوققان جەل،
ادۋىنداعى تولقىن – اعالار
ارتقى تولقىن - ىنىلەر،
كەزەكپەنەن ولىنەر،
باياعىداي كەرىنەر...
ابايدىڭ فيلوسوفيالىق كوزقاراستارىن ولاردى تەك وزىنە عانا ءتان ەرەكشەلىكتەرىمەن، وزىندىك بەلگىلەرىمەن جانە سونىلىعىمەن، بەلگىلى ءبىر داۋىرمەن بايلانىستى جانە سول ءداۋىردى تانىتاتىن ناقتى-تاريحي ەرەجەلەر جۇيەسىن قاز-قالپىندا قابىلداعان كۇندە عانا دۇرىس تۇسىنۋگە بولادى.
ابايدىڭ ادامگەرشىلىك تاربيەگە، ونىڭ نەگىزى بولاتىن مورال فيلوسوفياسىنا ورالا بەرەتىن سەبەبىن اشىپ كورسەتەدى. اباي قازاقتاردىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىن، بولاشاعىن، ءسالت-داستۇرى مەن رۋحاني مادەنيەتىن جەتىلدىرۋ، جاستارعا ادامگەرشىلىك تاربيە بەرۋ جولدارىن تىنىمسىز ويلاۋمەن ءوتتى. بۇگىنگى ۋاقىتتىڭ تالابىنا ساي وي تۇيىندەيتىن بولساق، حاكىمنىڭ ويلاۋ مادەنيەتى قازاقتىڭ مەنتاليتەتى، بولمىس ءبىتىمى قانداي، وعان ءتان كەمشىلىكتەردى قالاي جويۋعا بولادى، دەگەن ساۋالدار توڭىرەگىندە ءوربىدى. ول ءوزىنىڭ بۇكىل بولمىسىن، ءبىلىمى مەن ومىرلىك تاجىريبەسىن، پوەزيا مەن پروزاسىن، وي-تولعانىسى مەن فيلوسوفياسىن ادام بويىنان تابا ءبىلدى. ول كىسىلىك قاسيەتى، ءبىلىمى مەن پاراساتىن ەلدىڭ قامىن عانا ەمەس، ادامزاتتىڭ ماقسات-مۇددەسىن ويلايتىن، دۇنيەگە الەم تۇرعىسىنان قارايتىن ادامدى تاربيەلەۋگە جۇمسادى. ۇلى دانىشپاندى ادام ءومىرىنىڭ ءمانى، تۇرمىس تىرشىلىگى مەن بولمىسى، ار – نامىسى سياقتى ماسەلەلەر ەرەكشە تولعاندىردى. ول بىلاي دەيدى: ولسە ولەر تابيعات، ادام ولمەس، ول ءبىراق قايتىپ كەلىپ، ويناپ كۇلمەس، «مەنى» مەن «مەنىكىنىڭ» ايرىلعانىن، «ءولدى» دەپ ات قويىپتى ونكەي بىلمەس ويتكەنى، قوعامداعى قۇبىلىستار مەن پروسەسستەردىڭ وزەگى ادام بولمىسى بولىپ تابىلادى. بۇل جەردە «مەن» دەگەن نە، «مەنىكى» دەگەن نە، ساۋالدارعا جاۋاپتى ابايدىڭ وزىنەن تابامىز. ”مەن” دەگەنىمىز اقىل مەن جان. ەكەۋى دە رۋحاني ءتۇپ نەگىز. “مەنىكى” دەپ ءسوزدى تانگە قاتىستى ايتىپ وتىر. اباي ادام بالاسىنىڭ جامان-جاقسى قاسيەتتەرىنە تەرەڭ ءمان بەرىپ، فيلوسوفيالىق وي تولعاۋلارىندا اتاپ كورسەتەدى. وتىز سەگىزىنشى سوزىندە اباي: «كۇللى ادام بالاسىن قور قىلاتىن ءۇش نارسە بار، سونان قاشپاق كەرەك دەيدى. اۋەلى ناداندىق، ەكىنشى ەرىنشەكتىك، ءۇشىنشىسى زۇلىمدىق. ءۇش - اق نارسە ادامنىڭ جاقسى قاسيەتى: ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك»
ادام بويىنداعى وسى ءۇش قاسيەتتىڭ باسىن قوسىپ، ونى ۇلكەن الەۋمەتتىك ىزگى كۇشكە اينالدىراتىن عىلىم دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى. ول عىلىمدى ۇيرەتكەندە، باقتالاستىق، اتاق – دانق ءۇشىن ەمەس، ايقىن ماقساتپەن، بىلمەك ءۇشىن ۇيرەنۋ كەرەكتىگىن باسا ايتادى. ويتكەنى قاي قوعامدا بولماسىن، باقتالاستىق ادامدى جامان جولعا جەتەلەيتىنى راس. ابايدىڭ پىكىرى بويىنشا ادامگەرشىلىك نورمالارى مەن پرينسيپتەرىن كۇندەلىكتى ءومىر ءسۇرۋ تاسىلىنە اينالدىرعان ادامدى عانا ناعىز ادام دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. سوندىقتان: «ادام بولام دەسەڭىز، وعان قايعى جەسەڭىز…بەس نارسەدەن قاشىق بول. (بەس دۇشپان- وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق، ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق) بەس اسىل ءىس- تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي، قاناعات، راقىم)».
بۇل ولەڭدە اباي «ادام بولۋ» قاعيداسىن ءۇسىنادى. بەكەر داۋرىعىپ، وتىرىك ايتىپ، جالقاۋ بولۋدىڭ ورنىنا ونەر – ءبىلىمنىڭ ارقاسىندا ءوزىڭنىڭ ورنىڭدى تاپ دەيدى. ادام ومىرىنە ءمان بەرەتىن، نەگىزگى نارسە ءوزىنىڭ بويىنداعى ادامشىلدىقتى جويماۋ. بۇكىل ءومىر بويىندا ادامعا لايىقتى ءومىر ءسۇرۋ. بۇل دۇنيەگە ادام بولىپ كەلگەن سوڭ، ادام بولىپ كەتۋ كەرەك. قانداي جاعداي بولماسىن ادامدىق قاسيەتتى جوعالتىپ الماۋ، ادامنىڭ باسقا ادامدار الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى. ول ادام تاراپىنان ەرىك-جىگەردى، قايراتتى قاجەت ەتەدى.
بۇل پىكىردى ماقۇلداۋىمىز قاجەت. ويتكەنى، قاي قىرىنان الساقتا فيلوسوفيا ادام ءمانى، ونىڭ بولمىستىق ماقساتى سىندى ماسەلەلەردى اينالىپ وتە المايتىنى ەجەلدەن ءمالىم. ابايدىڭ دا دۇنيەتانىمىنداعى نەگىزگى تۇجىرىم، باستى قۇندىلىق – ادام بولمىسى. ابايدىڭ قارا سوزدەرىنەن، تاۋسىلماس رۋحاني قازىناسىنان، ونىڭ ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ فيلوسوفياسىن بەس باعىتتا قاراستىرانىن اڭعاراتىنىمىز.
ءبىرىنشىسى، جەكە ادامداردىڭ تۇرمىس تىرشىلىگى.
ەكىنشىسى، الەۋمەتتىك توپتاردىڭ قوعامداعى الاتىن ورنى، مىنەز-قۇلقى، مەنتاليتەتى، پسيحولوگياسى؛
ءۇشىنشىسى، ۇلتتىڭ اتا-بابالاردان مۇرالانعان وزىندىك ءومىر سالتىن، ءداستۇرلى مادەنيەتىنە بەيىمدەلگەن مۇرات-ماقساتتارىن بولمىستىڭ جاڭا سۇرانىستارىنا بايلانىستى جاڭارتىپ، جاڭعىرتۋ جولدارى.
ءتورتىنشىسى، ادامزات تاريحىندا قالىپتاسقان مورالدىق قۇندىلىققا ساي كەلەتىن ۇردىستەردىڭ وركەنيەتپەن ساباقتاسۋ جولدارى.
بەسىنشىسى، يماندىلىق جولىمەن اللا بولمىسىن تانۋ. ادامنىڭ ءوز ىسارەكەتىن، ءسوزىن، يللاھي قاعيدالارىنا، پايعامبار حاديستەرىنە، ونەگەلەرىنە ساي كەلتىرۋگە ۇمتىلۋ. جاراتۋشى ماحابباتىنا سۇيىسپەنشىلىكپەن جاۋاپ قايتارۋ جولى. بۇل بەس تارماقتى باعىت، ادامنىڭ جانى مەن ءتانىنىڭ دامۋى مەن وركەندەۋى، ءوسۋ نەگىزىندە قالىپتاساتىن، بۇگىنگى ومىردە ماڭىزدى ورىن الاتىن تالپىنىستار.
مۇندا ايتىلعان ابايدىڭ قاي تۇجىرىمىن الساق تا، ءالى كۇنگە ماڭىزى وتە زور. «قازاققا ەس كىرگەن كۇنى اباي ەكىرەدى» دەمەكشى ۇلى ويشىلدىڭ ءسوزى ءدال قازىرگى قوعامدا دا اكتۋالدى. ابايدىڭ الەمدىك ويشىلداردان كەم تۇسپەيتىن دانالىق ويلارىن تەمىرقازىق ەتىپ الساق، اداسپايتىنىمىز اقيقات.
نىسانبەك كۇلاش ورازحان قىزى
پروفەسسور، دوسەنت جاناتايەۆ دانات جاناتاي ۇلى
You Might Also Like
-
ادامزاتتىڭ بۇل عالامدا پايدا بولىپ، دامىپ، جەتىلۋى قانشالىقتى ۇزاق بولاتىن بولسا، ءتىلدىڭ دە، وزگەرۋى، قۇرىلىسى، جاڭادان پايدا بولۋى سونشالىقتى قيىن پروسەسس. جەر بەتىندەگى كۇللى ادام بالاسى ءبىر-بىر...
-
ادام ومىرىندەگى ەڭ ماڭىزدىلىعى جوعارى شەشىمدەردىڭ ءبىرى ول – ماماندىق تاڭداۋ. ءوز قىزىعۋشىلىقتارىڭ مەن جۇرەگىڭ قالاعان ىسپەن ءومىرىڭدى بايلانىستىرعانعا نە جەتسىن؟ اباي اتامىز: «سەن د...
