InfoHub Logo

قازاقستان رەسپۋبليكاسى: كەن بايلىقتارى. قازاقستان كەن بايلىقتارىنىڭ قورى مەن ءار الۋاندىعى جاعىنان جەر شارىنداعى باي ايماقتاردىڭ ءبىرى. مينەرالدىق شيكىزات قورلارى قازاقستاننىڭ ۇلتتىق ەكونوميكاسىنىڭ تۇراقتى دامۋى مەن قاۋىپسىزدىگىنىڭ ماڭىزدى كەپىلى. قۋاتتى مينەرالدىق شيكىزات بازاسىنىڭ قازىرگى جاي-كۇيى رەسپۋبليكانى شەت ەلدەردىڭ كەن قازبالارىنا تاۋەلدىلىكتەن تولىق ارىلتىپ، قازاقستاننىڭ دۇنيەجۇز. رىنوكقا مينەرالدىق شيكىزات قورلارى مەن ونىڭ وڭدەلگەن ونىمدەرىن شىعارۋىنا مۇمكىندىك بەردى. مينەرالدىق شيكىزات رەسۋرستارى ەلىمىزدىڭ دامۋ ستراتەگياسىن انىقتايتىن نەگىزگى فاكتورلاردىڭ ءبىرى. ماڭىزدىلىعى جاعىنان ولار ءۇش توپقا بولىنەدى. ءبىرىنشى توپقا نەگىزگى قارجى ءتۇسىمىن قامتاماسىز ەتەتىن جانە ەكون.-ساياسي ءمانى بار ستراتەگيالىق كەن بايلىقتارى جاتادى: مۇناي، گاز، كومىر، ۋران، حروميت كەن ورىندارى. ەكىنشى توپتى قارجى ءتۇسىمىن قامتاماسىز ەتەتىن ءارى قازاقستاننىڭ يندۋستريالىق بەت-بەينەسىنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىن ماڭىزدى كەن بايلىقتارى قۇرايدى: تەمىر، مارگانەس، مىس، قورعاسىن، مىرىش، اليۋمينيي جانە التىن كەن ورىندارى. ءۇشىنشى توپقا ىشكى جانە سىرتقى رىنوكتاردا جوعارى سۇرانىمعا يە قالايى، كۇمىس، فوسفور، باريت كەن ورىندارى كىرەدى. كەن بايلىقتاردىڭ بارلانعان قورى نەگىزىندە ونداعان مۇناي-گاز جانە كەنتاس وندىرەتىن كاسىپورىندار جۇمىس ىستەيدى، ولار 70-تەن اسا ءار ءتۇرلى مينەرالدىق شيكىزات تۇرلەرىن وندىرەدى جانە وڭدەيدى.

مۇناي مەن گاز. قازاقستاندا 200-دەي مۇناي جانە گاز كەن ورىندارى انىقتالىپ بارلانعان، ونىڭ ىشىندە 102 مۇناي، 29 مۇناي-كوندەنسات، 30 مۇناي-گاز-كوندەنسات، 6 مۇناي-گاز، 11 گاز-كوندەنسات، 19 گاز كەن ورىندارى بار. بارلانعان مۇنايدىڭ الىناتىن قورى 2،2 ملرد. ت، گاز – 2،5 ترلن./م3، كوندەنسات – 0،7 ملرد. م3. قازاقستاندا مۇنايدىڭ بولجامدىق قورلارى 20 – 25 ملرد. ت دەپ باعالانادى. مۇناي مەن گازدىڭ بارلانعان قورىنىڭ نەگىزگى بولىگى كاسپيي ماڭى مۇنايلى-گازدى ايماعىندا شوعىرلانعان. مۇندا 122 كەن ورىنى اشىلعان، ولاردا رەسپۋبليكاداعى كومىرسۋتەك قورىنىڭ 80%-ى (1،3 ملرد. ت مۇناي، 700 ملن. ت شاماسىندا كوندەنسات، 1،7 ملرد. م3 بوس جانە 577 ملرد. م3 سۇيىتىلعان گاز) شوعىرلانعان. بۇل جەردە مۇناي مەن گازدىڭ قاشاعان، تەڭىز جانە قاراشىعاناق سياقتى ايرىقشا ءىرى كەن ورىندارى بار، ولاردىڭ جيىنتىق ۇلەسى مۇناي مەن گاز ءوندىرىسىنىڭ جالپى بالانسىندا 30%-دان اسادى. وڭت. ماڭعىستاۋ مەن سولت. ءۇستىرت – بوزاششى ايماعىنداعى ەڭ ءىرى كەن ورىندار – وزەن، جەتىباي، قاراجانباس، سولت. بوزاششى. مۇنداعى مۇنايدىڭ بارلانعان قورى 700 ملن. ت، كوندەنسات – 1،4 ملن. ت جانە گاز – 141،0 ملرد. م3 كۇرايدى. جالپى رەسپ. بالانستا بۇل ايماقتاعى كومىرسۋتەك ءوندىرىسىنىڭ ۇلەسى 50% شاماسىنا تەڭ. مۇنايدىڭ ونەركاسىپتىك مول قورى وڭت. تورعاي مۇنايلى-گازدى الابىندا انىقتالعان (قۇمكول، مايبۇلاق، اششىساي، ارىسقۇم، ت.ب. كەن ورىندارى). بۇل جەردە جيىنتىق بولجامدىق قورى 400 ملن. ت شاماسىنداعى 11 كەن ورىنى بارلانعان. ولاردىڭ ەڭ ءىرىسى – قۇمكول كەن ورىنى (1990 جىلدان مۇناي وندىرىلە باستادى). بۇل ايماقتىڭ مۇناي وندىرىسىندەگى ۇلەسى 10% شاماسىندا.

كومىر. قازاقستاندا تاس جانە قوڭىر كومىردىڭ مول قورلارى بار. رەسپۋبليكادا 200-گە جۋىق كومىر كەن ورىنى بارلانعان. قازاقستان كومىرىنىڭ جالپى گەول. قورى 164،4 ملرد. ت شاماسىندا باعالانادى، ونىڭ ىشىندە: تاس كومىر 17،6 ملرد. ت، قوڭىر كومىر 92،8 ملرد. ت. بارلانعان قورلار 60 ملرد. ت شاماسىندا، بالانستان تىس قورلار 19،3 ملرد. ت. ولاردىڭ 63%-ى تاس كومىر (ونىڭ كوكستەلەتىنى 17%)، 37% – قوڭىر كومىر. رەسپۋبليكاداعى ەڭ ءىرى كومىرلى الاپتار ورت. قازاقستاندا ورنالاسقان (قاراعاندى، ەكىباستۇز، مايكوبەن). ءىرى كەن ورىندارى – شۇباركول (قورى 2،2 ملرد. ت)، بورلى (0،5 ملرد. ت)، سامارا (1،3 ملرد. ت)، سونداي-اق، تەڭىز-قورجىنكول كومىر الابى (شامامەن 2،7 ملرد. ت). تورعاي ەنەرگەت. قوڭىر كومىر الابىنىڭ قورى 52 ملرد. ت، ونىڭ بارلانعانى 7 ملرد. ت. وڭت. قازاقستاندا ىلە جانە ءتوم. ىلە قوڭىر كومىر الاپتارى ورنالاسقان. ىلە الابىنىڭ گەول. قورلارى 14،8 ملرد. ت-عا باعالانادى، بارلانعان قورى 0،9 ملرد. ت. ءتوم. ىلە الابىنىڭ گەول. قورى 9،9 ملرد. ت، ونىڭ 3 ملرد. ت-سى بارلانعان. شىع. قازاقستاندا قاراجىرا (يۋبيلەينوە) (قورى 1،5 ملرد. ت)، كەندىرلىك (1،6 ملرد. ت، بارلانعانى 250 ملن. ت) كەن ورىندارى بەلگىلى. كەندىرلىكتە كومىردەن باسقا جانعىش تاقتاتاستار بار. ونىڭ جالپى قورى 4 ملرد. ت، بارلانعانى 20،3 ملن. ت. قازاقستاننىڭ باتىسىنداعى ەڭ ءىرىسى – مامىت قوڭىر كومىر كەن ورنى. جالپى گەول. قورى – 1،5 ملرد. ت، ونىڭ 0،6 ملرد. ت-سى بارلانعان.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بۇكىل دەرلىكتەي اۋماعىن قارا مەتالل كەندەرىنىڭ الىپ كەنتاستىق ايماعى رەتىندە قاراستىرۋعا بولادى. مۇندا ونىڭ بۇكىل الەمگە بەلگىلى بارلىق گەنەتيك. جانە وندىرىستىك، ونىڭ ىشىندە بىرەگەي تۇرلەرى كەزدەسەدى. قازاقستاندا كارا مەتالل كەنتاستارىنىڭ 1000-نان اسا كەن ورىندارى مەن كەن بىلىنىمدەرى انىقتالعان. تەمىر، حروم، مارگانەس پەن تيتان كەنتاستارىنىڭ كەن ورىندارى يگەرىلۋدە. بالانسقا الىنعانى 17 كەن ورنى، بالانستان تىس 11 كەن ورنى بار. تەمىر كەنتاسىنىڭ جيىنتىق قورى 17 ملرد. ت. ونىڭ 93% مولشەرى بەس ءىرى كەن ورىندا: قاشار، سارىباي، سوكولوۆ، ايەت، ليساكوۆتا شوعىرلانعان. بۇل كەن ورىندارىنىڭ بارلىعى سولت. قازاقستاندا (تورعاي ويىسىنىڭ سولت.-باتىس بولىگىندە) ورنالاسقان. ورت. قازاقستاندا پايدالانىلىپ كەلە جاتقان بات. قاراجال، ءۇشقاتىن مەن كەنتوبە كەن ورىندارىنىڭ بارلانعان قورى 300 ملن. ت-دان اسادى. وڭت. قازاقستاندا ءيىرسۋ (قورى 327،7 ملن. ت) مەن ابايىل (28،3 ملن. ت) كەن ورىندارى بارلانعان. بات. قازاقستاندا (سولت.-شىعىس ارال ماڭى) ەڭ ءىرىسى – بالانستان تىس ءووليتتى قوشقىل تەمىرتاس كەنتاستى كوكبۇلاق كەن ورنى (1،9 ملرد. ت)، سونىمەن قاتار تيتان-ماگنەتيتتى كەنتاستارىنىڭ بولجامدىق قورى 1 ملرد. ت بولاتىن ۆەليكوۆ ءىرى كەن ورنى بار. قازاقستان حروميت كەنتاسىنىڭ قورى بويىنشا الەمدە ەكىنشى ورىندا. بالانسقا الىنعانى 21 كەن ورنى (شامامەن 230 ملن. ت). قورلاردىڭ بارلىعى كەمپىرساي كەندى اۋد-ندا (مۇعالجار تاۋىندا) شوعىرلانعان. اسا ءىرى حروميت كەن ورىندارىنىڭ قاتارىنا الماس-جەمچۋجينا كەن ورنى جاتادى (قورى 100 ملن. ت-دان اسادى).

بۇل الاپتا كوبالت-نيكەل كەنىنىڭ دە باي قورى بار. قازاقستاندا مارگانەس كەنتاستارىنىڭ بالانستىق قورى 400 ملن. ت-دان اسادى. بولجامدىق قورلارى 850 – 900 ملن. ت دەپ باعالانادى. قورلار نەگىزىنەن (99%) ورت. قازاقستاننىڭ اتاسۋ كەندى اۋد-ندا شوعىرلانعان (بات. قاراجال، ءۇشقاتىن، ۇلكەن قتاي، قامىس كەن ورىندارى). قاراتاۋ، بايقوڭىر، كىندىكتاس، جەتىسۋ الاتاۋىنداعى كومىر-كرەمنييلى تاقتاتاس قاباتتارىندا ورنالاسقان ۆاناديي كەندەرى مەن بات. جانە سولت. قازاقستانداعى، جەردىڭ بەتكى قاباتتارىندا جاتقان تيتان كەندەرىنىڭ دە ماڭىزى اسا زور.

ءتۇستى مەتالدار. قازاقستاندا ءتۇستى مەتالدار شيكىزاتىنىڭ ءىرى بازاسى قالىپتاسقان. ولاردىڭ ىشىندە جەتەكشى ورىندى مىرىش، قورعاسىن جانە مىس كەندەرى الادى. بۇل مەتالداردىڭ رەسپۋبليكاداعى قورى بويىنشا تيىسىنشە الەمدە ءبىرىنشى، ەكىنشى جانە ءۇشىنشى ورىن الادى. ولار قازاقستان ءتۇستى مەتاللۋرگياسى بازالىق كاسىپورىندارىنىڭ (جەزقازعان، بالقاش، ەرتىس مىس، شىمكەنت، ريددەر، وسكەمەن قورعاسىن مەن مىرىش، پاۆلودار اليۋمينيي قورىتۋ ز-تتارى) شيكىزات كوزى بولىپ تابىلادى. قازاقستان الەمدەگى ءىرى مىس ءوندىرۋشى ەلدەردىڭ ءبىرى. رەسپۋبليكا اۋماعىندا مىس كەنتاسىنىڭ ءپورفيرلى، مىستى قۇمتاس، كولچەداندى، سكارندىق مىستى-سەوليتتى، مىستى-نيكەلدى، ت.ب. كەن ورىندارىنىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى بەلگىلى. مىس كەنتاسىنىڭ ءىرى كەن ورىندارىنا جەزقازعان، قوڭىرات، اقتوعاي، ايدارلى، جامان-ايبات، بوزشاكول، كوكساي، قاسقىرمىس، نۇرقازعان (سامارا)، ت.ب. جاتادى. جەكەلەگەن كەن ورىندارىنىڭ (جەزقازعان مىس كەنى، جامانايبات مىس كەنى) مىس قورى 10 ملن. ت-دان اسادى.

قورعاسىن مەن مىرىشتىڭ 100-دەن اسا كەن ورىندارى انىقتالىپ، 58ء-ى بالانسقا الىنعان. ولاردىڭ نەگىزگى قورى شىع. قازاقستاندا (كەندى التاي) جانە ورت. قازاقستاندا شوعىرلانعان، سونداي-اق، وڭت. قازاقستاندا دا (قاراتاۋ) كەزدەسەدى. ءقازىر قورعاسىن مەن مىرىشتىڭ 30-عا جۋىق كەن ورىندارى يگەرىلۋدە. اليۋمينيي شيكىزاتى رەتىندە ەڭ كوپ تارالعانى – بوكسيت. قازاقستاندا بوكسيتتىڭ قورى كوپ. انىقتالعان 200 كەن ورنى مەن كەن بىلىنىمدەرىنىڭ (ەسەپكە الىنعانى) 50-دەن استامى پلاتفورمالىق ءتيپتى. ولاردىڭ ىشىندەگى ىرىلەرى: كراسنووكتيابر، بەلينسكوە، تاۋىنسور، شىع. ايەت، كوكتال، ناۋرىزىم، جوع. ايەت، ارقالىق كەن ورىندارى. بۇلاردىڭ بارلىعى تورعاي ويىسىندا ورنالاسىپ، بات. تورعاي، شىع. تورعاي (امانگەلدى) جانە ورت. تورعاي بوكسيتتى اۋداندارىن قۇرايدى.

قازاقستان سيرەك مەتالدارعا باي ولكە. موليبدەن قورى جونىنەن رەسپۋبليكا الەمدە ءتورتىنشى، ازيا ەلدەرى اراسىندا ءبىرىنشى ورىن الادى. موليبدەن كەنتاستارىنىڭ قورى 34 كەن ورنى بويىنشا ەسەپكە الىنعان، ولاردىڭ 26-سى بالانستىق. ىرىلەرى: كوكتىڭكولى، وڭتۇستىك، شالقيا، جانەت، باتىستاۋ، جوع. قايراقتى، قاراوبا، اقشاتاۋ. موليبدەن كەن ورىندارى نەگىزىنەن شتوكۆەركتىك (پورفيرلىك) ءتيپتى. قازاقستان كسرو-داعى جوعارى ساپالى تانتال كونسەنتراتى مەن ءنيوبييدىڭ نەگىزگى ءوندىرۋشىسى بولدى. تانتال بويىنشا ونەركاسىپتىك شيكىزات بازاسى ءتورت كەن ورىندا شوعىرلاندى: باكەن، بەلوگور، يۋبيلەينوە جانە جوع. بايمىرزا. كەن ورىندارىنىڭ بارلىعى قالبا جوتاسىندا ورنالاسقان. سولت. قازاقستاندا ءىرى سىرىمبەت پەن دونەسك قالايى كەن ورىندارىنىڭ اشىلۋى قالايى شيكىزات بازاسىن ايتارلىقتاي ۇلعايتتى. وعان دەيىن ىلەسپە قالايىنىڭ 5 كەن ورنى بالانسقا الىنعان بولاتىن، نەگىزگىلەرى كەشەندى سيرەك مەتالل كەنتاستى قالايىتاپقان (جالپى قوردىڭ 70%-عا جۋىعى)، قاراوبا، باكەن، يۋبيلەينوە جانە احمەتكين كەن ورىندارى.

ۆولفرام قورى جونىنەن قازاقستان الەمدە ءبىرىنشى ورىن الادى. ۆولفرام قورىنىڭ 53%-دان استامى 16 كەن ورنىندا شوعىرلانعان، ونىڭ 12ء-سى بالانستىق. ۆولفرام كەنىنىڭ باسىم تيپتەرى – كۆارس-جەلىلى-گرەيزەندى جانە شتوكۆەركتى، ولارعا قاراوبا، اقشاتاۋ، جوع. قايراقتى، بۇعىتى، ت.ب. كەن ورىندارى جاتادى. ۆولفرامعا باي كەنتاستار سكارندىق-گرەيزەندىك كەن ورىندارىندا (سولت. قاتپار، بايان) نەمەسە ولاردىڭ مۇجىلگەن قاتپارلارىندا (كوكتىڭكولى) كەزدەسەدى. ۆولفرامنىڭ 16 كەن ورنى ەسەپكە الىنعان. ونىڭ 85%-نا جۋىعى شتوكۆەرك كەندەرى (شىع. قايراقتى، بۇعىتى، كوكتىڭكولى، قاراوبا، ت.ب.)، ونداعى ۆولفرام تريوكسيدىنىڭ ءمولش. 0،12 – 0،19%. نەگىزگى قورلار 6 ءىرى جانە اسا ءىرى: جوع. قايراقتى، بۇعىتى، قاراوبا (شتوكۆەرك)، سولت. قاتپار، كوكتىڭكولى، بايان، اقسوران كەن ورىندارىندا شوعىرلانعان.

اسىل مەتالدار. قازاقستان التىن كەنى بار ەجەلگى ولكەلەردىڭ ءبىرى سانالادى. ول التىننىڭ ناقتىلانعان قورى بويىنشا الەم ەلدەرىنىڭ ءبىرىنشى وندىعىنا، ال ءوندىرىسى بويىنشا – ءۇشىنشى وندىعىنا كىرەدى. ونىڭ بالانستىق قورى 196 كەن ورنىندا (126-سى تۇپكى جىنىستاردا، 47 كەشەندى، 23 كەنقايراڭدىق) ەسەپتەلگەن. التىن وندىرىلەتىن ءىرى كەن ورىندارى: سولت. جانە ورت. قازاقستاندا – جولىمبەت التىن كەنى، بەستوبە التىن كەنى، اقسۋ التىن كەنى، اقبەيىت التىن كەنى؛ بات. قازاقستاندا – يۋبيلەينوە؛ شىع. قازاقستاندا – باقىرشىق التىن كەنى، سۋزدال، ت.ب.؛ وڭت. قازاقستاندا – اقباقاي التىن كەنى. ونەركاسىپتىك يگەرىلۋگە كوكشەتاۋ اۋد-نداعى اسا ءىرى ۆاسيلكوۆ كەن ورنى دايارلانعان. قازاقستاندا نەگىزگى التىن كوزدەرىنىڭ ءبىرى كەندى التايداعى كولچەدان-پوليمەتالل كەن ورىندارى: ريددەر-سوكول، تيشين، مالەيەۆ، گرەحوۆ. التىن، سونداي-اق، ءمىستى-پورفيرلى بوزشاكول، سامارا، اقتوعاي مىس كەنى، ايدارلى، مىس-كولچەداندى ارالشىڭ، ليماندى، كولچەدان-پوليمەتالدى ابىز، مايقايىڭ، ميوزەك، قۇسمۇرىن، اقباستاۋ، سكارندىق مىس كەنتاستى ساياق توبىنىڭ كەن ورىندارىندا بار. ونداعان تۇپكى جانە كەنقايراڭدىق التىن كەن ورىندارى كونسەرۆاسيالانعان (باقىرشىق، ءجىتىقارا، جارقۇلاق، اقجال، بالاجال، وليمپيالىق، كەڭگىر، ميالى، قۇلىنجون، ت.ب.) نەمەسە جەتە بارلانباعان (ۆاسيليەۆ، ورلوۆ، پروگرەسس، سۋۆەنير، التىنساي، باقتاي، دالاباي، گاگارين، شوقپار، كەپكەن، ۆوستوك V، كوماروۆ ءى، قانشىڭعىس، ت.ب.).

قازاقستاندا كۇمىس ەرتەدەن وندىرىلەدى. ونى ءوندىرۋ كولەمى بويىنشا رەسپۋبليكا ازيا ەلدەرى ىشىندە ءبىرىنشى ورىن الادى. ونى پوليمەتالل كەنتاسىن كەشەندى وڭدەۋ كەزىندە ءبولىپ الادى.

قازاقستان اۋماعىندا 100-دەن استام ۋران كەن ورنى بارلانعان. اۋماقتىق بەلگىسى بويىنشا جانە گەوتەكتونيك. كوزقاراس تۇرعىسىنان كەن ورىندارى ۋران كەنى بار ون ولكە مەن اۋداندارعا بولىنەدى. ولار: سولت. قازاقستان (50-گە جۋىق كەن ورنى بار)، شۋ – ىلە – كىندىكتاس – بالقاش جاعالاۋى (8) جانە شۋ – بەتپاقدالا (6) ولكەلەرى، شۋ – سارىسۋ جانە سىرداريا ولكەلەرىن بىرىكتىرەتىن قاراتاۋ مەگاولكەسى (20)، جوڭعار – كەتپەن (6) جانە كاسپيي جاعالاۋى (4) ولكەلەرى، ۇلىتاۋ (3)، شىڭعىس-تارباعاتاي (1) جانە مۇعالجار – ارال جاعالاۋى (2) اۋداندارى.

بەيمەتالل كەن بايلىقتارىنىڭ بارلانعان جانە الۋەتتىك قورى مول. رەسپۋبليكا اۋماعىندا بەيكەنتاستى شيكىزاتتىڭ 2000-نان اسا بارلانعان كەن ورىندارى بار، ونىڭ 1200ء-ى قۇرىلىس ماتەريالدارىنىڭ كەن ورىندارى. رەسپۋبليكادا شيپالى بالشىقتىڭ 30-دان استام كەن ورنى تىركەلگەن. ولاردىڭ كوپشىلىگى قازاقستاننىڭ باتىسى مەن سولت-ندە ورنالاسقان.

قازاقستاندا مينەرالدى جانە تەرمالدىق جەر استى سۋلارىنىڭ ءىرى قورلارى بار. مينەرالدى سۋلاردىڭ پايدالانىلاتىن قورى 48 كەن ورنى بويىنشا تاۋىلىگىنە 31،0 مىڭ م3 مولشەرىندە ەسەپكە الىنعان. بارلانعان كەن ورىندارىنىڭ ەڭ كوبى (18) وڭت. قازاقستاندا، بات. قازاقستاندا – 9، سولت. قازاقستاندا – 7، ورت. قازاقستاندا – 10 جانە شىع. قازاقستاندا – 4. بارلانعان مينەرالدىق جەر استى سۋى كەن ورىندارى نەگىزىندە ساناتورييلەر، كۋرورتتار، پروفيلاكتورييلەر، ەمحانالار جۇمىس ىستەيدى، ال كوپتەگەن اراسان بۇلاقتار مەن ءوز بەتىنشە اتقىلايتىن ۇڭعىمالاردىڭ سۋىن جەرگىلىكتى تۇرعىندار پايدالانادى. قازاقستاننىڭ تاۋلى-قاتپارلى القاپتارى مەن پلاتفورمالىق اۋماقتارىنداعى ارتەزيان الاپتارىنىڭ قويناۋلارىندا گيدروتەرمالدىق سۋدىڭ مول قورى بار. ولار سۋ بويىنشا 10،275 مىڭ كم3، ال جىلۋ بويىنشا 680 ملرد. گكال شاماسىندا، بۇل 97،115 ملرد. ت شارتتى وتىنعا تەپە-تەڭ.

ءا. بايباتشا

دەرەككوزى: "قازاقستان" ۇلتتىق ەنسيكلوپەدياسى، الماتى، "قازاق ەنسيكلوپەدياسى"، 1998 ج. 5-توم

---