InfoHub Logo

كينو — ونەردىڭ كەنجە بالاسى بولعانىمەن، تۇتىنۋشىسى ەڭ كوپ مادەني قۇبىلىس. قازاق كينو ونەرى — سول قۇبىلىستىڭ ءبىر بولشەگى. دەگەنمەن ادامداردىڭ باسى قۇرالعان جەردە بۇگىنگى قازاق كينوسى تۋرالى ءسوز قوزعالا قالسا، وڭ باعا ەستۋ مۇمكىن ەمەسكە اينالىپ بارا جاتىر. كەيبىر تاريحي فيلمدەردىڭ ءالسىز سيۋجەتتىك قۇرىلىمى، سەريالدارداعى دراماتۋرگيالىق قاباتتاردىڭ تايازدىعى كورەرمەن كوڭىلىن قالدىرعانى راس. ءبىراق بۇل قارا اسپاندى ءتوندىرىپ، ەتەكتى جاسقا تولتىرىپ تۇڭىلۋگە نەگىز بولماسا كەرەك.

ءبىر كەزدە قازاق كينوسى جاي عانا قازاق كينوسى بولاتىن. سوڭعى جىلدار بەدەرىندە «قازاق كينوسى» دەگەن انىقتاما ورتاق بەلگىنى بەرە المايتىنى انىق بولدى. وتاندىق كينوونىمدەر بىرنەشە لاگەرگە ءبولىندى. ول، ەڭ ءبىرىنشى، كورەرمەنگە الدىمەن جەتىپ جاتقان، كوبىنە ۇساق ستۋديالاردا اۋەسقوي رەجيسسەرلەر تۇسىرەتىن، كەيدە «قازاقفيلم» قارجىلاندىراتىن، كوممەرسيالىق نە بۇقارالىق كينو. ءبىر ساتتىك كوڭىل اۋلاۋدى ماقسات قىلعان ولاردىڭ كوبىنىڭ جاڭالىعى از، كوركەمدىك قۇندىلىعى تومەن بولاتىنى تۇسىنىكتى. ەكىنشىسى — مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن، اعا بۋىن، نە اتىن قالىپتاستىرىپ ۇلگەرگەن ورتا بۋىن رەجيسسەرلەر تۇسىرەتىن، تاريحي، يدەولوگيالىق كينو. بۇل ساناتتاعى فيلمدەردىڭ  نەگىزگى ماقساتى — ەلجاندىلىقتى ناسيحاتتاۋ، وتكەنىمىزدىڭ قانداي قيىن بولعانىن، بۇگىنىمىزدىڭ قانداي جارىق ەكەنىن شەگەلەۋ. ءۇشىنشىسى — كوممەرسيانىڭ  دا، يدەولوگيانىڭ دا قامىتىنا سيمايتىن، سۋرەتكەرلىك  ۇستانىمدارىنا عانا ادال رەجيسسەرلەر توبى تۇسىرەتىن اۆتورلىق، فەستيۆالدىك كينو.

سونىمەن، 2016 جىلى تۇسىرىلگەن وسى سيپاتتاس فيلمدەردى مۇمكىندىگىنشە شولىپ شىعاتىن بولساق.

كوممەرسيالىق كينو

ءبىزدىڭ كەڭىستىكتە وزدەرىن كاسىبي رەجيسسەر سانايتىندارعا بۇل بەيادەپ ءسوز سياقتى ەستىلەدى. قازىرگى كوممەرسيالىق كينو، ءبىر كەزدەگى «جارالى سەزىم» ەمەس، وزبەك اعايىندارعا تۇسىرتكەن كليپتەكتەس دۇنيەلەر دە ەمەس، قازاقستاندىق كوممەرسيالىق كينو — ازىرگە گولليۆۋد فيلمدەرىنەن ۇيرەنۋگە، شابلوندار مەن شتامپتاردى سىڭىرۋگە تىرىسۋ پروسەسىن باستان كەشىپ جاتقان وزىنشە ءبىر الەم. ءبىراق، ەڭ وكىنىشتىسى، ءبىز گولليۆۋد كينوسىنان تەحنيكالىق قانا ەمەس، تاقىرىپتىق تۇرعىدا شاڭ قاۋىپ كەلەمىز.

توي كينونىڭ توپىرى

جەر بەتىندەگى بارلىق حالىقتا ۇيلەنۋ عۇرپى بار: ادامدار كەزدەسەدى، عاشىق بولادى، توي جاسايدى. ءبىراق، باسقا ەشبىر ەلدىڭ كينوتەاترىن ءدال بىزدىكى  سياقتى تويدىڭ ۆيدەوسى جاۋىپ كەتپەگەن. سوڭعى ءبىر جىلدا كينوتەاترلاردا جيىرما جەتى قازاق كينوسى كورسەتىلدى. ونىڭ ەكەۋى الەۋمەتتىك دراما، ەكەۋى ۇرەي فيلم (ۋجاس)، ۇشەۋى تاريحي دراما، بەسەۋى بويەۆيك، قالعان ونشاقتىسى توي تۋرالى كومەديا مەن مەلودراما. ياعني، ءسىز قازاق كينوسىن كورەم دەپ بارعان ەكى كۇننىڭ بىرىندە تويدىڭ ۇستىنەن تۇسەسىز: ۇشەۋدىڭ ۇيلەنۋى دە بولدى («سۆادبا نا ترويح»، ا.بيسەمبين)، ون التى قىزعا ۇيلەنۋ دە بولدى («ون التى قىز»،  ق.مۇستافين)، اۋىلدان قالاعا قاشىپ بارىپ ۇيلەندى («پوبەگ يز اۋلا»،  ن.ادامباي)، قالادان اۋىلعا قاشىپ بارىپ ۇيلەندى («72 ساعاتتا ۇيلەنۋ»، ە.جولداس)، الىپ قاشىپ ۇيلەندى («مەزەت»، ا.ءابىلوۆ (قوسىمشا لينياسىندا)، شىمكەنتشە ۇيلەنبەك بولدى («پوتومۋ  چتو  شىمكەنتسكيي»،  ش.ورىنبايەۆ)، وتىزعا تولىپ تا («زامۋج ۆ تريدسات»، ا.بيسەمبين)، تولماي دا ۇيلەندى («سۋپەر توي يلي زامۋج پو كازاحسكي»،  ع.اسىلوۆ). ءبارىنىڭ كەيىپكەرلەرى  نە تويعا دايىندالىپ جاتادى، نە توي جاسايدى، نە تويعا قوناق بولادى، ايتەۋىر نىسانادا توي ماڭىنداعى تۋىسقاندارىمىزدىڭ ارەكەتى.

سوندا قازاقتا ۇيلەنۋدەن باسقا پروبلەما جوق پا دەيمىز عوي. بولماسا قازاقتى تويدان باسقا ەشتەڭە قىزىقتىرا الماي ما؟

سوندىقتان توي تاقىرىبىنىڭ سونداي دەڭگەيدە سۇرانىستا بولعانى قوعام ءۇشىن كومپليمەنت ەمەس. قازاق مادەنيەتىندە تويدىڭ ورنى بولەك ەكەنى راس. توي دەسە قۋ باستىڭ دومالايتىنى دا راس. ءبىراق، ودان وسىنشالىقتى كۋلت جاساۋعا بولمايدى عوي. ءقازىر توي تويلاپ جۇرەتىن زامان ەمەس.

اۋىلدان قالاعا «قاشۋ» مەن قالادان اۋىلعا «قاشۋ»

ارينە، ءبىز از ۇلتپىز، ونى دا ەسەپكە الۋ كەرەك، ءبىراق، قازاقستاندىق كوممەرسيالىق كينو اۋىلدان قالاعا قاشۋ مەن قالادان اۋىلعا قاشۋدىڭ ورتاسىندا جۇرگەنى وكىنىشتى. جوعارىدا اتالعان جانە اتالماعان ءبىرسىپىرا فيلمدەردىڭ نەگىزگى ءموتيۆى — وسى، قوس الەمنىڭ كەرەعارلىعىنا قۇرىلادى. اۋىلدان كەلگەن ادام قالاعا ۇيرەنىسە المايدى، ورىسشاعا ءتىلى جەتپەي ەلگە كۇلكى بولادى. قالادان اۋىلعا كەلگەن ادام قازاقشا سويلەي المايدى. اۋىل ادامى اڭعال، مارعاۋ، قاراپايىم، ادال. قالالىقتار ءابجىل، قۋ، ەركە، وتىرىكشى، بۇزاقى. مۇنىڭ ءبارى بىزدە تۇراقتالىپ قالعان ستەرەوتيپتەر. كەيدە ودان دا شارشايسىڭ.

مىسالى، «گلامۋر دليا دۋر»  — اسقار ۇزابايەۆتىڭ «جۇلدىزدى كوكتەيل» مەن «جولدىڭ»  اراسىندا ءارى-سارى كۇيدە جۇرگەنىن كورسەتتى. جىلتىراقتان ءالى دە ارىلا المايتىن ونىڭ «پارتيزاندىق كينو» قوزعالىسىنا تۇبەگەيلى قوسىلا المايتىنى، ءبىراق، كوممەرسيالىق كينوعا وزىندىك تالابى بار ەكەنى بەلگىلى بولدى. مەسسەدج تۇرعىسىندا ءبارى دۇرىس، «گلامۋر دليا دۋر»  ءبىزدىڭ ادامداردىڭ وزگەنىڭ ومىرىنە قول سالعىش سۇعاناقتىعىن، جاپپاي ساۋاتسىزدىعىن، وزگەنى تابالاۋعا دايىن تۇراتىن تۇرپايى مىنەزدەرىن سىنايدى. الەۋمەتتىك جەلىدەگى نەگىزسىز تانىمالدىلىقتىڭ يلليۋزيا ەكەندىگى دە ۋاقىتىلى ايتىلىپ وتىر. قوس كەيىپكەر ارقىلى قىز تاعدىرىنا كوز سالۋ دا بار. ءبىراق، ءفيلمنىڭ قۇرىلىمى ارزان انەكدوتتاردىڭ رەتسىز اۋىسۋى سياقتى اسەر بەرەدى. ءارى ورىسشا سويلەي المايتىن اۋىل ادامىن ءاجۋا قىلۋ — ەشقانداي تاپقىرلىق ەمەس. اقبوتا نۇر سەيتماعامبەت پەن اسەل اقباروۆانىڭ مىنەز، بولمىسىنداعى قايشىلىقتار ءفيلمدى قىزىقتى ەتىپ تۇر.

ق.ءمۇستافيننىڭ «ون التى قىزى» دا اۋىلدان قالاعا كەلگەن بەيباق تۋرالى. بۇل تۋىندى بەرىك ايتجانوۆتى توسىن امپلۋادا كورسەتۋىمەن عانا ەستە قالدى. ول جاساعان بەينە  اۋىل ادامدارىن اڭعال، تازا قىلىپ كورسەتكەنىمەن، بۇگىنگى كۇننىڭ كەيىپكەرىنەن گورى سوۆەتتىك  كينودان كوشىپ كەلگەنگە كوبىرەك ۇقسايدى. كەيىپكەرلەر باستان وتكەرەتىن قىزىقتى وقيعالار كالەيدوسكوپىنىڭ كوبى جاساندى. ءدال  وسىنى  ج.مومىشيەۆتىڭ  «بيزنەس پو كازاحسكي»  كومەدياسى تۋرالى دا ايتۋعا بولادى.

نۇرتاس ادامباي «كەلىنكا سابيناسىنىڭ» جالعاسىن ۇسىندى. قالادان اۋىلعا كەلىپ ءوز ءتارتىبىن ورناتقان تاپقىر كەلىننىڭ وبرازى ۇنامدى بولعانىمەن، كاريكاتۋرالىق مانەردە شەشىلگەن  باسقا كەيىپكەرلەر (ەنە، اتا، كۇيەۋ) كەرىسىنشە اسەر ەتەدى. «كەلىنكا ەكىنىڭ» نەگىزگى كەمشىلىگى، بۇل ءبىرىنشى فيلمدەگى ازىلدەردى، سيتۋاسيالاردى قايتالاۋ عانا بولىپ شىقتى. جانە تۇپتەپ كەلگەندە، مۇنىڭىز ءالى كينو ەمەس، سكەچتەردىڭ جيىنتىعى عانا. نۇرتاس كاسىبي تەليەۆيزياشى بولعانىمەن، كاسىبي كينوگەر ەمەس ەكەنىن بايقاتىپ قويدى. ءبىراق، بۇل فيلمدەردىڭ شىتىرلاتىپ كاسسا جينايتىن سەبەبى، سۇرانىسقا ساي بولىپ تۇر. بىزدە كينو ەستەتيكالىق بىرلىك رەتىندە ەشكىمدى قىزىقتىرمايدى. ماقسات كينو كورۋ ەمەس. ماقسات — كوڭىل كوتەرۋ.

قىلمىستىق جانر

جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ن.ادامباي تاعى ءبىر توسىنداۋ جانردا فيلم  ۇسىندى. «تاراز»  قىلمىستىق دراماسىنىڭ تاقىرىبى، مازمۇنى ەسكى، توقسانىنشى جىلدارى، ءقازىر ساناساق، وتىز جىل بۇرىن ءتۇسىرىلۋى كەرەك «تۋىندى» ەدى. ونىڭ ۇستىنە ناۋقاس انا، جەتىم بالا، جەتىم شال، كۇشپەن كۇيەۋگە بەرىلگەن قىز — باقىتسىز كەيىپكەرلەردىڭ بۋكەتىن جيناپتى. سورماڭدايدىڭ بىرەۋى دە ءبىر كينوعا جەتەر ەدى، ال، مۇنداعى ءتوتالدى داعدارىستا كەيىپكەرلەردىڭ ەشقايسىسى تولىق اشىلماي، ءبارى ەسكيز كۇيىندە قالعان. سيۋجەتتىك جۇرىستەر سەنىمسىز. مۇنىڭ ءبارى رەجيسسەردىڭ تاجىريبەسىزدىگىنەن بولسا كەرەك، ويتكەنى،  سحەما بار دا، قيسىن جوق. ەكراندا دراما بولىپ جاتسا، زال جىرق- جىرق كۇلەدى. شىنى كەرەك، مۇندا ە.دايىروۆتىڭ ويىنىنان باسقا كوز توقتاتاتىن ەشتەڭە جوق.

نۇرتاس ادامبايدىڭ «تارازىنىڭ» ءىزىن الا تاعى ءبىر قىلمىستىق دراما، ا.ساتايەۆتىڭ «رايونى»  ءفيلمىن ەرەكشە ىقىلاسپەن قارايسىڭ. كوزىڭ انىق جەتەدى: ءبارىن دە كاسىبيلىك شەشەدى ەكەن. ەڭ باستىسى نەنى ءتۇسىرۋ ەمەس، قالاي ءتۇسىرۋ. ماسەلە ءتىپتى جانردا ەمەس، ستيليستيكا مەن قولتاڭبادا. سەناريست ت.جاقسىلىقوۆقا ءتان كوشە سلەنگىنىڭ تابيعيلىعى، «جىگىتتىك»  يۋمورى تارتىمدى. رەجيسسەر اقان ساتايەۆقا ءتان مادەنيەت پەن جاڭا اكتەرلەردى اشۋ قابىلەتى ۇنامدى. ساتايەۆتىڭ تۇراقتى وپەراتورى حاسان قىدىرالييەۆ كامەراسىنىڭ قيسىنى دا تۇسىنىكتى. ءۇش جىل قاتارىنان «وسكار» العان ەمانۋەل ليۋبەسكيدىڭ تريۋمفىنان كەيىن «رايونى» فيلمىندە ۇزبەي تۇسىرەتىن وپەراتورلىق جۇمىستى كورگەندە ەش تاڭ قالعانىمىز جوق. جالپىلاي العاندا ساتايەۆ تاعى دا دالەلدەدى: سەكسەنىنشى جىلدىڭ ءوزىن كوزىڭ توياتىنداي ەتىپ تۇسىرگەندە  «تاقىرىپ ەسكىردى»  دەپ شالا بۇلىنبەيسىڭ. مويىنداۋ كەرەك، ادەبيەتتە دە، كينودا دا اۋىل، نە اۋىلدان شىققان قازاقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى باستى تاقىرىپ بولادى دا تۇرادى. قالادا تۋىپ، قالادا وسكەن ادام كوپ زەرتتەلمەدى. وسى تۇرعىدان قازاقتىڭ قالاسىنداعى ءومىردىڭ نىشاندارىن و.سۇلەيمەنوۆتىڭ پوەماسىنا نەگىزدەلگەن «بالكوننان»  كورەتىن ەدىك. ا.ساتايەۆ تۋىندىسى ونداي تەرەڭ وقيعا بولماسا دا، سەكسەنىنشى جىلدارداعى الماتىنىڭ ءيىسىن بەرەدى.

«اناعا اپارار جول»

سول تۇرعىدان العاندا شىندىققا ءبىر تابان جاقىنداۋ شىققان «اناعا اپارار جول» جىلدىڭ ەڭ ايتۋلى پرەمەراسى  رەتىندە تانىلۋى ورىندى. بۇعان دەيىن جيىرماسىنشى عاسىرداعى قازاق دالاسىنىڭ كۇيى تۋرالى «اماناي مەن زاماناي»، «جەرۇيىق»، «جات»، «امانات»، «كوشباسشى جولى» سياقتى فيلمدەر بولدى، ءبىراق، عاسىر تاۋقىمەتتەرىن نەعۇرلىم تولىق سىيدىرا بىلگەن وتاندىق تۋىندىنىڭ ءبىرى — وسى «جول». باس كەيىپكەرلەر انا مەن بالا. دەمەك، انا — وتان، اتامەكەن، تۋعان جەر. بالا — پەرزەنت، حالىق، قازاق. اناسىنا اسىققان ءىلياس ارقىلى تۋعان جەرگە بايلانعان قازاق تۋرالى ايتادى. ەكەۋىنىڭ باسىنداعى تالايلى تاعدىر قاتار ورىلەدى، پاراللەل سيپاتتالادى. سول ارقىلى ءبۇتىن ءبىر ءداۋىردىڭ پورترەتى شىعادى.

التىناي نوگەربەكوۆا ءىلياستى بوساناتىن العاشقى كورىنىستەن بالاسىن قۇشاقتاپ وتىرا كەتەتىن سوڭعى كورىنىسىنە دەيىن، اقىلدى كوزدەرىمەن، جۇزىنەن توگىلگەن مەيىرىمىمەن ءفيلمدى جىلىتىپ تۇردى. ءادىل احمەتوۆپەن بىرگە ەكرانىمىزعا «جانىم — ارىمنىڭ ساداعاسى» دەيتىن ادامگەرشىلىك ورالدى. ونىڭ ءبىر عانا كەمشىلىگى — كەمشىلىگىنىڭ جوقتىعى. كەڭەس كەزىندەگى وقۋلىقتاردىڭ بەتىنەن تۇسە قالعانداي. قوسالقى رولدەردەگى ارۋجان جازىلبەكوۆا، بەرىك ايتجانوۆ، بولات ءابدىلمانوۆ، ەركەبۇلان دايىروۆتار ەستە قالارلىق وبرازدار تۇزگەن سىڭايلى.

ءبىز «قازاق كينوسىنىڭ ءتىلى وتە كينەماتوگرافيالىق» دەپ ماقتانامىز. ءبىراق، بۇل، «كينو لايىم كلاسسيكاعا ۇقساعىسى كەلىپ تۇرۋى كەرەك» دەگەن ءسوز ەمەس. مويىندايىق، ءوز-وزىمىزدى ۇمىتىپ، ءبارىمىز «كينەماتوگرافيالىق» كينونىڭ سوڭىنان كەتسەك، قازاق كورەرمەنى گولليۆۋدتىڭ جەمتىگى بولا بەرەدى. ءقازىر بۇقارانىڭ ساناسى ءۇشىن كۇرەس ءجۇرىپ جاتىر. زەڭبىرەككە قارسى اقبەرەنمەن شىعۋعا بولمايدى. بۇقارالىق كينوعا قارسى اۆتورلىق كينومەن قارۋلانا المايسىز. بيىك ونەر، ەستەتتىك كينو — ول دا كەرەك، ءبىراق، بۇقارا ءۇشىن «ستوريتەللينگ» نەمەسە قاراپايىم سيۋجەت بايانداۋشى فيلمدەر باسىمدىقتا بولاتىنىن جاسىرا المايمىز. اقان ساتايەۆتىڭ بۇل ءفيلمى — ناعىز سول تۇرپاتتى دۇنيە.

كورىپ وتىرعانىمىزداي، قازاق كينوسىنىڭ قازىرگى كەلبەتى — بۇكىل قازاق قوعامىنىڭ كەلبەتىندەي يۋ-قيۋ. مەملەكەت وزىنە ۇنايتىن كينوعا اقشا بولەدى، كەيدە وزىنە ۇنامايتىن كينوعا دا مۇمكىندىك بەرەدى. ال، «كينو ارقىلى تابىس تاپسام، تانىمال بولسام، ابىروي جيناسام» دەيتىن جەكە ستۋديالار، كەيدە كينو ەمەستى كينو دەپ ءتۇسىرىپ، ءوز بەتىمەن «دامىپ» جاتىر دەسەك تە بولادى.  جالپى تالعامدى كوتەرەتىن دۇنيەلەردىڭ زارۋلىگى وكىنىشتى بولىپ تۇر. اۆتورلىق فيلمدەر كينوتەاترلارعا جەتپەيدى، جەتپەۋىنە مۇنداي سيپاتتاعى كينونى كورسەتكىسى كەلمەيتىن بيلىك وكىلدەرى دە، كورگىسى كەلمەيتىن كورەرمەن دە كىنالى شىعار. ءبىراق، كورەرمەن كورگىسى كەلەتىن كينونى دەڭگەيلى ءتۇسىرۋ كامەرا ۇستاعان اعايىنعا دا سەرت پە دەيمىز؟!

---