InfoHub Logo

15 قاراشا قازاقستاننىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى — تەڭگە اينالىمعا ەنگەن كۇن.

بيىل تەڭگەگە — 30 جىل.

1993 جىلدىڭ 12 قاراشاسىندا «ق ر ۇلتتىق ۆاليۋتاسىن ەنگىزۋ تۋرالى» جارلىق شىقتى. 1993 جىلى 15 قاراشادا تەڭگە اينالىمعا ەندى. 1997 جىلدان بەرى ۇلتتىق ۆاليۋتا — تەڭگە كۇنى اتاپ وتىلەدى.

مەملەكەتتىڭ اقشا اينالىسىنىڭ تاريحى ونىڭ ەكونوميكالىق جانە مادەني دامۋىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن اشادى. قازاقستاننىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى تەڭگە سالىستىرمالى تۇردە جاقىندا پايدا بولدى. دەگەنمەن، بۇل كەزەڭگە دەيىنگى تاريحي جول بىرنەشە مىڭ جىلدارعا سوزىلدى.

كەز كەلگەن اقشادان ءاربىر ەلدىڭ وتكەنىن، بۇگىنگىسىن جانە بولاشاعىنىڭ بەينەسىن، ياعني تاريحىن كورۋگە بولادى. بۇگىنگى تاڭدا اقشا تاريحىن زەرتتەيتىن ارنايى عىلىم سالاسى بار. ول نۋميزماتيكا دەپ اتالادى. وندا تيىندار، قۇيما اقشا كەسەكتەرى، ت.ب. ەسكەرتكىشتەر ارقىلى تيىن سوعۋ تاريحى كەڭىنەن زەردەلەنەدى. نۋميزماتيكا عىلىم رەتىندە حVءىىى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا پايدا بولدى، ونىڭ نەگىزىن سالۋشى — ۆەنا نۋميزماتيگى ي.ح. ەككەل بولدى.

ەجەلگى جانە ورتا عاسىرلارداعى قازاقستان اۋماعىندا قولدانىلعان مونەتالار

قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا پايدا بولعان العاشقى اقشا — قىتايلىق اقشا بولدى. بۇل سول كەزدەگى ساۋداعا بايلانىستى ەدى. كونە تۇركى كوشپەلىلەرى جىلقىلارىن ءجيى جىبەككە ايىرباستاعان، ءبىراق كوپ ۇزاماي العاشقى مەتالل تەڭگەلەرگە قاجەتتىلىك تۋىندادى.

ەجەلگى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ توعىسىندا ەڭ ءىرى كانگيۋي (قاڭلى) مەملەكەتى ورنالاسقان. وسى ماڭايدا جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى بۇل جەردە ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ Vءى عاسىرىنا دەيىن ەجەلگى قىتايدىڭ ۋشۋ (ۋشۋسيان) مونەتالارىنىڭ قولدانىلعانىن كورسەتتى.

كەيىنىرەك قىتايدىڭ باسقا مونەتالارى — كايۋان تۋنباو قولدانىلا باستادى. قىتايدىڭ اقشا مونوپولياسىن بۇزۋ تەك Vءىىى عاسىردا مۇمكىن بولدى. ۇلى جىبەك جولى بويىندا ساۋدامەن اينالىسقان سوعدى تايپاسى الدىمەن جۇڭگو مونەتالارىنىڭ كوشىرمەلەرىن سوقتى، ءبىراق كەيىن ولارعا وزدەرىنىڭ تاڭبالارى مەن جازۋلارىن قوستى.

كوپ ۇزاماي تۇرىكتەر ولاردى نەگىزگە الىپ، ءار قالا ءوز تەڭگەلەرىن شىعارا باستادى. ءبىر جاعىندا مىندەتتى تۇردە قاعاننىڭ رۋلىق بەلگىسى بەينەلەندى. سونىمەن بىرگە Vءىىى عاسىردا قازاقستان اۋماعىنا شەتەلدىك اقشالار — اراب فەلستەرى كەلدى.

ءىح-حى عاسىرلاردا كۇمىس ديرحەمدەر نەگىزگى ۆاليۋتاعا اينالدى. كەيدە قورىتپاعا التىن قوسىلدى. ءحى عاسىرداعى كۇمىس داعدارىسىنا بايلانىستى كۇمىستىڭ ورنىنا مىس قوسىلىپ، تيىندار قارا ءتۇستى بولدى. قارا ديرحەمدەر ءتورت عاسىر بويى سوعىلىپ، سودان كەيىن ولار باسقا ۇلگىدەگى قولا جانە مىس مونەتالارمەن  اۋىستىرىلدى.

ءحىىى عاسىردان باستاپ وڭتۇستىك قازاقستان قالالارىندا مونەتالار كوپتەپ جاسالا باستادى. شاعاتاي مەملەكەتىندە كۇمىس اقشا سۇرانىسقا يە بولدى. وتىراردا التىن دينارلار شىعارىلدى. راس، التىن كەڭىنەن قولدانىلماعان، ويتكەنى مۇنداي مونەتالاردى ءوندىرۋ وتە قىمباتقا ءتۇستى. ولار سالىق تولەۋگە پايدالانىلدى نەمەسە قازىنا رەتىندە ساقتالدى.

كۇمىس تەڭگەلەر رەسمي تۇردە «دانگ» («دانگا»، «دەنگا») دەپ اتالدى. بۇل سوزدەن ورىستىڭ «دەنگي» دەگەن اقشاسى دا، قازاقستاننىڭ قازىرگى اقشا بىرلىگى «تەڭگە» اتاۋى دا شىققان.

وتىراردا كوپتەگەن كونە مونەتالار — مىس ديرحەمدەر مەن فەلستەر ءوز قۇنىن ساقتاپ قالدى. اقشا بىرلىگىنىڭ شىنايىلىعىن دالەلدەۋ رەتىندە ولاردا شىڭعىس حاننىڭ ەسىمى ءجيى ويىلىپ جازىلعان. وتىراردان باسقا كەنجدە جانە تاراز قالاسى ءىرى تەڭگە ورتالىقتارى بولدى.

اراب ارپىمەن جازۋى بار التىن وردانىڭ وزبەك حان تۇسىنداعى كۇمىس مونەتالارى («دانگى») — مەملەكەتتەگى يسلام ۇستەمدىگىنىڭ بەلگىسى. نۋميزماتيكالىق ماتەريالداردى قارايتىن بولساق، ءحىV عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي جانە حV عاسىردىڭ باسىندا توقتامىس، تەمىر-قۇتلىق، بەك-كيبال، شادىبەك پەن بولات كەزىندەگى ديرحەمدەردە ءدىن سيمۆولى قايتا پايدا بولدى.

1321 جىلى شاعاتاي حانى كەبەك تاريحتاعى ءبىرىنشى اقشا رەفورماسىن جۇرگىزدى. سالماعى سەگىز گرامنان اساتىن ۇلكەن كۇمىس مونەتا كۇمىس دينار دەپ اتالا باستادى، ال ديرحەمدەر تەك مىستان جاسالدى. ەكى نومينالداعى مونەتالار نەگىزىنەن سامارقاند پەن بۇحارادا شىعارىلدى.

قازاقستاننىڭ باتىسىندا جوشى اۋلەتىنىڭ موڭعول تەڭگەلەرى سۇرانىسقا يە بولدى. ءبىر قىزىعى، ولاردىڭ كوپشىلىگىندە موڭعولدار وزدەرى قۇلاتقان باعدات حاليفى ناسىردىڭ ەسىمى ورىن العان. بۇل يسلام داستۇرىنە دەگەن قۇرمەتتىڭ بەلگىسى بولسا كەرەك.

ءحىV عاسىردىڭ اياعىندا ماۋەرەنناحردا بيلىك باسىنا ءامىر تەمىردىڭ كەلۋىمەن تەڭگە سوعۋدىڭ جاڭا تولقىنى باستالدى. وسى ۋاقىتتا كۇمىس تانگا مونەتالارى بەلسەندى تۇردە شىعارىلدى. كەيىن تەمىردىڭ نەمەرەسى ۇلىقبەك رەفورما جۇرگىزىپ، وعان سايكەس مەملەكەت ءبىرىڭعاي ۆاليۋتاعا كوشتى. ونداعان جىلدار بويى ءبىر تۇردەگى مونەتا قولدانىستا بولدى. جاڭا تەڭگە سوعۋدىڭ جالعىز ورتالىعى بۇحارا قالاسى بولدى.

حVءى عاسىردىڭ باسىندا مۇحاممەد شايباني حاننىڭ قامقورلىعىمەن تاعى ءبىر اقشا رەفورماسى جۇرگىزىلدى. بيلەۋشىنىڭ اتى مەن لاۋازىمدارى جازىلعان جاڭا تانگا اينالىمعا ەندى. مەملەكەت بىردەي سالماعى، ديزاينى جانە جازۋلارى بار سايكەستەندىرىلگەن ءبىرتۇتاس ۆاليۋتاعا كوشتى. بۇل تەڭگەلەر قازاق حاندىعىنا دا تارادى. حVءىى-حVءىىى عاسىرلاردا قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا التىن مونەتالار مەن رەسەيلىك اقشالار پايدا بولدى.

نۋميزماتيكالىق ماتەريالداردىڭ نەگىزىندە قازاقستان اۋماعىنداعى ورتاعاسىرلارداعى حالىقارالىق ساۋدا مەن قالالار اراسىنداعى ساۋدا قاتىناستارى تۋرالى كوپتەگەن ماعلۇماتتار الۋعا بولادى. اسىرەسە وتىرار مەن تۇركىستاننان تابىلعان اقشالاردىڭ قۇندىلىعى جوعارى. 1986 جىلى قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە وتىرار قالاشىعىندا 3000 جەتەتىن تەڭگە تابىلدى. بۇل مىس تەڭگەلەر ياسى، ساۋران، تاشكەنت، سامارقاند، بۇحارا، انديجان اقشا سارايلارىندا سوعىلعان. ولاردىڭ نەگىزگى بولىگى ياسى مەن ساۋراندا شىعارىلعان.

حVءىى عاسىرعا جاتاتىن 118 كۇمىس تەڭگە 1972-1973 ج.ج. وتىراردان تابىلدى. ولار تاشكەنت، ياسى قالالارىنان شىعارىلدى. بۇل اقشالاردىڭ ءبىر جاعىندا اڭنىڭ سۋرەتى، ەكىنشى جاعىندا قۇستىڭ سۋرەتى سالىنعان. كەيبىرەۋلەرىندە تەك ءبىر جاعىندا عانا اڭنىڭ سۋرەتى بار، ال ەكىنشى جاعى تەپ-تەگىس بولىپ كەلگەن. بۇل اقشالاردىڭ اراسىندا ەشبىر سۋرەتى جوقتارى دا بولدى. ياسى مەن تاشكەنت اقشا سارايلارىندا جاسالعاندىعى كورسەتىلگەن باقىر اقشالار بىرتەكتى تيپولوگيالىق جيناق قۇراپ، تۇركىستان مەن وتىرارداعى اقشا قازىناسىنىڭ نەگىزىن قالايدى. اتالعان تەڭگە ۇلگىلەرىنىڭ كەيبىرەۋلەرىن قازاق حاندارى تاشكەنتتە جانە تۇركىستاندا سوققىزعان دەپ ساناۋعا ابدەن بولادى.

1976-1977 ج. وتىرارداعى قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە ورىستىڭ 30 باقىر  تيىنى تابىلدى. وندا الەكسەي ميحايلوۆيچ پاتشانىڭاتى ويىلعان جانە 1655-1663 جج. جاتادى. ونداي اقشالار ياسى مەن ساۋران، باسقا دا سىر بويىنداعى قالالاردان تابىلدى. بۇل اقشالاردىڭ تابىلۋى ورىس ەلىمەن  ساۋدا-ساتتىق بايلانىستىڭ دامىعاندىعىنىڭ بەلگىسى ەكەندىگى انىق.

ءحىح عاسىرعا قاراي بارلىق ساۋدا وپەراسيالارى ورىس اقشاسى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلا باستادى.

حح عاسىرداعى قازاقستاندىق اقشا جانە تەڭگەنىڭ قالىپتاسۋى

بۇل كەزەڭدەگى ەلدىڭ اقشا اينالىسى كەڭەستىك اقشا بىرلىگى — رۋبلگە نەگىزدەلدى. ول قازاقشا «سوم» دەگەن اتاۋمەن قولدانىلدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوز ۆاليۋتاسى تەڭگەگە كسرو ىدىراعاننان كەيىن جانە قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاننان كەيىن 1993 جىلى يە بولدى.

ۇكىمەت مۇمكىندىگىنشە قىسقا مەرزىمدە ءوز ۆاليۋتاسىن جاساپ، ەنگىزۋگە ءماجبۇر بولدى. وسى ماقساتتا بانكنوتتاردىڭ ديزاينىن جاساعان سۋرەتشىلەر توبى قۇرىلدى. العاشقى تەڭگەنىڭ سۋرەتشىلەرى — تيمۋر سۇلەيمەنوۆ، قايروللا ابجالەلوۆ، مەڭدىباي الين جانە اعىمسالى دۇزەلحانوۆ. ديزاينەرلەردىڭ جاڭا ۆاليۋتا كەسكىنىن ىزىرلەۋ جۇمىستارى الماتى قالاسىندا ەرەكشە قۇپيا جاعدايدا جۇرگىزىلدى. بۇل تۋرالى ديزاينەرلەردەن باسقا مەملەكەت باسشىلىعىنداعى ساناۋلى ادامدار عانا بىلگەن.

ەكى جىلدان كەيىن دايىندىق جۇمىستارى اياقتالعان سوڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسىن ەنگىزۋ تۋرالى» جارلىعى شىقتى. مىنە، تەڭگە وسىلايشا اينالىمعا ەندى.

ۇلتتىق ۆاليۋتا اتاۋىنا «التىن»، «اقشا»، «تانگا» نۇسقالارى ۇسىنىلدى. قازاقستاندىق ۆاليۋتانى ءتىپتى «سوم» دەپ اتاۋ جوسپارلانعان. كونە كۇمىس مونەتا «تانگا» دەپ اتالعان. ورتا عاسىرلاردا وتىرار قالاسىندا «تانگا» اتاۋىمەن باسىلىپ شىققان كۇمىس مونەتاعا ۇقساستىرىپ «تەڭگە» دەپ اتاۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. «تەڭگە» — جاڭا ءسوز. ءجۇز ەسە بولىگى «تيىن» دەپ اتالدى.

ەلىمىزدە اقشا باساتىن فابريكا بولماعاندىقتان العاشقى بانكنوتتار لوندونداعى Harrison&Sons فابريكاسىندا شىعارىلدى. قازاقستان اقشاسى ۇلىبريتانيا پاتشايىمىنىڭ التىن بەلگىسىنە يە بولدى. ۇلتتىق بانك باستاپقىدا 1 تەڭگەنى سول كەزدەگى 1000 رۋبلگە باعالاعان بولاتىن. ەلىمىزدىڭ ساياسي، الەۋمەتتىك ماسەلەلەرى جانە مەملەكەتارالىق قاتىناستار ەسكەرىلىپ 1 تەڭگە 500 سومعا تەڭ دەپ بەكىتىلدى.

تەڭگەنىڭ ديزاينى وسى ۋاقىتقا دەيىن بىرنەشە رەت وزگەردى. «الەم بىلەتىن قازاق بولۋعا ءتيىس»  دەگەن ويمەن 1 تەڭگەلىك بانكنوتتا ءابۋ-ناسىر ءال-فارابيدىڭ پورترەتى بەينەلەندى. 1993 جىلعى بانكنوتتاردا قازاقستاننىڭ كورنەكتى تاريحي تۇلعالارى: 3 تەڭگەدە — ءسۇيىنبايدىڭ پورترەتى، 5 تەڭگەدە — قۇرمانعازىنىڭ، 10 تەڭگەدە — شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ، 20 تەڭگەدە — اباي قۇنانبايەۆتىڭ، 50 تەڭگەدە — ءابىلقايىر حاننىڭ، «پورترەتتەر» اينالىمىنىڭ ءبىرىنشى سەرياسىندا ەڭ قۇندى بانكنوت 100 تەڭگەدە — ابىلاي حاننىڭ پورترەتى بەينەلەنگەن.

قازاقستاننىڭ ءوز مونەتا سارايى بولماعاندىقتان باستاپقىدا قاعاز تيىندار باسىلدى. 1994 جىلى ولاردىڭ ورنىنا جەزدەن جاسالىنعان 2، 5، 10، جانە 50 نومينالدى مونەتالار شىقتى. ءقازىر بانكنوتتار ۇلتتىق بانكتىڭ الماتى قالاسىنداعى بانكنوت فابريكاسىندا، ال مونەتا وسكەمەندەگى مونەتا سارايىندا شىعارىلادى.

1993 جىلدان بەرى تەڭگەنىڭ ءتورت سەرياسى باسىلدى: «پورترەتتەر»، «ءال-فارابي»، «بايتەرەك» جانە «سامۇرىق». ءقازىر اينالىمداعى قاعاز بانكنوتتار — 500، 1000، 2000، 5000، 10000 جانە 20000 تەڭگە، تيىندار — 1، 2، 5، 10، 20، 50، 100 جانە 200 تەڭگە. 2007 جىلى قازاق ۆاليۋتاسى ₸ — بەينەسىندەگى ءوز سيمۆولىنا يە بولدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق بانكى سىزبا جاساۋ بويىنشا كونكۋرس وتكىزىپ، 30 مىڭ ءوتىنىش بەرۋشىنىڭ اراسىنان ۇزدىكتى تاڭدادى.

تەڭگەنىڭ قورعانىس دارەجەسى ءارتۇرلى. از اقشا بىرلىگىندە قورعانىس بەلگىلەرى دە از. سوڭعى شىققان بانكنوتتاردا سۋرەتتەردىڭ بەدەرلىگى، سۋتاڭبا، بوياۋلاردىڭ مەتالل جىلتىرلىعى، ولشەمى ءارتۇرلى ساندار، ۋلترافيولەت قورعانىسى، سەريالىق نومەرلەر، سايكەس كەسكىندەر سەكىلدى 18 قورعانىس دارەجەسى بار.

ۇلتتىق ۆاليۋتا مونەتالارى شارتتى تۇردە ءۇش تۇرگە بولىنەدى: سيركۋلياسيالىق، كوللەكسيالىق جانە ينۆەستيسيالىق. قازاقستان بانكنوتتارى حالىقارالىق كورمەلەر مەن كونكۋرستاردا جوعارى باعالانىپ كەلەدى. ماسەلەن، 2011 جىلدان باستاپ ءۇش جىل قاتارىنان قازاقستاندىق بانكنوتتار الەمدەگى ۇزدىك بانكنوت دەپ تانىلدى. 2014 جىلى تۇركى جازۋىنا ارنالعان قازاقستاندىق «كۇلتەگىن» ەستەلىك بانكنوتى حالىقارالىق بانكنوت قاۋىمداستىعىنىڭ (IBNS) نۇسقاسى بويىنشا 2013 جىلدىڭ ۇزدىك بانكنوتىنا اينالدى. ال حالىقارالىق ۆاليۋتا قاۋىمداستىعى (IACA) 2007 جىلى نومينالى 10 مىڭ تەڭگەلىك بانكنوتتى الەمدەگى ەڭ ۇزدىك دەپ تانىدى. 2016 جىلى 20 مىڭ تەڭگەلىك بانكنوت High Sekurity Printing Europe كونفەرەنسياسىندا ماراپات الدى.

سونىمەن، تەڭعە — قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قابىلدانعان اقشا بىرلىگى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۆاليۋتاسى. تەڭگە — الەمدەگى ەڭ جاس ۆاليۋتالاردىڭ ءبىرى. دەگەنمەن، كورىپ وتىرعانىمىزداي، ونىڭ تەرەڭ تاريحى بار. ونىڭ تامىرى ورتا عاسىرلاردان باستاۋ الادى، ال قازاقستانداعى اقشا اينالىمىنىڭ باستاۋلارى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن پايدا بولدى.  

سابىرحان سماعۇلوۆ
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى

---