قازاقستاننىڭ كولدەرى
گەوگرافيا ءپانى ءمۇعالىمى: باقتىبايەۆا ايگۇل جاڭابايقى
قازاقستاننىڭ فيزيكالىق گەوگرافياسى 8 - سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: قازاقستاننىڭ كولدەرى
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىگى: وقۋشىلارعا قازاقستان اۋماعىنداعى قانشا كول جانە بوگەندەر بار ەكەنىن، سونىمەن قاتار ولاردىڭ تارالۋ ەرەكشەلىكتەرىن ءتۇسىندىرىپ ءبىلىمىن قالىپتاستىرۋ،
دامىتۋشىلىعى: وقۋشىلارعا قازاقستانداعى كولدەر مەن بوگەندەر تۋرالى بىلىمدەرىن، قىزىعۋشىلىعىن، وي – ءورىسىن تولىقتىرىپ دامىتۋ.
تاربيەلىگى: وقۋشىلارعا سۋدى ۇقىپتى پايدالانۋعا، قورعاۋعا، ىزدەنىسكە، ءوز ويلارىن اشىق ايتا بىلۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: قازاقستاننىڭ فيزيكالىق كارتاسى، ۇلەستىرمەلى قاعازدار.
ءپانارالىق بايلانىس: بيولوگيا، حيميا.
ساباقتىڭ ءوتىلۋ بارىسى
I. ۇيىمداستىرۋ ( 2 مين)
a) وقۋشىلارمەن امانداسۋ،
b) وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ،
c) ساباققا دەگەن زەيىنىن اۋدارۋ
II. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ ( 13 مين)
1. اۋىزشا ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
2. قوسىمشا سۇراقتار ارقىلى وتكەن ساباقتى پىسىقتاۋ.
§28. الاپتار بويىنشا ءىرى وزەندەرگە سيپاتتاما
III. جاڭا ساباقتى پىسىقتاۋ ( 20 مين)
جاڭا ساباق جوسپارى:
1. جالپى شولۋ. كولدەر جانە بوگەندەر
2. تەكتونيكالىق كولدەر
3. رەليكتى (قالدىق) كولدەر
4. مۇزدىق كولدەر ءتيپى.
5. كار كولدەرى.
6. بوگەندەر
كولدەر جانە بوگەندەر
قازاقستاننىڭ كەڭ - بايتاق اۋماعىندا ءىرىلى - ۇساقتى 48 مىڭنان استام كولدەر جانە 3 مىڭعا جۋىق بوگەندەر بار. كليمات جاعدايىنا بايلانىستى كولدەردىڭ كوبى قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىنە قاراي ورنالاسقان. ولاردىڭ ىشىندە كاسپيي تەڭىزى، ارال تەڭىزى جانە بالقاش، جايسان، الاكول سياقتى ءىرى كولدەردەن باسقا، كوبى (94%) كولەمى ءبىر شارشى كيلومەتردەن كەم شاعىن كولدەر. كولدەردىڭ بارلىعى دەرلىك تۇيىق كولدەر. ولاردىڭ دەڭگەيى اۋىق - اۋىق وزگەرىپ وتىرادى. كوبىنىڭ سۋى تۇزدى، سوندىقتان تۇنبا تۇزدى بولادى، ولاردان تۇز وندىرىلەدى. قازاقستاندا اۋدانى 100 شارشى كيلومەتردەن استام 22 كول بار. ولار رەسپۋبليكاداعى كولدەردىڭ بۇكىل اۋدانىنىڭ 60%- ىن الىپ جاتىر (تابليسانى قارا). قازاقستان كولدەرىنىڭ گەوگرافيالىق تارالۋىندا ەرەكشەلىكتەر بار. ونىڭ ءبىرىنشى ەرەكشەلىگى كولدەر قازاقستاننىڭ تابيعات زونالارىندا بىركەلكى تارالماعان. اسىرەسە رەسپۋبليكانىڭ سولتۇستىك بولىگىندە كولدەر كوپ. مىسالى، سولتۇستىكتە ورماندى دالا جانە دالا زونالارىندا 25 287 كول بار، ال شولەيت جانە ءشول زونالارىندا 20 000 جۋىق كولدەر كەزدەسەدى.
كولدەر تابيعات زونالارىنىڭ بارىندە دە بار، ءبىراق جىلۋ مەن ىلعال تەپە - تەڭدىگىنە بايلانىستى ولاردىڭ ورنالاسۋى، سانى جانە سۋىنىڭ ساپاسى زوناعا تىكەلەي بايلانىستى. ىلعالى مول اۋدانداردا كول كوبىرەك جانە سۋى تۇششىراق بولادى. قۇرعاق كليماتتى اۋدانداردا كولدەر از، سۋ دەڭگەيى تومەن ءارى اعىنسىز، كوبىسى ءبىرازى تارتىلىپ قالادى، تۇزدى. جالعىز عانا اعىندى كول - جايسان كولى قازاقستاننىڭ شىعىس بولىگىندەگى قازانشۇڭقىردا ورنالاسقان. مىسالى، ورماندى دالا زوناسىندا كولەمى 1 شارشى كم - دەن استام 740 كول بار، ولاردىڭ ىشىندە تۇششى كولدەر تۇزدى كولدەردەن 6 ەسە كوپ. وڭتۇستىككە قاراي تۇششى كولدەر ازايىپ، تۇزدى كولدەر كوبەيە تۇسەدى. دالا زوناسىنىڭ سونداي 1875 كولىنىڭ تۇششىلارى تۇزدى كولدەردەن 4 ەسە، شولەيت زوناسىنىڭ 216 كولىنىڭ تۇششىلارى 1، 3 ەسە كوپ بولادى. ءشول زوناسىنداعى 142 كولدىڭ كوپشىلىگى تۇزدى بولىپ كەلەدى. جازىقتاعى كولدەردىڭ كوپشىلىگى تەڭىز دەڭگەيىنەن 100 - 350 م بيىكتىكتەگى نەوگەن جانە انتروپوگەن شوگىندى جىنىستارىنىڭ ۇستىندە ورنالاسقان. كولدەردىڭ ورنالاسۋىندا بايقالاتىن تاعى ءبىر ەرەكشەلىك — ولاردىڭ توپ - توپ بولىپ شوعىرلانۋى. كاسپيي ماڭى ويپاتى، تۇران ويپاتى جانە باتىس ءسىبىر جازىقتارىندا، سونداي - اق الاسا تاۋلى سارىارقادا جانە وڭتۇستىك - شىعىس تاۋلى ايماقتاردا دا كوپ.
قازاقستان كولدەرىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى - جاسىنىڭ ءار ءتۇرلى بولۋى. كولدەر ءار كەزەڭدە پايدا بولعان. ورماندى دالا، دالا زونالارىنىڭ كولدەرى بىرتىندەپ شوگىندى جىنىستارعا تولىپ، ولاردا وسىمدىكتەر قاپتاپ وسۋدە. شولەيت، ءشول زونالارىنىڭ كولدەرى تۇز تەز بايلاناتىن كولدەرگە اينالادى. مۇنان ءارى ول كولدەر سورعا اينالادى. ءسويتىپ، ولاردىڭ كوپشىلىگى جويىلۋدىڭ ءار ءتۇرلى دارەجەسىنە جەتكەن. قازاقستاننىڭ بيىك تاۋلى ايماقتارىنىڭ كولدەرى شىعۋ تەگىنە قاراي جاس كولدەرگە جاتادى. ولاردىڭ وزدەرى دە بىركەلكى تارالماعان، نەگىزىنەن 1400 - 2800 م بيىكتىك ارالىعىندا ورنالاسقان. ولاردىڭ سانى جوعارى جانە تومەن قاراي كەمي تۇسەدى. 1400 م - دەن تومەندە سۋ ەروزياسىنىڭ قارقىندى بولۋى كولدەردىڭ پايدا بولۋىنا مۇمكىندىك بەرمەيدى. كولدەرىندەگى سۋ دەڭگەيى سۋدىڭ كىرىسى مەن شىعىسىنىڭ اراقاتىناسىنا بايلانىستى. ولاردا سۋ بالانسى جىل ىشىندە ايتارلىقتاي وزگەرىپ تۇراتىندىقتان، دەڭگەيى ءجيى اۋىتقۋعا ۇشىرايدى قازاقستان كولدەرىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ دەڭگەيى كوكتەمگى قار ەرىگەن كەزدە كوتەرىلەدى. جاز بويى ولاردىڭ دەڭگەيى باياۋ تومەندەيدى، ءبىراق نوسەر جاڭبىرلار اسەرىنەن از ۋاقىت قايتا كوتەرىلەدى. كەيدە سۋ دەڭگەيىنىڭ شۇعىل وزگەرەتىنى سونشالىق، ءتىپتى كەيبىر تايىز كولدەر مەزگىل - مەزگىل كەۋىپ قالادى. XX عاسىردا قازاقستاندا ەڭ از سۋلى كەزەڭ 1936 - 1940 جىلدارى بولدى. سول جىلدارى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك بولىگىندەگى كولدەردىڭ 70%- ى قۇرعاپ قالدى.
قازاقستان كولدەرى قازانشۇڭقىرلارىنىڭ پايدا بولۋىنا قاراي بىرنەشە تيپكە بولىنەدى.
تەكتونيكالىق كولدەر. تومەن تۇسكەن ويىستار مەن جارىقتاردا كول قازانشۇڭقىرلارى سۋعا تولىپ، كولدەر پايدا بولادى. مۇنداي كولدەر قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك - شىعىس تاۋلارى مەن سارىارقادا كوبىرەك تارالعان. جايسان، مارقاكول، قاراسور، تەڭىز - قورعالجىڭ توبى، كوكشەتاۋ توبى (بۋراباي، زەرەندى، ت. ب.)، بۇرىنعى تەكتونيكالىق بوگەن ەسىك كولى، ت. ب. سۋ ايدىندارى وسى توپقا جاتادى.
رەليكتى (قالدىق) كولدەر ەرتەدە پايدا بولعان جازىقتارعا، ونىڭ ىشىندە كاسپيي ماڭى ويپاتىنا ءتان. سونىمەن قاتار تۇران ويپاتىنىڭ تورعاي قولاتىنداعى، بالقاش - الاكول ويىسىنداعى كەيبىر كولدەر قالدىق كولدەرگە جاتادى. قازاقستاننىڭ باستى قالدىق كولدەرى - كاسپيي مەن ارال تەڭىزدەرى. بۇلار جەر قىرتىسىنىڭ مايىسقان بولىگىندە تەكتونيكالىق كولدەر بولىپ قالىپتاستى.
مۇزدىڭ كولدەر ءتيپى. بيىك تاۋلاردا ەجەلگى مۇز باسقان اۋدانداردا كەزدەسەدى. ولارعا مورەنالىق كولدەر جاتادى. ىلە الاتاۋىنداعى ۇلكەن الماتى وزەنىنىڭ باستاۋى ۇلكەن الماتى كولى، جەتىسۋ الاتاۋىنىڭ سولتۇستىك بەتكەيىندەگى لەپسى وزەنى باستاۋ الاتىن جاسىلكول جانە ت. ب. مۇزدىق كولدەرى جاتادى.
قار كولدەرى. بيىك تاۋلاردا قار سىزىعى ماڭىندا ايازدىق ۇگىلۋ ناتيجەسىندە پايدا بولعان شۇڭعىمالاردا تارالعان. قار ويىستارىنىڭ ءپىشىنى كوبىنەسە دوڭگەلەك بولىپ كەلەدى، ولار سۋعا تولعاندا قار كولدەرى قۇرالادى. مۇنداي كولدەر وتە كوپ، ءبىراق ولاردىڭ كولەمى شاعىن بولادى.
سۋففوزيالىق نەمەسە بورپىلداق جىنىستاردىڭ شوگۋى سالدارىنان پايدا بولعان كولدەر. ولاردى دالا تاباقشالارى دەپ تە اتايدى. ءتۇبى تەگىس ويىستار سۋعا تولىپ، شاعىن كولدەرگە اينالادى. قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندە، باتىس ءسىبىر جازىعىندا مۇنداي كولدەر وتە كوپ.
ەسكى ارنا كولدەرى. قازاقستان وزەندەرىنىڭ يرەلەڭدەپ اعۋ ناتيجەسىندە نەگىزگى ارنادان ءبولىنىپ قالعان كولدەر. وزەن جايىلمالارىندا ورنالاسادى.
بوگەندەر قازاقستان اۋماعىندا جەر بەتى اعىندارىن رەتتەۋ ماقساتىندا وزەن ارنالارىن بوگەۋ ارقىلى جاسالادى. ەگەر كولەمى كىشى ويىستاردى بوگەيتىن بولسا، ولاردى توعان دەپ اتايدى. بوگەندەر نەگىزىندە حالىقتىڭ قاجەتىن وتەۋ ءۇشىن جاسالادى. بوگەندەر سۋ ايدىنىنىڭ الىپ جاتقان اۋدانىنا قاراي كەلەسى بولىكتەرگە بولىنەدى: 50 كم²- گە دەيىن - كىشى، 250 كم²- گە دەيىن - ورتا، 1000 كم گە دەيىن - ءىرى، ودان ۇلكەندەرى - اسا ءىرى بوگەندەر. قازاقستاندا ءقازىر 4 مىڭداي بوگەندەر مەن توعاندار بار. الىپ جاتقان اۋدانى 10 مىڭ كم². ولاردا 90 كم3 تۇششى سۋ جينالعان. رەسپۋبليكادا ەكى وتە ءىرى، ءبىر - ءىرى جانە التى ورتا بوگەندەر بار، قالعاندارى كىشى بوگەندەر. بوگەندەردىڭ كوبى ورتالىق، وڭتۇستىك جونە شىعىس قازاقستاندا شوعىرلانعان. ولار: بۇقتىرما، قاپشاعاي، شاردارا، سامارقان، بوگەن، اقكول، مولودەجنوە، شەرۋباي - نۇرا، كەڭگىر، وسكەمەن، ت. ب. وسى ايماقتىڭ 20 بوگەنىنىڭ سۋ ايدىنى (اكۆاتورياسى) 8، 7 مىڭ كم²- ءدى (بارلىق بوگەندەردىڭ 87%) قۇرايدى، ال سۋ كولەمى 86 كم3 - دەن (بارلىق بوگەندەردىڭ 95%) ارتىق. بوگەندەردىڭ شارۋاشىلىق ماڭىزى زور. ولاردى ەنەرگەتيكالىق، ترانسپورتتىق، يرريگاسيالىق، رەكرەاسيالىق ماسەلەلەردى شەشۋدە، سپورت، بالىق اۋلاۋ باعدارلامالارىندا پايدالانادى.
IV. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ پىسىقتاۋ ( 6 مينۋت).
دەڭگەيلىك تاپسىرما ا، ۆ، س
ا.
1. قازاقستان كولدەرىنىڭ قانداي ەرەكشەلىكتەرىن بىلەسىڭدەر؟
قازاقستان كولدەرىنىڭ گەوگرافيالىق تارالۋىندا. كولدەر قازاقستاننىڭ تابيعات زونالارىندا بىركەلكى تارالماعان. اسىرەسە رەسپۋبليكانىڭ سولتۇستىك بولىگىندە كولدەر كوپ.
2. كودەردىڭ تالالۋىندا قانداي زاڭدىلىقتار بار؟
كولدەر تابيعات زونالارىنىڭ بارىندە دە بار، ءبىراق جىلۋ مەن ىلعال تەپە تەڭدىگىنە بايلانىستى ولاردىڭ ورنالاسۋى، سانى جانە سۋىنىڭ ساپاسى زوناعا تىكەلەي بايلانىستى. ىلعالى مول اۋدانداردا كولدەر كوبىرەك جانە سۋى تۇششىراق بولادى.
3. قازاقستان كولدەرىنىڭ سۋ دەڭگەيىنىڭ وزگەرۋى نەگە بايلانىستى؟
كولدەردەگى سۋ دەڭگەيى سۋدىڭ كىرىسى مەن شىعىسىنىڭ اراقاتىناسىنا بايلانىستى.
4. كولدەر قازانشۇڭقىرلارىنىڭ پايدا بولۋىنا قاراي قانداي تيپتەرگە بولىنەدى؟
قازاقستان كولدەرى قازانشۇڭقىرلارىنىڭ پايدا بولۋىنا قاراي بىرنەشە تيپكە بولىنەدى. تەكتونيكالىق، رەليكتى، مۇزدىق كولدەر، كار كولدەر، سۋففوزيالىق نەمەسە بورپىلداق جىنىستاردىڭ شوگۋى سالدارىنان پايدا بولعان كولدەر، ەسكى ارنا كولدەر.
5. وزەندەردى قانداي ماقساتتا بوگەيدى، ولاردىڭ قانداي ماڭىزى بار؟
قازاقستان اۋماعىندا جەر بەتى اعىندارىن رەتتەۋ ماقساتىندا وزەن ارنالارىن بوگەۋ ارقىلى جاسالىنادى. بوگەندەر نەگىزىنەن حالىقتىڭ قاجەتىن وتەۋ ءۇشىن جاسالادى.
6. وزدەرىڭ تۇرعان جەرلەرىندەگى كولدەر مەن بوگەندەردى اتاڭدار.
ۆ. كارتانى جانە وقۋلىق ءماتىنىن پايدالانىپ كەستەنى تولتىرىڭدار.
س. قازاقستان كولدەرىنىڭ قازانشۇڭقىرلارىنىڭ پايدا بولۋ تيپتەرى جونىندەگى كەستەنى تولتىرىڭدار.
V. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ (2 مينۋت)
1. اۋىزشا تاپسىرما. §29. كولدەر جانە بوگەندەر تۋرالى تاقىرىپتى وقىپ كەلۋ.
2. جازباشا تاپسىرما. داپتەرگە كولدەر جانە بوگەندەر تۋرالى قىسقاشا سيپاتتاما جازىپ كەلۋ.
VI. وقۋشى ءبىلىمىن باعالاۋ (2 مينۋت)
ساباققا قاتىسۋى مەن بەرگەن جاۋابىن ەسكەرە وتىرىپ باعا قويۋ.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
قازاقستاننىڭ فيزيكالىق گەوگرافياسى 8 - سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: قازاقستاننىڭ كولدەرى
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىگى: وقۋشىلارعا قازاقستان اۋماعىنداعى قانشا كول جانە بوگەندەر بار ەكەنىن، سونىمەن قاتار ولاردىڭ تارالۋ ەرەكشەلىكتەرىن ءتۇسىندىرىپ ءبىلىمىن قالىپتاستىرۋ،
دامىتۋشىلىعى: وقۋشىلارعا قازاقستانداعى كولدەر مەن بوگەندەر تۋرالى بىلىمدەرىن، قىزىعۋشىلىعىن، وي – ءورىسىن تولىقتىرىپ دامىتۋ.
تاربيەلىگى: وقۋشىلارعا سۋدى ۇقىپتى پايدالانۋعا، قورعاۋعا، ىزدەنىسكە، ءوز ويلارىن اشىق ايتا بىلۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: قازاقستاننىڭ فيزيكالىق كارتاسى، ۇلەستىرمەلى قاعازدار.
ءپانارالىق بايلانىس: بيولوگيا، حيميا.
ساباقتىڭ ءوتىلۋ بارىسى
I. ۇيىمداستىرۋ ( 2 مين)
a) وقۋشىلارمەن امانداسۋ،
b) وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ،
c) ساباققا دەگەن زەيىنىن اۋدارۋ
II. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ ( 13 مين)
1. اۋىزشا ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
2. قوسىمشا سۇراقتار ارقىلى وتكەن ساباقتى پىسىقتاۋ.
§28. الاپتار بويىنشا ءىرى وزەندەرگە سيپاتتاما
III. جاڭا ساباقتى پىسىقتاۋ ( 20 مين)
جاڭا ساباق جوسپارى:
1. جالپى شولۋ. كولدەر جانە بوگەندەر
2. تەكتونيكالىق كولدەر
3. رەليكتى (قالدىق) كولدەر
4. مۇزدىق كولدەر ءتيپى.
5. كار كولدەرى.
6. بوگەندەر
كولدەر جانە بوگەندەر
قازاقستاننىڭ كەڭ - بايتاق اۋماعىندا ءىرىلى - ۇساقتى 48 مىڭنان استام كولدەر جانە 3 مىڭعا جۋىق بوگەندەر بار. كليمات جاعدايىنا بايلانىستى كولدەردىڭ كوبى قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىنە قاراي ورنالاسقان. ولاردىڭ ىشىندە كاسپيي تەڭىزى، ارال تەڭىزى جانە بالقاش، جايسان، الاكول سياقتى ءىرى كولدەردەن باسقا، كوبى (94%) كولەمى ءبىر شارشى كيلومەتردەن كەم شاعىن كولدەر. كولدەردىڭ بارلىعى دەرلىك تۇيىق كولدەر. ولاردىڭ دەڭگەيى اۋىق - اۋىق وزگەرىپ وتىرادى. كوبىنىڭ سۋى تۇزدى، سوندىقتان تۇنبا تۇزدى بولادى، ولاردان تۇز وندىرىلەدى. قازاقستاندا اۋدانى 100 شارشى كيلومەتردەن استام 22 كول بار. ولار رەسپۋبليكاداعى كولدەردىڭ بۇكىل اۋدانىنىڭ 60%- ىن الىپ جاتىر (تابليسانى قارا). قازاقستان كولدەرىنىڭ گەوگرافيالىق تارالۋىندا ەرەكشەلىكتەر بار. ونىڭ ءبىرىنشى ەرەكشەلىگى كولدەر قازاقستاننىڭ تابيعات زونالارىندا بىركەلكى تارالماعان. اسىرەسە رەسپۋبليكانىڭ سولتۇستىك بولىگىندە كولدەر كوپ. مىسالى، سولتۇستىكتە ورماندى دالا جانە دالا زونالارىندا 25 287 كول بار، ال شولەيت جانە ءشول زونالارىندا 20 000 جۋىق كولدەر كەزدەسەدى.
كولدەر تابيعات زونالارىنىڭ بارىندە دە بار، ءبىراق جىلۋ مەن ىلعال تەپە - تەڭدىگىنە بايلانىستى ولاردىڭ ورنالاسۋى، سانى جانە سۋىنىڭ ساپاسى زوناعا تىكەلەي بايلانىستى. ىلعالى مول اۋدانداردا كول كوبىرەك جانە سۋى تۇششىراق بولادى. قۇرعاق كليماتتى اۋدانداردا كولدەر از، سۋ دەڭگەيى تومەن ءارى اعىنسىز، كوبىسى ءبىرازى تارتىلىپ قالادى، تۇزدى. جالعىز عانا اعىندى كول - جايسان كولى قازاقستاننىڭ شىعىس بولىگىندەگى قازانشۇڭقىردا ورنالاسقان. مىسالى، ورماندى دالا زوناسىندا كولەمى 1 شارشى كم - دەن استام 740 كول بار، ولاردىڭ ىشىندە تۇششى كولدەر تۇزدى كولدەردەن 6 ەسە كوپ. وڭتۇستىككە قاراي تۇششى كولدەر ازايىپ، تۇزدى كولدەر كوبەيە تۇسەدى. دالا زوناسىنىڭ سونداي 1875 كولىنىڭ تۇششىلارى تۇزدى كولدەردەن 4 ەسە، شولەيت زوناسىنىڭ 216 كولىنىڭ تۇششىلارى 1، 3 ەسە كوپ بولادى. ءشول زوناسىنداعى 142 كولدىڭ كوپشىلىگى تۇزدى بولىپ كەلەدى. جازىقتاعى كولدەردىڭ كوپشىلىگى تەڭىز دەڭگەيىنەن 100 - 350 م بيىكتىكتەگى نەوگەن جانە انتروپوگەن شوگىندى جىنىستارىنىڭ ۇستىندە ورنالاسقان. كولدەردىڭ ورنالاسۋىندا بايقالاتىن تاعى ءبىر ەرەكشەلىك — ولاردىڭ توپ - توپ بولىپ شوعىرلانۋى. كاسپيي ماڭى ويپاتى، تۇران ويپاتى جانە باتىس ءسىبىر جازىقتارىندا، سونداي - اق الاسا تاۋلى سارىارقادا جانە وڭتۇستىك - شىعىس تاۋلى ايماقتاردا دا كوپ.
قازاقستان كولدەرىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى - جاسىنىڭ ءار ءتۇرلى بولۋى. كولدەر ءار كەزەڭدە پايدا بولعان. ورماندى دالا، دالا زونالارىنىڭ كولدەرى بىرتىندەپ شوگىندى جىنىستارعا تولىپ، ولاردا وسىمدىكتەر قاپتاپ وسۋدە. شولەيت، ءشول زونالارىنىڭ كولدەرى تۇز تەز بايلاناتىن كولدەرگە اينالادى. مۇنان ءارى ول كولدەر سورعا اينالادى. ءسويتىپ، ولاردىڭ كوپشىلىگى جويىلۋدىڭ ءار ءتۇرلى دارەجەسىنە جەتكەن. قازاقستاننىڭ بيىك تاۋلى ايماقتارىنىڭ كولدەرى شىعۋ تەگىنە قاراي جاس كولدەرگە جاتادى. ولاردىڭ وزدەرى دە بىركەلكى تارالماعان، نەگىزىنەن 1400 - 2800 م بيىكتىك ارالىعىندا ورنالاسقان. ولاردىڭ سانى جوعارى جانە تومەن قاراي كەمي تۇسەدى. 1400 م - دەن تومەندە سۋ ەروزياسىنىڭ قارقىندى بولۋى كولدەردىڭ پايدا بولۋىنا مۇمكىندىك بەرمەيدى. كولدەرىندەگى سۋ دەڭگەيى سۋدىڭ كىرىسى مەن شىعىسىنىڭ اراقاتىناسىنا بايلانىستى. ولاردا سۋ بالانسى جىل ىشىندە ايتارلىقتاي وزگەرىپ تۇراتىندىقتان، دەڭگەيى ءجيى اۋىتقۋعا ۇشىرايدى قازاقستان كولدەرىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ دەڭگەيى كوكتەمگى قار ەرىگەن كەزدە كوتەرىلەدى. جاز بويى ولاردىڭ دەڭگەيى باياۋ تومەندەيدى، ءبىراق نوسەر جاڭبىرلار اسەرىنەن از ۋاقىت قايتا كوتەرىلەدى. كەيدە سۋ دەڭگەيىنىڭ شۇعىل وزگەرەتىنى سونشالىق، ءتىپتى كەيبىر تايىز كولدەر مەزگىل - مەزگىل كەۋىپ قالادى. XX عاسىردا قازاقستاندا ەڭ از سۋلى كەزەڭ 1936 - 1940 جىلدارى بولدى. سول جىلدارى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك بولىگىندەگى كولدەردىڭ 70%- ى قۇرعاپ قالدى.
قازاقستان كولدەرى قازانشۇڭقىرلارىنىڭ پايدا بولۋىنا قاراي بىرنەشە تيپكە بولىنەدى.
تەكتونيكالىق كولدەر. تومەن تۇسكەن ويىستار مەن جارىقتاردا كول قازانشۇڭقىرلارى سۋعا تولىپ، كولدەر پايدا بولادى. مۇنداي كولدەر قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك - شىعىس تاۋلارى مەن سارىارقادا كوبىرەك تارالعان. جايسان، مارقاكول، قاراسور، تەڭىز - قورعالجىڭ توبى، كوكشەتاۋ توبى (بۋراباي، زەرەندى، ت. ب.)، بۇرىنعى تەكتونيكالىق بوگەن ەسىك كولى، ت. ب. سۋ ايدىندارى وسى توپقا جاتادى.
رەليكتى (قالدىق) كولدەر ەرتەدە پايدا بولعان جازىقتارعا، ونىڭ ىشىندە كاسپيي ماڭى ويپاتىنا ءتان. سونىمەن قاتار تۇران ويپاتىنىڭ تورعاي قولاتىنداعى، بالقاش - الاكول ويىسىنداعى كەيبىر كولدەر قالدىق كولدەرگە جاتادى. قازاقستاننىڭ باستى قالدىق كولدەرى - كاسپيي مەن ارال تەڭىزدەرى. بۇلار جەر قىرتىسىنىڭ مايىسقان بولىگىندە تەكتونيكالىق كولدەر بولىپ قالىپتاستى.
مۇزدىڭ كولدەر ءتيپى. بيىك تاۋلاردا ەجەلگى مۇز باسقان اۋدانداردا كەزدەسەدى. ولارعا مورەنالىق كولدەر جاتادى. ىلە الاتاۋىنداعى ۇلكەن الماتى وزەنىنىڭ باستاۋى ۇلكەن الماتى كولى، جەتىسۋ الاتاۋىنىڭ سولتۇستىك بەتكەيىندەگى لەپسى وزەنى باستاۋ الاتىن جاسىلكول جانە ت. ب. مۇزدىق كولدەرى جاتادى.
قار كولدەرى. بيىك تاۋلاردا قار سىزىعى ماڭىندا ايازدىق ۇگىلۋ ناتيجەسىندە پايدا بولعان شۇڭعىمالاردا تارالعان. قار ويىستارىنىڭ ءپىشىنى كوبىنەسە دوڭگەلەك بولىپ كەلەدى، ولار سۋعا تولعاندا قار كولدەرى قۇرالادى. مۇنداي كولدەر وتە كوپ، ءبىراق ولاردىڭ كولەمى شاعىن بولادى.
سۋففوزيالىق نەمەسە بورپىلداق جىنىستاردىڭ شوگۋى سالدارىنان پايدا بولعان كولدەر. ولاردى دالا تاباقشالارى دەپ تە اتايدى. ءتۇبى تەگىس ويىستار سۋعا تولىپ، شاعىن كولدەرگە اينالادى. قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندە، باتىس ءسىبىر جازىعىندا مۇنداي كولدەر وتە كوپ.
ەسكى ارنا كولدەرى. قازاقستان وزەندەرىنىڭ يرەلەڭدەپ اعۋ ناتيجەسىندە نەگىزگى ارنادان ءبولىنىپ قالعان كولدەر. وزەن جايىلمالارىندا ورنالاسادى.
بوگەندەر قازاقستان اۋماعىندا جەر بەتى اعىندارىن رەتتەۋ ماقساتىندا وزەن ارنالارىن بوگەۋ ارقىلى جاسالادى. ەگەر كولەمى كىشى ويىستاردى بوگەيتىن بولسا، ولاردى توعان دەپ اتايدى. بوگەندەر نەگىزىندە حالىقتىڭ قاجەتىن وتەۋ ءۇشىن جاسالادى. بوگەندەر سۋ ايدىنىنىڭ الىپ جاتقان اۋدانىنا قاراي كەلەسى بولىكتەرگە بولىنەدى: 50 كم²- گە دەيىن - كىشى، 250 كم²- گە دەيىن - ورتا، 1000 كم گە دەيىن - ءىرى، ودان ۇلكەندەرى - اسا ءىرى بوگەندەر. قازاقستاندا ءقازىر 4 مىڭداي بوگەندەر مەن توعاندار بار. الىپ جاتقان اۋدانى 10 مىڭ كم². ولاردا 90 كم3 تۇششى سۋ جينالعان. رەسپۋبليكادا ەكى وتە ءىرى، ءبىر - ءىرى جانە التى ورتا بوگەندەر بار، قالعاندارى كىشى بوگەندەر. بوگەندەردىڭ كوبى ورتالىق، وڭتۇستىك جونە شىعىس قازاقستاندا شوعىرلانعان. ولار: بۇقتىرما، قاپشاعاي، شاردارا، سامارقان، بوگەن، اقكول، مولودەجنوە، شەرۋباي - نۇرا، كەڭگىر، وسكەمەن، ت. ب. وسى ايماقتىڭ 20 بوگەنىنىڭ سۋ ايدىنى (اكۆاتورياسى) 8، 7 مىڭ كم²- ءدى (بارلىق بوگەندەردىڭ 87%) قۇرايدى، ال سۋ كولەمى 86 كم3 - دەن (بارلىق بوگەندەردىڭ 95%) ارتىق. بوگەندەردىڭ شارۋاشىلىق ماڭىزى زور. ولاردى ەنەرگەتيكالىق، ترانسپورتتىق، يرريگاسيالىق، رەكرەاسيالىق ماسەلەلەردى شەشۋدە، سپورت، بالىق اۋلاۋ باعدارلامالارىندا پايدالانادى.
IV. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ پىسىقتاۋ ( 6 مينۋت).
دەڭگەيلىك تاپسىرما ا، ۆ، س
ا.
1. قازاقستان كولدەرىنىڭ قانداي ەرەكشەلىكتەرىن بىلەسىڭدەر؟
قازاقستان كولدەرىنىڭ گەوگرافيالىق تارالۋىندا. كولدەر قازاقستاننىڭ تابيعات زونالارىندا بىركەلكى تارالماعان. اسىرەسە رەسپۋبليكانىڭ سولتۇستىك بولىگىندە كولدەر كوپ.
2. كودەردىڭ تالالۋىندا قانداي زاڭدىلىقتار بار؟
كولدەر تابيعات زونالارىنىڭ بارىندە دە بار، ءبىراق جىلۋ مەن ىلعال تەپە تەڭدىگىنە بايلانىستى ولاردىڭ ورنالاسۋى، سانى جانە سۋىنىڭ ساپاسى زوناعا تىكەلەي بايلانىستى. ىلعالى مول اۋدانداردا كولدەر كوبىرەك جانە سۋى تۇششىراق بولادى.
3. قازاقستان كولدەرىنىڭ سۋ دەڭگەيىنىڭ وزگەرۋى نەگە بايلانىستى؟
كولدەردەگى سۋ دەڭگەيى سۋدىڭ كىرىسى مەن شىعىسىنىڭ اراقاتىناسىنا بايلانىستى.
4. كولدەر قازانشۇڭقىرلارىنىڭ پايدا بولۋىنا قاراي قانداي تيپتەرگە بولىنەدى؟
قازاقستان كولدەرى قازانشۇڭقىرلارىنىڭ پايدا بولۋىنا قاراي بىرنەشە تيپكە بولىنەدى. تەكتونيكالىق، رەليكتى، مۇزدىق كولدەر، كار كولدەر، سۋففوزيالىق نەمەسە بورپىلداق جىنىستاردىڭ شوگۋى سالدارىنان پايدا بولعان كولدەر، ەسكى ارنا كولدەر.
5. وزەندەردى قانداي ماقساتتا بوگەيدى، ولاردىڭ قانداي ماڭىزى بار؟
قازاقستان اۋماعىندا جەر بەتى اعىندارىن رەتتەۋ ماقساتىندا وزەن ارنالارىن بوگەۋ ارقىلى جاسالىنادى. بوگەندەر نەگىزىنەن حالىقتىڭ قاجەتىن وتەۋ ءۇشىن جاسالادى.
6. وزدەرىڭ تۇرعان جەرلەرىندەگى كولدەر مەن بوگەندەردى اتاڭدار.
ۆ. كارتانى جانە وقۋلىق ءماتىنىن پايدالانىپ كەستەنى تولتىرىڭدار.
س. قازاقستان كولدەرىنىڭ قازانشۇڭقىرلارىنىڭ پايدا بولۋ تيپتەرى جونىندەگى كەستەنى تولتىرىڭدار.
V. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ (2 مينۋت)
1. اۋىزشا تاپسىرما. §29. كولدەر جانە بوگەندەر تۋرالى تاقىرىپتى وقىپ كەلۋ.
2. جازباشا تاپسىرما. داپتەرگە كولدەر جانە بوگەندەر تۋرالى قىسقاشا سيپاتتاما جازىپ كەلۋ.
VI. وقۋشى ءبىلىمىن باعالاۋ (2 مينۋت)
ساباققا قاتىسۋى مەن بەرگەن جاۋابىن ەسكەرە وتىرىپ باعا قويۋ.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
استانا قالاسى، قازتۇتىنۋوداعى ساۋدا - ەكونوميكالىق
-
گەوگرافيا ءپانى ءمۇعالىمى:
