InfoHub Logo

قازاقستاننىڭ كولىك شىعارۋشى جۇيەسى ونەركاسىپتەن، جەر بولۋدەن جانە وندىرەتىن ونەركاسىپتەن كەيىنگى ماتەريالدىق ءوندىرىس سفەراسى بولىپ تابىلادى. ەكونوميكالىق تەوريا كولىكتىڭ قازىرگى قوعامدى دامىتۋداعى ورىنى مەن ءرولىن انىقتاي وتىرىپ، ونى ەڭبەكتىڭ جالپى بارلىق قۇرالى رەتىندە، ءوندىرىستىڭ جالپى شارتىنىڭ ءبىرى دەپ قاراستىرادى. كاسىپورىن ىشىندە ەڭبەك قۇرالى مەن جۇمىسشىلاردى اۋىستىرا وتىرىپ، كولىك ەڭبەكتى تەحنولوگيالىق بولۋمەن تۋاتىن بايلانىستاردى ىسكە اسىرادى. بۇل قىزمەتتەردى ىشكى وندىرىستىك كولىك ورىندايدى. وندىرۋشىلەر مەن تۇتىنۋشىلار اراسىندا ءونىمنىڭ ءار ءتۇرلى ءتۇرىنىڭ ورىنىن اۋىستىرا وتىرىپ كولىك ەڭبەكتى تەرريتوريالىق ءبولۋ ناتيجەسىنەن تۋاتىن بايلانىستاردى ىسكە اسىرادى. بۇل قىزمەتتەر اينالۋ سفەراسى كولىك قۇزىرىندا بولادى. ول ەڭبەكتى قوعامدىق ءبولۋ تاريحي پروسەسكە كىرۋ كەزىندە جەكە ءوندىرىس سفەراسىنا بولىنەدى. قازىرگى جاعدايدان اينالۋ پروسەسىندە تاسىمالداۋدى كوبىنە جالپى پايدالاناتىن كولىكتەر — تەمىر جول، تەڭىز، وزەن، اۆتوموبيل اۋە جانە ارنايى كولىكتەر (قۇبىر وتكىزگىشتەر، ەلەكتر بەرۋدىڭ جوعارى قۋاتتى جەلىلەرى جانە كاسىپورىننىڭ ماگيسترالدى قاتىناس جولدارىنىڭ تورابىمەن بايلانىستىراتىن تەمىر جول كىرىس جولدارى) ورىندايدى. كولىكتىڭ وسى تۇرلەرى جىكتەلگەن جۇيەمەن بىرگە اينالۋ پروسەسىنىڭ ماتەريالدىق نەگىزىن قۇرايدى. سونىمەن بىرگە كولىككە ونى حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ باسقا سالالارىنان ايىراتىن (دارالايتىن) كەيبىر ەرەكشەلىكتەر ءتان.

بىرىنشىدەن، كولىك جاڭا (زاتتىق) ماتەريالدىق ونىمدەردى شىعارمايدى، بىلاي ايتقاندا تەك ءوندىرىس پروسەسىنىڭ اينالۋ پروسەسى شەگىندە جالعاسۋى بولىپ تابىلادى.

ەكىنشىدەن، جۇكتەر مەن جولاۋشىلاردى تاسىمالداۋداعى كولىك ءونىمى، ياعني كولىك ءوندىرىسى پروسەسىنەن اجىراماس بولىپ تابىلادى. ونى جينامايدى، ونىڭ قورى قۇرىلمايدى.

ۇشىنششىدەن، كولىك ءونىمى شيكىزاتتان تۇرمايدى. ونىڭ وزىندىك قۇنىندا تولەم اقىنىڭ ۇلەسى ونەركاسىپپەن سالىستىرعاندا ەكى ەسە ارتىق. امورتيزاسياعا، وتىنعا جانە ەلەكتر ەنەرگياسىنا كەتەتىن شىعىن كولىكتىڭ بارلىق پايدالانۋ شىعىنىنىڭ جارتىسىن قۇرايدى.

تورتىنشىدەن، كولىكتى دامىتۋعا بولىنگەن قۇرالدىڭ اينالىمى اۋىل شارۋاشىلىعىمەن ونەركاسىپتىڭ دامۋىنا باعىتتالعان قۇرالدىڭ اينالىمىنا ۇقسامايدى. كولىك نارىعىندا جاڭا زات تۇرىندە تاۋار ەمەس، كولىك ونەركاسىبىنىڭ وندىرىستىك پروسەسى ىسكە اسادى. دەمەك، كولىك جۇيەسى جۇمىسىنىڭ تيىمدىلىگى مەن ساپاسىنا قويىلاتىن تالاپ، تەك ونىڭ نارىقتىق ونىمىنە، كولىكتىك ىس-ارەكەتىنە عانا قويىلمايدى، سونداي-اق كولىكتىك ءوندىرىس پروسەسىنە دە تىكەلەي قويىلادى.

قازىرگى جاعدايدا كولىكتىڭ دامۋى كەز — كەلگەن ەلدىڭ وندىرۋشىلىك كۇشىنىڭ وسۋىمەن جانە ونىڭ سىرتقى بايلانىستارىمەن بايلانىستى. دۇنيەجۇزىلىك جۇك تاسىمالىن جۇزەگە اسىرۋدا كولىكتىڭ جەكە تۇرلەرىنىڭ ۇلەسى شىعىس ەۋروپا ەلدەرى ءۇشىن كەلەسى سانداردى كۇرايدى: سۋ كولىگى — 23 %، جەر بەتىندەگى كولىكتەر — 64 % جانە كولىكتىڭ باسقا تۇرلەرى — 13%؛ ونەركاسىپتىك دامىعان ەلدەر ءۇشىن — 62، 27 جانە 11؛ دامۋشى ەلدەر ءۇشىن — 84، 10 جانە 6. جەر شارىنىڭ 70% تەرريتورياسىن الىپ جاتقان دامۋشى ەلدەردە جەر بەتىندەگى كولىكتىك جولدار تومەن، ول دۇنيەجۇزىلىك ينفراقۇرىلىمنىڭ 5 % قۇرايدى.

دۇنيەجۇزىندە 9800 پورت بار، ونىڭ 1000 حالىقارالىق قاتىناستا قاتىنايدى، 15950 اۋەجاي، ونىڭ 1020 — حالىقارالىق. ستاتيستيكالىق نەگىزگە سۇيەنسەك، دۇنيەجۇزىلىك جەر بەتىنىڭ 1 كم-نىڭ 8،8 مەترىن تەمىر جولدارى، 103 م اۆتوموبيل جولدارى 0،4 م ىشكى سۋ جولدارى قامتيدى. دۇنيەجۇزىنىڭ جەكە ەلى، كونتينگەنتى جانە ايماعى بويىنشا توراپتى كولىك ءىنفراقۇرىلىمىن ءبولۋ اسا بىردەي ەمەس، ال افريكادا تەمىر جول جولدارىنىڭ تىعىزدىعى بۇرىنعى سيەۆ ەلدەرىنەن گورى 15 ەسە از. بىردەي بولماۋ سەبەپتەرى — ونەركاسىپتىك دامۋدىڭ ءار ءتۇرلى دەڭگەيى جانە شيكىزات رەسۋرستارىن يگەرۋ گەوگرافيالىق جاعدايىنىڭ ەرەكشەلىگى. كولىك كەشەنى — سالالاردىڭ ەكونوميكاسىنىڭ ييفراقۇرىلىمىن قالىپتاستىرۋشىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. بۇل سالالارعا تەمىر جول، اۆتوموبيل، اۋە، قۇبىر وتكىزگىش، تەڭىز جانە وزەن (سۋ) تۋرلەرىندەگى كولىك كىرەدى. ونىڭ جاعدايىنا رەسپۋبليكامىزدىڭ حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ سالالى كەشەندەرىنىڭ دامۋى (اگرارلىق ونەركاسىپتىك، وتىن — ەنەرگەتيالىق، تاۋلى-مەتاللۋرگيالىق، قۇرىلىس جانە باسقالارى)، ەكونوميكا سالالارىنداعى ءوزارا بايلانىستى قامتاماسىز ەتۋ، ءوندىرىس تۇرلەرى مەن تەرريتوريالىق كەشەندەر تاۋەلدى. رەسپۋبليكادا كولىكتىڭ ءبىرشاما ديناميكالىق دامۋى وتكەن ءجۇز جىلدىقتىڭ 70-80ء-شى جىلدارىندا بولدى. تمد ەلدەرىندە 1990 جىلى باستالعان ەكونوميكالىق قۇلدىراۋ بارلىق كولىك تۇرلەرى ءۇشىن تاسىمالداۋ كولەمىنىڭ جالپى تومەندەۋىنە اكەپ سوقتى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتىنە سايكەس ستاتيستيكا بويىنشا 2002 جىلدا كولىكتىڭ بارلىق تۇرىندەگى جۇك اينالىمىندا تەمىر جول كولىگىنىڭ ۇلەسى 56،9% قۇرادى؛ قۇبىر وتكىزگىش كولىگى — 27 %؛ اۆتوموبيل — 16%؛ اۋە — 0،02% جانە وزەن كولىگى — 0،02%. نەگىزگى مۇنداي قاتىناس قازاقستان ونەركاسىبى ءوندىرىسىنىڭ ىشكى زاتتىق قۇرىلىمىمەن تۇسىندىرىلەدى. تاسىمالداۋعا بەرىلەتىن نەگىزگى تاۋارلىق ءونىم جالپى ۇيىلەتىن جانە قۇيىلاتىن جۇكتەردەن تۇرادى: كومىر، استىق، مۇناي، كەن، مينەرالدى تىڭايتقىش جانە ت.ب. وسى ونىمدەردى اۆتوموبيل كولىگىمەن تاسىمالداۋ ءتيىمسىز. سونىمەن قاتار، اۆتوموبيل كولىگىمەن جۇك اينالىمىن باعالاۋ مەن ستاتيستيكالىق ەسەپكە الۋدىڭ قيىندىعىنان ۇلەستى ءبولۋدىڭ كەيبىر جىبەرىلگەن قاتەلىكتەردى ەسكەرۋ قاجەت.

قازاقستان كولىگىنىڭ ماگيسترالدى تۇرلەرى كەلەسى ەرەكشەلىكتەرمەن سيپاتتالادى

تەمىر جول كولىگى:

- جول مەن تاۋلىك ۋاقىتىنا، كليماتتىق جاعدايىنا تاۋەلسىز جۇك جانە جولاۋشىلار تاسىمالىنىڭ تۇراقتىلىعى؛

- جول ارى وتكىزۋ جانە تاسۋ قاسيەتى؛

- جۇكتەردى تاسىمالداۋدىڭ سالىستىرمالى جوعارى ەمەس وزىندىك قۇنى؛

- كوپتەگەن جۇكتەردى ۇلكەن جانە ورتاشا قاشىقتىقتا تاسىمالداۋداعى جوعارى تيىمدىلىگى.

تەمىر جولدى سالۋعا ۇلكەن كاپيتالدى سالىم قاجەت. بۇل كاپيتالدى سالىم جۇك جانە جولاۋشىلار اعىنىن ءبىرشاما شوعىرلانۋىندا ورىنىن تولتىرادى.

اۆتوموبيل كولىگى:

- جۇكتى جەتكىزۋ جىلدامدىعى مەن مانيەۆرلىگى تەمىر جولمەن سالىستىرعاندا ءبىرشاما جوعارى؛

- جۇكتەردى جونەلتۋشى قويماسىنان الۋشى كويماسىنا دەيىن تيەپ-تۇسىرۋ وپەراسياسىز-اق جەتكىزۋ مۇمكىندىگى؛

- تاسىمالداۋدىڭ جۇيەلىلىگى مەن جاقسى مانيەۆرلىگى (جىلدامدىعى)، ەڭ كىشى جۇك جونەلتكىشتەردى قوسا وتىرىپ، جۇكتىڭ از پارتياسىن جەتكىزۋ قابىلەتى.

- الىس ەمەس قاشىقتىقتا از جولاۋشىلار جانە جۇك اعىنىن يگەرۋدەگى كاپيتالدى سالىمنىڭ تەمىر جول كولىگىمەن سالىستىرعاندا ازدىعى.

اۆتوموبيل كولىگىندەگى جۇك جانە جولاۋشىلار تاسىمالىنىڭ وزىندىك قۇنى تەمىر جولدان قاراعاندا جوعارى.

قۇبىر وتكىزگىش كولىگى:

- تابيعي-كليماتتىق جاعدايعا تاۋەلسىز جۇمىس رەجيمىنىڭ تۇراقتىلىعى،

- تاسىمالداۋدى باسقارۋ رەجيمى مەن ونى پايدالانۋ قاراپايىمدىلىعى، ياعني دۇرىسىن ايتقاندا تاسىمالداۋ جانە تيەپ-تۇسىرۋ وپەراسيالارى ءبىرتۇتاس پروسەسكە بىرىككەن.

- وپەراسيانى مەحانيكالاندىرۋ جانە اۆتوماتتاندىرۋدىڭ جوعارى دارەجەسىنە بايلانىستى ەڭبەكتىڭ جوعارى ونىمدىلىگى.

- مۇناي مەن مۇناي ونىمدەرىن قوتارۋدىڭ وزىندىك كۇنىنىڭ تومەندىگى؛

- ءبىر تاسىمالداۋعا كاپيتال سالىمىنىڭ باسقا كولىك تۇرلەرىمەن سالىستىرعاندا ازدىعى.

قۇبىر وتكىزگىشتەرى كولىكتىڭ ۋنيۆەرسالدى ءتۇرى بولىپ تابىلمايدى، ويتكەنى ونىمەن تەك سۇيىق جانە گاز ءتارىزدى جۇكتەر قۇيىلادى.

اۋە كولىگى:

- جىلدامدىعى ۇلكەن جانە جۇكتەر مەن جولاۋشىلاردى جەتكىزۋدە از ۋاقىت كەتەدى.

جۇكتەردى اۋە كولىگىمەن تاسىمالداۋدىڭ وزىندىك قۇنى وتە جوعارى. ونىڭ كەمشىلىگى: جوعارى ەنەرگيا سىيىمدىلىعى، اۋا رايىنا تاۋەلدىلىگى، گاباريتى مەن تاسىمالداناتىن جۇكتىڭ سالماعىنىڭ شەكتەلۋى

سۋ (وزەن) كولىگى:

- تەرەڭ سۋ وزەندەرىندە جوعارى تاسىمالداۋ قابىلەتى جانە تاسىمالداۋداعى وزىندىك قۇننىڭ جوعارى ەمەستىگى، اسىرەسە، كوپ جۇكتەردى تاسىمالداۋدا (سالداعى اعاشتار، مۇناي قۇياتىن كەمەدەگى مۇناي)؛

- تومەنگى مەنشىكتى كاپيتالدى شىعىندار، مەتال مەن وتىن شىعىنى. وزەن كولىگىنىڭ كەمشىلىگى: وزەن اعىسى باعىتىنىڭ نەگىزگى جۇك اعىنىمەن سايكەس كەلمەۋى؛  ءبىر  جىل  ىشىندەگى  تاسىمالداۋدىڭ تۇراقسىزدىعى جۇيەلى ەمەستىگى؛ تەمىر جول كولىگىمەن سالىستىرعاندا ونىڭ جۇكتى جەتكىزۋ جىلدامدىعى تومەن؛ جۇك قوزعالىسى جولىنىڭ باسقا كولىك تۇرلەرىنە قاراعاندا ۇلكەندىگى.

كورسەتىلگەن كولىك تۇرلەرى جۇك جانە جولاۋشىلار تاسىمالداۋ نارىعىندا ءوزارا باسەكەلەس. ايتالىق، كۇبىر وتكىزگىش پەن تەمىر جول كولىكتەرى مۇناي مەن مۇناي ونىمدەرىن تاسىمالداۋدا بىر-بىرىمەن باسەكەلەس؛ تەمىر جول مەن اۆتوموبيل كولىكتەرى جاپپاي ءۇيىندى جۇكتەردى قوسپاعانداعى جۇكتەردىڭ بارلىق نومنەكلاتۋراسىن تاسىمالداۋدا باسەكەلەس.

تەڭىزگە گەوگرافيالىق جاعدايدا شىعا المايتىن كەمە جۇزەتىن وزەندەر مۇمكىن ەمەس سۋ تاسىمالداۋدى جۇزەگە اسىرادى. سونداي-اق قازاقستان جەرىنىڭ كەڭ-بايتاقتىعىنان ونىڭ اۆتوجول ينفراقۇرىلىمىنىڭ دامۋىنان اۋە كولىگىنىڭ تومەنگى تەحنيكالىق جابدىقتالۋى جانە قۇبىر وتكىزگىش كولىگىنىڭ قارقىندى دامۋىنا قاراماستان، مىنە ەلىمىزدە ءجۇز جىلدان استام حالىقتى جاپپاي تاسىمالداۋ جانە جۇكتەردىڭ ورىن اۋىستىرۋىنىڭ نەگىزى قۇرالى بولىپ تەمىر جول تابىلادى. ول ۋنيۆەرسالدى جانە ارزانشىلىققا قاتىستى.

قازىرگى زاماندا تەمىر جول كولىگىنىڭ ماقساتى: از شىعىنمەن جولاۋشىلار مەن جۇك تاسىمالداۋداعى ەكونوميكانىڭ قاجەتتىلىگىن ماكسيمالدى قاناعاتتاندىرۋ. سونىمەن قاتار ءوزىنىڭ ماقساتىن ورىنداۋدى باعالاۋدىڭ ايتارلىقتاي ماڭىزدى كريتەرياسى تەك كولىك قىزمەتىنىڭ قۇنى ەمەس جانە ونىڭ ساپاسى بولادى. ونىڭ ساپاسى ءۇش نەگىزگى كورسەتكىشتەردەن قۇرالادى: قوزعالىس قاۋىپسىزدىگى جانە جۇكتەردىڭ ساقتالۋى؛ جەتكىزۋ جىلدامدىعى؛ قىزمەت كورسەتۋ دەڭگەيى (سەرۆيس).

---