شوقان ءۋاليحانوۆ - پۋبليسيست
ءبىز شوقان ءۋاليحانوۆتى اعارتۋشى، گەوگراف جانە تاريحشى رەتىندە بىلەمىز. الايدا، شوقاننىڭ پۋبليسيستيكالىق قىرىن دا ايتپاي كەتۋ مۇمكىن ەمەس. اجەسىنىڭ ارقاسىندا شوقان ءۋاليحانوۆ بالا كەزىنەن قازاق اڭىز – اڭگىمەلەرىمەن، ماقال – ماتەلدەرىمەن سۋسىنداپ ءوستى. قازاق اۋىز – ادەبيەتىن جەتىك بىلگەن تۇلعالاردىڭ ءبىرى بولدى. ول كىشكەنتاي كەزىنەن وقىپ، ءبىلىمىن جەتىلدىرە ءتۇستى. سونىڭ ارقاسىندا ءوزىنىڭ جان – جاقتىلىعىن كورسەتتى. سول كەزەڭدە قازاق حالقىنىڭ جاعدايى وتە اۋىر بولعان ەدى. حالىقتىڭ جاي-كۇيى شوقاندى قاتتى الاڭداتتى. وسى تۇستا ءوزىنىڭ ءبىراز پۋبليسيستيكالىق ماقالالارىن جاريالاعان بولاتىن. ماقالالارىندا حالىقتىڭ مۇددەسىن قورعاپ، ادىلەتتىلىك ءۇشىن كۇرەستى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وزبىر ساياساتىن سىنعا الدى. 1864 جىلى قازاقستاندا رەفورما ىسكە استى. سول كەزدە شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ « سوت رەفورماسى» اتتى ماقالاسى دۇنيەگە كەلدى. بۇل ماقالادا وسى رەفورمانىڭ قۇرىلىسى سىنالىپ، حالىقتىڭ پىكىرىمەن ساناسپاي، بيلەر مەن سۇلتانداردىڭ قولداۋى بويىنشا جاسالعانى اشكەرەلەندى. ول بيلەردى سايلاۋ ءتارتىبىن قولدامادى. سەبەبى، پاراقورلىققا، ساتىپ الۋشىلىققا جانە جولسىزدىقتىڭ كۇشەيۋىنە اكەپ سوقتىرادى دەپ ەسەپتەدى. «ساحاراداعى مۇسىلمانشىلىق» دەگەن ماقالاسىندا ايەل تەڭدىگى ماسەلەسىنە كوڭىل بولەدى. بالالاردىڭ تۋىلماي جاتىپ اتاستىرىلۋى، امەڭگەرلىك سالتىن، كىشكەنتاي قىزداردى قالىڭ مالعا ساتۋ سەكىلدى اۋقىمدى پروبلەمالاردى كوتەرەدى. شوقان ادامنىڭ جەكە قۇقىعىنا ەشكىمنىڭ قول سۇعۋعا قاقىسىنىڭ جوقتىعىن ناقتى جازىپ كەتتى. «قازاقتار قىزدارىن كامەلەتكە تولماي كۇيەۋگە بەرمەيتىن بولسىن، اتا – انالارى وزدەرىنىڭ بالالارىن تۇرمىسقا شىعۋعا، ۇيلەنۋگە كۇشتەمەيتىن بولسىن» دەپ ۇسىنىس ەنگىزگەن بولاتىن. ول «قىرعىزدار تۋرالى»، «قازاقتاردىڭ قونىسى تۋرالى» ماقالالارىندا كوشپەلى حالىقتىڭ باستى بايلىعى – مال شارۋاشىلىعى ەكەنىن جانە وسى كاسىپ ارقىلى ەكونوميكانى كوتەرۋ ەڭ جاقسى ءادىس بولاتىنىن جازىپ وتەدى. سونىمەن قاتار، پاتشا ۇكىمەتى جەردى بولگەندە قونىس اۋدارىپ كەلگەن ورىس شارۋالارى مەن كوشپەلى قازاقتارعا ءتيىمدى بولاتىن جاعىن ەسكەرتۋدى تالاپ ەتكەن بولاتىن. ول بارلىق قازاق حالقى بىرتە-بىرتە ەگىنشىلىكپەن اينالىسىپ، ارتىنشا جارتىلاي كوشپەلى، كەيىن وتىرىقشى ەل بولاتىنىنا سەندى. قورىتا كەلە، قيلى كەزەڭدەگى قازاق حالقىنىڭ جاعدايىن ويلاپ، پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى شىعىپ، سىناپ وتىرعان تۇلعالاردىڭ ءبىرى – شوقان بولدى. ول قازاق حالقىن قاي جاعىنان بولسىن جەتىلدىرىپ، بيىك دارەجەگە كوتەرگىسى كەلدى. ءوزىنىڭ ۇلەسىن قوسىپ، سول ماقساتقا ءبىرتابان جەتكىزدى دەپ ويلايمىن. وزىندىك ويىپ الار ورىن بار شوقان ءۋاليحانوۆ – قازاق حالقىنىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جارىق جۇلدىز.
ايتمولدانوۆا ارۋجان
You Might Also Like
-
قازاق حالقى ەجەلدەن قىز بالانى، ايەل زاتىن سىيلاپ، ايالاپ وسىرگەن. ەل بيلەگەن حان، حالىقتى اۋزىنا قاراتقان باتىر بولسىن — ءبارى دە اقىل يەسى ايەلدىڭ سوزىنە توقتاعان؛ ايەلمەن رەتتى جەردە كەڭەسىپ...
