قازاقتىڭ كوركەم ادەبيەتى تۋرالى
كوركەم ادەبيەت تۋرالى سوڭعى كەزدەردە باسپا جۇزىندە تۇرلىشە سوزدەر جازىلىپ ءجۇر. ءبىراق جازۋشىلاردىڭ كوبىنىڭ سوزدەرىن قادالىپ وقىپ قاراعاندا، ادەبيەتكە دۇرىس باعا بەرە المايتىندىعى كورىنەدى. ارينە، ول تاڭقالارلىق ءىس ەمەس. اركىم ءار نارسەگە ءوز بازارىنىڭ نارقىمەن باعا بەرمەك. تۇرمىستىڭ ءتۇرلى جۇيەسىنە، ونىڭ ىشىندە ادەبيەتكە، جالعىز-اق ماركس قاعيداسىن، ەڭبەكشى تاپ جولىن تۇتىنعان (پرولەتاريات، جارلى، كەدەي، قارا شارۋانىڭ ءبارىن ءبىر سوزبەن: ەڭبەكشى تاپ دەيمىن) ادام عانا دۇرىس باعا بەرە الادى.
ايتپەسە كەز كەلگەن، قولىنا قالام الىپ، سوزدەرىن ەپتەپ سىرلاعان بولىپ جازا بەرگەن كىسى، تۇرمىستىڭ ءتۇرلى تۇيىندەرىن، ونىڭ ىشىندە ادەبيەت ءتۇيىنىن دۇرىس شەشە المايدى. قازاقستانداعى قازاقشا ءسوز جازا «بىلەمىز» دەۋشىلەردىڭ كوبى «الاش» اۋرۋلى، نەشە جىل «الاش» اۋرۋى جايلاعان ادامدار. احمەتتەر جانە ولاردىڭ ەرىندەرىن جىمىرىپ شىرت تۇكىرگەندەرىن ءبىر «ادەمى ونەگە» ءبىلىپ جۇرگەندەر، مۇنداي كەسەلدى ادامدار تۇرمىس جۇيەلەرىنە تۇسىنە المايتىندىعىن تاريحتىڭ ءوزى ايقىن كورسەتكەن. مىنە، بۇل كۇنگەشە، ءبىزدىڭ ادەبيەت مايدانىمىزدا وسىندايلاردىڭ سانى كوپ بولىپ كەلدى. سوڭعى كەزدەگى ادەبيەت تۋرالى جازىلعان سوزدەردىڭ كوبىن وسىنداي «ازاماتتار» جازىپ كەلدى. سوندىقتان وسىنداي ەسكى كەسەلدى ادامدار ادەبيەت تۋرالى سىن جازعاندا «نەگە ولاي جازعان؟» دەپ تاڭىرقاۋعا بولمايدى. «قۇزعىن قارلىعاش بولا الا ما؟..» تۋرالى ءسوز جازعانداردىڭ ءارقايسىسىنىڭ سوزدەرىن بولشەكتەپ تەكسەرىپ كورەرمىز، ءازىر ادەبيەتتىڭ جالپى جايىن ايتايىق.
قازاق ادەبيەتى قالاي تۋىپ، قالاي ءوسىپ، كىمنەن ۇلگى الىپ كەلەدى؟
قازاققا حات ۇيرەتكەن — مۋحاممەد دىنشىلەرى، شەتتەن كەلگەن مۇسىلمان ساۋداگەرلەر، نوعاي مولدالار، وزبەك يشاندار. سوندىقتان قازاقتىڭ كوركەم جازبا ادەبيەتى تۋعاندا، نۇسقاسى سول ۇيرەتۋشىلەرىنە تاراتۋشى مولدالاردان، يشانداردان تاراعان «سوپى الديار»، «سىپاتىڭ عاجيزين»، «حيكمەت» ءتارىزدى ولەڭ-جىر كىتاپتار بارلىق قازاق اۋىلدارىندا اپتيەكتەن سوڭ وقىلاتىن «ۇلگى»، «عيبرات» كىتاپتارى بولدى.
سانالىل قالقى عابىراۋ اپلەك،
ياراتتى قاتەريدان كاۋھارى پاك،
سالاۋات يۋنى تۇگتى مۇعاپلاق،
جاھانا حۇكىمى كورسەتتى مۇتاللاك.
«سەگۋ بۋتى دۋرانىڭ» ءسوز سىپاتى،
سىپات زاتى ەمەس دۇرعايرى زاتى...»
«بيسميللا» دەن بايان ءيلاي حيكمات ايتىپ،
تالبىلارعا ءدۇررى گاۋھار شاشتىپ مانا،
ريازاتنى قاتىعى تارتىپ، قانلار يۋتىپ،
ءمون داپتەرى ءسانى ءسوزىن اشتىم مانا؟!! —
دەگەن وزبەك يشانداردىڭ ءمۇريتى، مولدالار ۇيرەتكەن جىرلار ءالى دە جادىمىزدا.
بەرى كەلە تۇرمىستىڭ وزگەرۋىنە قاراي، نوعاي حالقى مادەنيەت رەتىندە تالپىنا باستاپ، ۇلتتىق سەزىمى زورايدى... قازاق تۇرمىسىنىڭ، قازاق شارۋاسىنىڭ دا وزگەرۋىنە قاراي جانە 1905 جىلعى توڭكەرىس دۇمپۋىمەن قازاق ادەبيەتى دە ازدان بولسا دا ۇلتتىق رۋحىمەن وسە باستادى. ۇلگىسى ەندى مۇلدە نوعاي مەن ورىس ادەبيەتى بولدى. ماسەلەن ءمىرجاقىپتىڭ «ويان قازاعىنداعى» «قازاقتىڭ قانداي ەدى ماعيشاتى... ماعريپاتى، راقاتى» دەگەندەرى، «اپەندىم» دەگەندەرى. ماعجاننىڭ «شولپانىنداعى» توقايەۆتى ەلىكتەپ جازعاندارى بۇعان دالەل. ارينە، قازاق ورىسقا باعىنعان سوڭ-اق وزبەك، نوعايمەن قاتار، قازاق ادەبيەتى ورىس ادەبيەتىنەن دە ۇلگى-نۇسقا الا باستاعان، بىرتە-بىرتە ورىس مادەنيەتى قازاق حالقىنا جايىلعان سايىن ورىس ادەبيەتىنەن ۇلگى الۋ كۇشەيگەن. كەلە-كەلە ورىس ۇكىمەتى قازاقتىڭ تۇرمىس بيلىگىن الىپ، ورىس مادەنيەتى ۇستەمدىگىن زورايتىپ، وزبەك نوعاي مولدالارىن تىقسىرىپ، قازاق اراسىنان تايدىرا باستاعان. ورىسقا الدىمەن جاناسقان قازاقتىڭ بيلەرى، اق سۇيەك دۇمدىلەرى بولعاندىقتان، ورىس ادەبيەتىنەن ەڭ الدىمەن اباي تارىزدىلەر نۇسقا العان، قازىرگى قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلگىسى — ورىستىكى.
قازاق ادەبيەتىندە ءقازىر نەشە ساياسي بەت بار
قازاق ادەبيەتىنىڭ ماڭىزى قانداي ەكەنىن بۇل جەردە ايتا باستاساق ءسوز سوزىلىپ كەتەدى. ءسوزدى سوزباي، قازاق ادەبيەتىنىڭ ساياسي بەتتەرى نەشەۋ ەكەنىن ايتايىن. قازاق ادەبيەتىندە ءقازىر ەكى ساياسي ايقىن بەت بار. ءبىرى — بايشىل، ۇلتشىل، ءبىرى — ەڭبەكشىل، تاپشىل. بايشىل، ۇلتشىل بەتتى ادەبيەتشىلەر، ماسەلەن: احمەت، ءمىرجاقىپ، ماعجان، ءاليحان جانە باسقالار.
ەڭبەكشىل، تاپشىل بەتتى ادەبيەتشىلەر، ماسەلەن: راقمەتجان، ءسابيت، بەيىمبەت، سابىر، سامات، سىنشى رەتىندە: ءابدىراحمان، قامزا، عابباس جانە باسقالار.
جانە ادەبيەتتىڭ بۇل ەكى ايقىن بەتتى جازۋشىلارىنىڭ اراسىندا بىرەن-ساران شورە-شورە جازۋشىلار بار. بۇلاردا ايقىن بەت جوق. كەيدە و جاققا، كەيدە بۇ جاققا اۋىسىپ جۇرەدى. ءبىراق بۇل ازعانتاي شورە جازۋشىلار جىل ساناپ ەڭبەكشى تاپ جاعىنا ويىسىپ كەلەدى. اسىرەسە، وسى كۇنى، ابدەن ەڭبەكشى تاپ جولىنا تۇسكەن، شەبەر اقىن ءماجيت. ارينە بۇلار ەندى مۇلدە ەڭبەكشى تاپ جاعىنا ايقىندالىپ شىقپاق. ەڭبەكشى تاپ وسىگى، ەكپىندەپ كەلە جاتقان تاپ. ءوسىپ ەكپىندەپ كەلە جاتقان جانا كۇش تالايدى ەرتىپ، ىلەستىرىپ اكەتپەك، قازىرگى قازاق ادەبيەتىنىڭ ەڭبەكشى تاپ بەتتى جازۋشىلارىنىڭ كوبى سونداي ىلەسىپ كەتكەندەردەن قۇرالعاندار. قازىرگى ەڭبەكشى تاپ بەتتى جازۋشىلارىمىزدىڭ بىرەن-سارانى عانا وكتيابردى جاساسقاندار، وكتيابردەن باستاپ جاقسى-جامان بولسا دا جول سالعاندار. ال ءبىرازى وكتيابر تولعاعىنان تۋعاندار. ماسەلەن: ءسابيت، ولگەن شولپان قىز جانە باسقالار.
ال كوبى اۋەلدە وكتيابردى ماقۇلداماي، وكتيابرگە سەنبەي، سوڭىنان وكتيابر امىرىنە مويىنسۇنىپ كەلگەندەر. جانە بۇلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى اۋەلدە وكتيابرگە قارسى ارەكەت قىلعاندار، ءبىرى وكتيابرگە اۋەلدە قاتىسپاي، شەتتەن قاراپ قالعاندار، ءبىرى ءا دەگەندە وكتيابرگە تۇسىنبەي قالىپ، تەرىس ىزگە ءتۇسىپ كەتىپ بارىپ، تۋرا جولعا كەلگەندەر. مىنە، ەڭبەكشى تاپ بەتتى قازىرگى جازۋشىلارىمىزدىڭ دەنى وسىنداي، سوقىر سوقپاق شارعا ءتۇسىپ، ءبىراز قاڭعىراقتاپ كەلىپ ءتۇزۋ داڭعىلعا كەلگەندەر. ەڭدى ەڭبەكشى تاپ وسكەن سايىن جازۋشىلارى دا كوبەيمەك.
قازاق ادەبيەتىنىڭ سىنشىلارى كىم، كىمگە قانداي ادەبيەت ۇنايدى، قانداي بەتتى ادەبيەت ۇستەم بولىپ كەلدى
قازاق ادەبيەتىنىڭ كوركەم ءسوز جازۋشىلارى قانداي بولسا، سىنشىلارى دا سونداي. جازۋشىلارىنىڭ قاي بەتتەگىسى كوپ بولسا، بۇل كۇنگەشە سىنشىلارىنىڭ دا سول بەتتەگىسى كوپ. جازۋشىلارىنىڭ قاي بەتتەگىسى كوپ وقىعان، كوپ تاجىريبە العان، كوپ ۇستارعان بولسا، سىنشىلارىنىڭ دا سول بەتتەگىسى كوپ وقىعان، كوپ تاجىريبەلى، كوپ ۇستارعان.
ال بۇلاي بولعاندا، ۇلتشىل-بايشىل بەتتى جازۋشىلار، سىنشىلار كوپ وقىعان، كوپ تاجىريبەلى، كوپ ۇستارعان. جانە سولاردىڭ سانى كوپ.
مىنە، سول سەبەپتى، سوڭعى بىر-ەكى جىلعا دەيىن قازاق ادەبيەتىندە ۇلتشىلدىق، بايشىلدىق بەت زور بولىپ، ۇستەم بولىپ كەلدى. جانە ولارعا كەيبىر گازەت، جۋرنالدارىمىزدا («اق جول»، «سانا»، «شولپان»، «جانا مەكتەپ»، ىسماعۇل تۇسىنداعى «ەڭبەكشى قازاق»، تاعى باسقالار) ورىندى بۇرىنىراق بەرىپ كەلدى. ارينە، بۇلاي بولدى دەۋ ۇيلەسپەيتىن اڭگىمە ءتارىزدى. ءبىراق، قايتەسىڭ! راسىندا سولاي بولدى. بۇل قالاي؟
بۇلاي بولۋدىڭ ءمانىسى: سوڭعى جىلدارعا دەيىن قازاق وقىعاندارىنا قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلتشىل-بايشىل بەتتىسى ۇناپ كەلدى. كوممۋنيست پارتياسىنان تىس قازاق وقىعاندارى بىلاي تۇرسىن، ۇلتشىل-بايشىل بەتتى ادەبيەت اۋەلى كوممۋنيست قازاقتاردىڭ وزدەرىنە ۇناپ كەلدى. ودان قالا بەرسە، كوممۋنيست قازاقتاردىڭ وزدەرىنە، اۋەلى وكتيابردى ماقۇلداماي، وكتيابرگە سەنبەي، سوڭىنان ابدەن وكتيابر جەڭىپ بولعان سوڭ مويىنسۇنىپ كەلىپ سوۆەتشىل بولعان جازۋشىلاردىڭ جازعاندارى ۇنادى.
نەگە بۇلاي؟
ءان، كۇي، كوركەم ادەبيەت جانە وسىنداي زاتتار ساياساتتىڭ ارتىندا جۇرەدى. ادامنىڭ قۇلقىن، ساناسىن تارام-تارام قىلسا، تىزبەكتەپ بۋناقتاساق، سونىڭ ەڭ الدىڭعى بۋناعىندا ساياسات بولادى دا، ەڭ ارتقى جاعىندا ءان، كۇي، كوركەم ادەبيەت، كوركەم شەبەرلىك بولادى. بۇل تاريحتىڭ تاجىريبەسىنەن شىققان قاعيدا.
سول سەبەپتى ءبىزدىڭ وقىعانداردىڭ قۇلىقتارى، سانالارى ۇلتشىل-بايشىلدىقتان ابدەن تازارا قويعان جوق. بۇل ءبىر.
ەكىنشى، ءبىزدىڭ كوممۋنيست بولعان قازاق وقىعاندارىنىڭ كوبى، الدەنەشە سوقىر سوقپاقتارعا، «توقسان جولدىڭ تورابىنا» ءتۇسىپ، تالاي رەت بۇراڭداي ءجۇرىپ تۋرا جولعا كەلگەندەر. سول سەبەپتى بۇل رەتتەگى جولداستاردىڭ باستارىنان كەشىرگەن تالاي قاتەلەرى بولدى. ارينە، ءتۇرلى قاتەلەردىڭ ىشىندە ادەبيەت رەتىندە دە ەداۋىر قاتەلەرى بولىپ كەلدى.
ءۇشىنشى، ءبىزدىڭ كوممۋنيست بولعان قازاق وقىعاندارىنىڭ ءبىرازى اۋەلى وكتيابردى ماقۇلداماي، وكتيابرگە سەنبەي، كەيبىرەۋلەرى ءتىپتى قارسى ارەكەت ەتىپ، ابدەن وكتيابر جەڭگەن سوڭ ونىڭ امىرىنە مويىنسۇنىپ كەلىپ، كوممۋنيست پارتياسىنا كىرگەندەر. مۇندايلاردىڭ ىشىندە كۇنى ءۇشىن جۇرگەندەر دە جوق دەۋگە بولمايدى. تاريحتان بەلگىلى، ۇكىمەت تىزگىنىن قولىنا الىپ وتىرعان پارتيادا بۇل بولادى. مىنە وسى جوعارعى سەبەپتەرمەن مۇندايلار وزدەرىمەن بىرگە بولعان جازۋشىلاردىڭ جازعانىن عانا وتە ۇناتادى. بۇل تىرشىلىكتىڭ ءبىر زاڭى. ءار نارسەگە اركىم ءوز بازارىنىڭ نارقىمەن باعا بەرەدى. اركىمنىڭ ءوز قىشىعان جەرىن تاپقان قول سۇيكىمدى بولادى. اركىم ءوز بالاسىن سۇيكىمدى كورەدى. بۇل كۇنگەشە جاساپ كەلگەن تىرشىلىكتىڭ تاجىريبەسى وسىلاي. قارا قارعا بالاسىن «اپپاعىم!» دەپ سۇيەدى. كىرپىكشەشەن بالاسىن «جۇمساعىم!» دەپ سۇيەدى. پارتيانىڭ قايناعان مىس قازانىندا بىرەۋ مەن بىرەۋ تالاسقاندا پارتيانىڭ ساياساتىنا قولايسىز ءىس قىلعاندى مىنەپ، قالجىڭ، كەلەكە، ازداعان جىر قىلىپ جازاتىن دەميان بەدنىيدى كوممۋنيست پارتياسى ۇناتادى. ولەڭدى «شەبەر ورنەكپەن» جازاتىن ەڭبەكشى تاپقا زيانى بولماسا، پايداسى تيمەگەن بالمونتقا، اندرەي بەلىيعا ايىرباستارمىز با؟ كەيبىر كوممۋنيست بولىپ جۇرگەندەر دارىپتەپ قويمايتىن جۇماباي ۇلىنا، جازۋى شەبەر بولماسا دا ءسابيتتى ايىرباستار ما؟ بۋىنى قاتىپ قالعان ساۋساقتارىمەن ءوز اتىن ارەڭ جازاتىن ۋگاردى قىتايدىڭ جان زولينىنا، «الاشوردانىڭ» الەكەسىنە ايىرباستارمىز با؟
مىنە، ءبارى وسىنداي. مۇنى ايتقاندا، مەن ءار تاپتىڭ ءوزىنىڭ جازۋشىلارى قانداي بولسا دا وزىنە بولا بەرەدى دەپ وتىرعانىم جوق. ارينە ءار تاپقا دا ءوز جازۋشىلارىنىڭ وتە شەبەر بولا بەرۋى كەرەك. بۇل اشەيىن مىسال عوي.
پارتيانىڭ اندا-ساندا تاك-تاك دەۋىمەن عانا جونگە ءجۇرىپ وتىرعاندىعى بولماسا، جوعارعى ايتىلعان سەبەپتەرمەن: وقۋشى جانە سىن بەرۋشى جۇرتتىڭ ەداۋىرى ۇلتشىل-بايشىل بەتتى ادەبيەتتى دارىپتەپ كەلدى. ارينە، بىرەۋلەر — ەپپەن، نەشە ءتۇرلى بۇركەۋمەن، بىرەۋلەر — ايقىن.
قازاقتىڭ كوركەم ادەبيەتىنىڭ بولاشاعى كىمدىكى
قازاقتىڭ كوركەم ادەبيەتىنىڭ بولاشاعى ەڭبەكشى تاپتىكى. ەڭبەكشى تاپ ۇكىمەتى نىعايعان سايىن ەڭبەكشى تاپ پارتياسىنا كىرۋگە سۇرانۋشى، سوۆەت قۇرىلىسىنا قاتىسۋشىلار كوبەيىپ كەلەدى. 1917 جىل بولشيەۆيكتەردى كەكەتىپ سوگۋشىلەر، ەندى بولشيەۆيكتەر باسقارعان ەڭبەكشى تاپ ۇكىمەتى كۇشەيگەن سايىن بولشيەۆيك پارتياسىنىڭ ىقپالىنا جۇگىرۋدى كوبەيتىپ كەلەدى. جانە جىل سايىن ەڭبەكشى تاپتىڭ ءوزى ونەر-بىلىم ۇيرەنىپ، بالالارىن وقىتىپ جارىققا شىعىپ كەلەدى. بار جازۋشىلارى ءوسىپ كەلەدى. جىل سايىن ەڭبەكشى تاپ وقىعاڭدارى ءار ءتۇرلى جايدى ايىرا تانىپ، جەتە باعا بەرە بىلەتىن بولىپ كەلەدى. مىنە، سونىمەن بارىپ، ۇلتشىل-بايشىل جازۋشىلاردى جانە ولاردى دارىپتەپ كوتەرمەلەۋشىلەردى ەڭبەكشى تاپتىڭ ءوسىپ كەلە جاتقان ەكپىندى كۇشى، جاز تايانعان سايىن ىرىگەن قارداي ءىرىتىپ بىتىرمەك. ەڭبەكشى تاپ جازۋشىلارى ادەبيەت مايدانىندا ەندى قارسى كۇشپەن تىكتەپ كۇرەسۋگە جەتتى. قازاقتىڭ كوركەم ادەبيەتى ەندى ەڭبەكشى تاپتىكى بولماق.
قوسىمشا: بۇل ماقالانى مەن بىلتىر جازعان ەدىم... ادەبيەت مايدانىندا جاقىندا بولعان اڭگىمەلەردىڭ ءبىرى — ماعجان جۇماباي ۇلىنىڭ بۇرىنعى «بالەن شەكە» داۋىرلەرىن كوكسەيتىن ۇلتشىل سارىنىن تاستاپ، «بۇقاراشىل» بولدىم دەپ وتىرعانى. ارينە، ۇلتشىلداردىڭ «بۇقاراشىلدىعى» مەن سوۆەتتىڭ بۇقاراشىلدىعىنىڭ ايىرماسى بولۋ كەرەك. ول ءبىر. ەكىنشى: سوۆەت ۇكىمەتىنە ايقىن قارسىلىق قىلۋ قولىنان كەلمەيتىن بولعان سوڭ، پرولەتاريات اكىمشىلىگىنە قارسى، تەگىستىككە قارسى «باتىرلاردىڭ» كوبى ءقازىر سوۆەتپەن كۇرەسۋ تاسىلدەرىن وزگەرتىپ «مەن سوۆەتشىل بولدىم» دەپ، سوۆەتتىڭ قولتىعىنا كىرىپ الىپ، سىرتىن بوياپ، «سوۆەتتىڭ اتىنا قارسى بولماي، زاتىن ءوز ىقپالىمىزعا سالىپ بۇرىپ اكەتەمىز» دەگەندەي جالپى قىلىقتارى بار. ارينە كىمدى كىم ىقپالىنا سالىپ اكەتەرىن كورەرمىز... «مەن دە ساعان قوسىلام» دەگەندەر پرولەتاريات جۇمىسكەر تابىنىڭ جولىنا تۇسە بەرسىن، ءالى تالاي ەردىڭ ەرلىگىن سىنايتىن كەزەڭدەر كەلەر.
ايتەۋىر، ەزۋ تارتىپ قانا ءبىر كۇلەتىن كورىنىس مىناۋ عانا: كەيبىر مىرزالار، ءبىر كەزدە كورىنگەن توبەگە شىعىپ داۋىستاپ «ەي، دوڭىز يۆان!» «ەي، جىندى ءابىل...» دەپ ورىس-قازاق كوممۋنيستەرىنە باتپاق شاشىپ جۇرگەندە، ەكىنشى ءبىر مىرزالار ۇيدە وتىرىپ، «ءبالى! ءبالى...» دەپ قوستاپ، الاقاندارىن شاپالاقتاسقان ەدى. ءقازىر ەندى وسىلاردىڭ ءبارى دە سول «دوڭىز يۆان» مەن «جىندى ءابىلدىڭ» قاباقتارىنا قاراپ جىمىڭداپ، سولارعا جاعىنۋدى ىزدەپ، جورتاقتاي باستادى. «راقىمسىز تۇرمىس»، تىرناقتى اڭشا تىرمىستىرعان. «تىرشىلىك قامى» قاسقىردى تۇلكى قىلاتىن ءتارىزدى، تۇلكىنى قويان قىلاتىن ءتارىزدى، ءبارى دە «قاساقى تاعدىردىڭ كەلەكەسى»-داعى.
1927 جىل
You Might Also Like
-
«تار جول، تايعاق كەشۋ» كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىققالى ءار جەرلەردەن، اركىمدەردەن الدەنەشە حات الدىم. بۇل حاتتاردى جازۋشىلار مەنەن «تار جول، تايعاق كەشۋ» تۋرالى ءار ءتۇرلى سۇراۋلار...
