قازاقتىڭ حانى - ابىلاي
اتىراۋ قالاسى،
№34 لينگۆيستيكالىق مەكتەپ گيمنازياسىنىڭ
باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى قورعانوۆا بازارگۇل ءاندىر قىزى
1 سىنىبىندا قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا وراي وتكەن «قازاقتىڭ حانى - ابىلاي» اتتى اشىق تاربيە ساعاتى
ماقساتى: قازاق حاندارى تۋرالى ەجەلگى قازاق حالقىنىڭ دامۋى جايىندا ماعلۇمات بەرۋ. وقۋشىلاردىڭ پاتريوتتىق رۋحىن كوتەرۋ، ەلىنە - جەرىنە دەگەن ماحابباتىن ارتتىرۋ. اتا - بابالارىنا دەگەن قۇرمەتىن، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى تۋرالى بىلىمدەرىن تولىقتىرۋ. ابىلاي حان ارقىلى بابالارىمىزدىڭ ەرلىگىن باعالاي بىلۋگە تاربيەلەۋ، سول ارقىلى ەلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرۋ، ەلىنە، جەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمدەرىن قالىپتاستىرۋ.
كورنەكىلىگى: ابىلاي حاننىڭ ۇلكەن سۋرەتى، سلايد
ءجۇرۋ بارىسى:
اشىلۋى: «قازاق ءبيى»
انەل:
تۇرىكتىڭ ءبىر بۇتاعى قازاق ەدى،
قايسار مىنەز ءور ەدى، عاجاپ ەدى،
جانىبەك، كەرەي حاندار باسىن قوسىپ،
ومىرگە كەلگەن ەدى قازاق ەلى.
الي:
التاي مەن اتىراۋدىڭ اراسىندا،
جەتىسۋ، جەتى وزەننىڭ ساعاسىندا.
بىرىگىپ ۇلى، ورتا، كىشى ءجۇز بوپ،
حاندىق قۇردى قازاق ءوز دالاسىندا.
«قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى» ەردەن اتانىڭ اڭگىمەسى (ۆيدەو)
«قازاقتىڭ بۇكىل تاريحى – بىرىگۋ تاريحى، تۇتاستانۋ تاريحى. قازاق تەك بىرىگۋ، بىرلەسۋ جولىندا كەلە جاتقان حالىق» - دەپ پرەزيدەنتىمىز ن. ءا. نازاربايەۆ ايتىپ وتكەندەي بۇل عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان بارشا ۇرپاق عىلىم سالاسىندا وزىندىك جول سالار دارا ۇرپاق بولۋى ءتيىس. ولاي بولسا بولاشاققا نىق قادام جاساۋ بۇگىننەن باستالادى.
مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ «تاريحي راشيدي» اتتى شىعارماسىندا قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ ۋاقىتى 1465 - 1466 جىلدار دەپ كەلتىرىلگەن. وسى دەرەككە سۇيەنە وتىرىپ 2015 جىلدى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى دەپ اتاپ ءوتۋ ۇيعارىلدى. اتاۋلى كۇندى تويلاۋ يدەياسىن قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ ۇسىنعان. 2014 جىلى 31 جەلتوقساندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ № 1448 «قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويىن 2015 جىلى تويلاۋ تۋرالى» بۇيرىعى شىقتى.
ۇلى دانامىز ءال – فارابي «ادامعا ەڭ ءبىرىنشى ءبىلىم ەمەس، تاربيە بەرىلۋى كەرەك، تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم ادامزاتتىڭ قاس جاۋى» دەگەن، وسى ورايدا «بابالار ەرلىگى - ۇرپاققا ونەگە» دەگەندەي سانالى ۇرپاق تاربيەسىنە قوسقان ۇلەسىمىز بولسىن دەگەن ماقساتپەن قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا وراي
ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، حالقىمىزدى توز – توز بولۋدان، ەلدىگىمىزدى ىدىراۋدان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جانقيارلىقپەن كۇرەسە بىلگەن، قازاق تاريحىندا وشپەس ورنى قالعان باتىر بابامىز ابىلاي حاندى تانىتۋ ماقساتىندا «قازاقتىڭ حانى - ابىلاي» تاقىرىبىندا تاربيە ساعاتىن ۇيىمداستىرعان ەدىك. قوش كەلدىڭىزدەر!
كۇي ورىندالادى.
... كۇڭىرەنىپ ويلاعاندا الاش جايىن،
جانىمدى وراي بەرسە ۇلى ۋايىم.
كەۋدەمدە كۇننىڭ نۇرى تولعانداي بوپ،
جىرلايمىن التى الاشتىڭ ابىلايىن.
ارسىعا اسقاندايمىن، تاۋاپ قىلسام،
كەبەدەي ابىلايدىڭ بۋرابايىن...
ماعجان جۇمابايەۆ.
بەكارىس:
ساحناعا قازاقشا كيىنگەن ۇل بالا شىعادى، سۋرەتكە قاراپ تۇرىپ:
ۇلى ابىلاي حان الىپ يەم،
اسقار تاۋداي الىپ ەڭ،
قازاعىم دەپ جانىپ ەڭ،
قازاعىم دەپ نالىپ ەڭ،
توسىلعاندا قالىڭ ەل،
ءوزىڭدى - ءوزىڭ تانىپ ەڭ،
نامىس ورتەپ جاعىپ ەڭ،
ۇلى ابىلاي، حان يەم!
قورعانىم ەڭ، باعىم ەڭ!
كورىنىس
قۇرمانعازىنىڭ "كوبىك شاشقان"كۇيى ويناپ تۇر. ساحنادا شۇبىرعان ەل. جوڭعارلار سالعان جارا. جاس بالانى جەتەلەگەن قارت. بالا 12 - 13 جاستا. قارت ساحنا تورىندە تىزەرلەپ وتىرىپ قالادى.
بالا:
- اتا، تۇر، ءجۇر كەتتىك، جاۋ كەلىپ قالار، مەن سۇيەيىن.
قارت:
جوق، بالام، ەندى جۇرە الار ەمەسپىن. سەن توقتاما، جۇرە بەر، ءبىراق تىڭداپ ال. سەنىڭ اتاڭ — ابىلاي، تۇركىستاننىڭ بيلەۋشىسى بولعان. اتى اڭىزعا اينالعان. اكەڭ ءۋالي ورتا ءجۇزدىڭ سۇلتانى، ال سەن سول ەكەۋىنىڭ باۋىرى ابىلمامبەتتى ىزدەپ تاپ، ءوزىڭدى جان ادامعا اشپا. جاۋعا سىرىڭدى بەرمە. ونىڭ ءساتى كەلەر. ال، قوش بول.
بالا:
جوق اتا، مەن سەنى تاستامايمىن!
(قارتتى كوتەرىپ الىپ شىعىپ كەتەدى).
جۇرگىزۋشى: XVII عاسىردىڭ 30 - جىلدارى باتىس مونعوليادا جوڭعارلاردىڭ اسكەري - فەودالدىق مەملەكەتى قۇرىلدى. XVII عاسىردىڭ 40 - جىلدارى جوڭعارلار جەتىسۋ جەرى ارقىلى قازاقستانعا باسا كوكتەپ كىردى. قازاق حالقى 100 جىلدان استام ۋاقىت جوڭعارلارمەن كۇرەس جۇرگىزدى. قازاققا قارسى ەدىل بويىنداعى قالماقتار دا ەل توناۋ جورىقتارىن باستادى. 1723 جىلدان باستالعان قازاقتاردىڭ بوسۋى "اقتابان شۇبىرىندى" دەپ اتالادى.
كورىنىس
توردە تولە بي، قاسىندا 1 - 2 اقساقال. ەسىكتەن ءۇستى باسى البا-جۇلبا، شاشى سابالاق - سابالاق، ءبىراق كوزى وتتى، ءسوزى وتكىر ءبىر بالا كىرەدى.
بالا - يلياس: اسسالاۋماعالەيكۋم، بيەكە!، - دەپ سالەم بەرىپ، اناداي جەرگە وتىرادى، استىنا بيىكتەۋ ەتىپ شاپانىن بۇكتەپ قويادى، ءوزى قىران بۇركىتكە ۇقسايدى.
تولە بي - سۇلتان:
سىناي قاراپ:
قاي بالاسىڭ، اتى - ءجونىڭ،
بارما ەدى اكە - شەشەڭ، اعا، ءىنىڭ؟
ادام بولساڭ — حان تەكتى، قۇستا — سۇڭقار،
بايقاسام، كەلىسەدى سوعان ءتۇرىڭ.
قۇس بولساڭ، اق سۇڭقاردىڭ بالاپانى،
ادام بولساڭ قازاقتىڭ ناعىز حانى.
شىراعىم، تورەمىسىڭ، قارامىسىڭ،
ءجونىڭدى باستان اياق ايتشى قانە؟
بالا: يلياس
اتىم دا، ءجونىم دە جوق ءبىر بالامىن،
ءدام ايداپ تەنتىرەگەن بەيشارامىن.
اكە - شەشەم، ەل - جۇرتىم، تۋعانىم جوق،
اتىمدى ءسىز قويساڭىز قۇپ الامىن.
تولە - سۇلتان:
ەندەشە، "سابالاق" بولسىن سەنىڭ اتىڭ،
ءسوزىڭ پىسىق، جاۋابىڭ بەرگەن باتىل.
قوي جايسىن، بايقارمىز ودان ءارى،
سىناقتان ءوتىپ جاتسا مۇنىڭ زاتىن.
سابالاقتىڭ مويىنا قورجىن ءىلىپ، قولىنا تاياق ۇستاتىپ، شىعارىپ سالادى.
«ابىلاي حان» ەردوسبي (ۆيدەو)
الماز
... مالشى بوپ تاياق ۇستاپ قويىن باقتى،
كەش جاتىپ، ەرتە تۇرىپ، وتىن جاقتى.
بۇيىرعان ءاربىر ءىستى كوڭىلدى ىستەپ،
بايىپتى مىنەزىمەن بيگە جاقتى.
زەينەپ
قويدان ءوتىپ ودان سوڭ باقتى تۇيە،
نەنى باقسا سول مالعا بولىپ يە.
وتىن الىپ، جۇك ارتىپ، ىركىت ءپىسىپ،
قۇلىن بايلاپ، ساۋعىزدى جيىپ بيە.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
№34 لينگۆيستيكالىق مەكتەپ گيمنازياسىنىڭ
باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى قورعانوۆا بازارگۇل ءاندىر قىزى
1 سىنىبىندا قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا وراي وتكەن «قازاقتىڭ حانى - ابىلاي» اتتى اشىق تاربيە ساعاتى
ماقساتى: قازاق حاندارى تۋرالى ەجەلگى قازاق حالقىنىڭ دامۋى جايىندا ماعلۇمات بەرۋ. وقۋشىلاردىڭ پاتريوتتىق رۋحىن كوتەرۋ، ەلىنە - جەرىنە دەگەن ماحابباتىن ارتتىرۋ. اتا - بابالارىنا دەگەن قۇرمەتىن، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى تۋرالى بىلىمدەرىن تولىقتىرۋ. ابىلاي حان ارقىلى بابالارىمىزدىڭ ەرلىگىن باعالاي بىلۋگە تاربيەلەۋ، سول ارقىلى ەلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرۋ، ەلىنە، جەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمدەرىن قالىپتاستىرۋ.
كورنەكىلىگى: ابىلاي حاننىڭ ۇلكەن سۋرەتى، سلايد
ءجۇرۋ بارىسى:
اشىلۋى: «قازاق ءبيى»
انەل:
تۇرىكتىڭ ءبىر بۇتاعى قازاق ەدى،
قايسار مىنەز ءور ەدى، عاجاپ ەدى،
جانىبەك، كەرەي حاندار باسىن قوسىپ،
ومىرگە كەلگەن ەدى قازاق ەلى.
الي:
التاي مەن اتىراۋدىڭ اراسىندا،
جەتىسۋ، جەتى وزەننىڭ ساعاسىندا.
بىرىگىپ ۇلى، ورتا، كىشى ءجۇز بوپ،
حاندىق قۇردى قازاق ءوز دالاسىندا.
«قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى» ەردەن اتانىڭ اڭگىمەسى (ۆيدەو)
«قازاقتىڭ بۇكىل تاريحى – بىرىگۋ تاريحى، تۇتاستانۋ تاريحى. قازاق تەك بىرىگۋ، بىرلەسۋ جولىندا كەلە جاتقان حالىق» - دەپ پرەزيدەنتىمىز ن. ءا. نازاربايەۆ ايتىپ وتكەندەي بۇل عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان بارشا ۇرپاق عىلىم سالاسىندا وزىندىك جول سالار دارا ۇرپاق بولۋى ءتيىس. ولاي بولسا بولاشاققا نىق قادام جاساۋ بۇگىننەن باستالادى.
مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ «تاريحي راشيدي» اتتى شىعارماسىندا قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ ۋاقىتى 1465 - 1466 جىلدار دەپ كەلتىرىلگەن. وسى دەرەككە سۇيەنە وتىرىپ 2015 جىلدى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى دەپ اتاپ ءوتۋ ۇيعارىلدى. اتاۋلى كۇندى تويلاۋ يدەياسىن قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ ۇسىنعان. 2014 جىلى 31 جەلتوقساندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ № 1448 «قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويىن 2015 جىلى تويلاۋ تۋرالى» بۇيرىعى شىقتى.
ۇلى دانامىز ءال – فارابي «ادامعا ەڭ ءبىرىنشى ءبىلىم ەمەس، تاربيە بەرىلۋى كەرەك، تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم ادامزاتتىڭ قاس جاۋى» دەگەن، وسى ورايدا «بابالار ەرلىگى - ۇرپاققا ونەگە» دەگەندەي سانالى ۇرپاق تاربيەسىنە قوسقان ۇلەسىمىز بولسىن دەگەن ماقساتپەن قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا وراي
ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، حالقىمىزدى توز – توز بولۋدان، ەلدىگىمىزدى ىدىراۋدان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جانقيارلىقپەن كۇرەسە بىلگەن، قازاق تاريحىندا وشپەس ورنى قالعان باتىر بابامىز ابىلاي حاندى تانىتۋ ماقساتىندا «قازاقتىڭ حانى - ابىلاي» تاقىرىبىندا تاربيە ساعاتىن ۇيىمداستىرعان ەدىك. قوش كەلدىڭىزدەر!
كۇي ورىندالادى.
... كۇڭىرەنىپ ويلاعاندا الاش جايىن،
جانىمدى وراي بەرسە ۇلى ۋايىم.
كەۋدەمدە كۇننىڭ نۇرى تولعانداي بوپ،
جىرلايمىن التى الاشتىڭ ابىلايىن.
ارسىعا اسقاندايمىن، تاۋاپ قىلسام،
كەبەدەي ابىلايدىڭ بۋرابايىن...
ماعجان جۇمابايەۆ.
بەكارىس:
ساحناعا قازاقشا كيىنگەن ۇل بالا شىعادى، سۋرەتكە قاراپ تۇرىپ:
ۇلى ابىلاي حان الىپ يەم،
اسقار تاۋداي الىپ ەڭ،
قازاعىم دەپ جانىپ ەڭ،
قازاعىم دەپ نالىپ ەڭ،
توسىلعاندا قالىڭ ەل،
ءوزىڭدى - ءوزىڭ تانىپ ەڭ،
نامىس ورتەپ جاعىپ ەڭ،
ۇلى ابىلاي، حان يەم!
قورعانىم ەڭ، باعىم ەڭ!
كورىنىس
قۇرمانعازىنىڭ "كوبىك شاشقان"كۇيى ويناپ تۇر. ساحنادا شۇبىرعان ەل. جوڭعارلار سالعان جارا. جاس بالانى جەتەلەگەن قارت. بالا 12 - 13 جاستا. قارت ساحنا تورىندە تىزەرلەپ وتىرىپ قالادى.
بالا:
- اتا، تۇر، ءجۇر كەتتىك، جاۋ كەلىپ قالار، مەن سۇيەيىن.
قارت:
جوق، بالام، ەندى جۇرە الار ەمەسپىن. سەن توقتاما، جۇرە بەر، ءبىراق تىڭداپ ال. سەنىڭ اتاڭ — ابىلاي، تۇركىستاننىڭ بيلەۋشىسى بولعان. اتى اڭىزعا اينالعان. اكەڭ ءۋالي ورتا ءجۇزدىڭ سۇلتانى، ال سەن سول ەكەۋىنىڭ باۋىرى ابىلمامبەتتى ىزدەپ تاپ، ءوزىڭدى جان ادامعا اشپا. جاۋعا سىرىڭدى بەرمە. ونىڭ ءساتى كەلەر. ال، قوش بول.
بالا:
جوق اتا، مەن سەنى تاستامايمىن!
(قارتتى كوتەرىپ الىپ شىعىپ كەتەدى).
جۇرگىزۋشى: XVII عاسىردىڭ 30 - جىلدارى باتىس مونعوليادا جوڭعارلاردىڭ اسكەري - فەودالدىق مەملەكەتى قۇرىلدى. XVII عاسىردىڭ 40 - جىلدارى جوڭعارلار جەتىسۋ جەرى ارقىلى قازاقستانعا باسا كوكتەپ كىردى. قازاق حالقى 100 جىلدان استام ۋاقىت جوڭعارلارمەن كۇرەس جۇرگىزدى. قازاققا قارسى ەدىل بويىنداعى قالماقتار دا ەل توناۋ جورىقتارىن باستادى. 1723 جىلدان باستالعان قازاقتاردىڭ بوسۋى "اقتابان شۇبىرىندى" دەپ اتالادى.
كورىنىس
توردە تولە بي، قاسىندا 1 - 2 اقساقال. ەسىكتەن ءۇستى باسى البا-جۇلبا، شاشى سابالاق - سابالاق، ءبىراق كوزى وتتى، ءسوزى وتكىر ءبىر بالا كىرەدى.
بالا - يلياس: اسسالاۋماعالەيكۋم، بيەكە!، - دەپ سالەم بەرىپ، اناداي جەرگە وتىرادى، استىنا بيىكتەۋ ەتىپ شاپانىن بۇكتەپ قويادى، ءوزى قىران بۇركىتكە ۇقسايدى.
تولە بي - سۇلتان:
سىناي قاراپ:
قاي بالاسىڭ، اتى - ءجونىڭ،
بارما ەدى اكە - شەشەڭ، اعا، ءىنىڭ؟
ادام بولساڭ — حان تەكتى، قۇستا — سۇڭقار،
بايقاسام، كەلىسەدى سوعان ءتۇرىڭ.
قۇس بولساڭ، اق سۇڭقاردىڭ بالاپانى،
ادام بولساڭ قازاقتىڭ ناعىز حانى.
شىراعىم، تورەمىسىڭ، قارامىسىڭ،
ءجونىڭدى باستان اياق ايتشى قانە؟
بالا: يلياس
اتىم دا، ءجونىم دە جوق ءبىر بالامىن،
ءدام ايداپ تەنتىرەگەن بەيشارامىن.
اكە - شەشەم، ەل - جۇرتىم، تۋعانىم جوق،
اتىمدى ءسىز قويساڭىز قۇپ الامىن.
تولە - سۇلتان:
ەندەشە، "سابالاق" بولسىن سەنىڭ اتىڭ،
ءسوزىڭ پىسىق، جاۋابىڭ بەرگەن باتىل.
قوي جايسىن، بايقارمىز ودان ءارى،
سىناقتان ءوتىپ جاتسا مۇنىڭ زاتىن.
سابالاقتىڭ مويىنا قورجىن ءىلىپ، قولىنا تاياق ۇستاتىپ، شىعارىپ سالادى.
«ابىلاي حان» ەردوسبي (ۆيدەو)
الماز
... مالشى بوپ تاياق ۇستاپ قويىن باقتى،
كەش جاتىپ، ەرتە تۇرىپ، وتىن جاقتى.
بۇيىرعان ءاربىر ءىستى كوڭىلدى ىستەپ،
بايىپتى مىنەزىمەن بيگە جاقتى.
زەينەپ
قويدان ءوتىپ ودان سوڭ باقتى تۇيە،
نەنى باقسا سول مالعا بولىپ يە.
وتىن الىپ، جۇك ارتىپ، ىركىت ءپىسىپ،
قۇلىن بايلاپ، ساۋعىزدى جيىپ بيە.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
